A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LITTERARIA 5, 1982
W łodzim ierz W iśniewski
HUGUENAU ODER DER GEIST DER EPOCHE
Das S ch a ffen Hermann Brochs erw ächst aus d er besonderen S i-tu a tio n s e i n e r Z e it . Der Zustand d er a llg em e in en K rise; d ie h errsch en de U n s ic h e r h e it, d ie e t h is c h e Verwirrung und d er K rieg a l s K ulm inationspunkt d ie s e r Erącheinungen s t e l l e n d ie Kunst v o r neue Aufgaben: "der Umbruch d er W elt", dem Broch in s e in e r Epoche b e g e g n e t, e r fo r d e r t "auch e in e n Umbruch d es D ic h t e r i-schen"1 . Brochs ro m an th eo retisch e V oraussetzungen sin d v o rd em h is t o r is c h e n H intergrund s e i n e r Z e it zu seh en . D ie Z e it d er "In-hum anität" kann n ic h t durch e in "u n erlau b tes G e s c h ic h te l- -E rzä h len " umgangen od er v erd rän gt werden, s i e muß v ielm eh r durch r a t io n a le E rk en ntnis d er D ich tk u n st durchdrungen und be-wußt gemacht werden. Neben d ie E rk en ntnisau fgab e d er Dichtung
s t e l l t Broch ih r e e t h is c h e Aufgabe^. So s c h r e ib t e r in seinem bekannten E ssay "James J oy ce und d ie Gegenwart": "Doch ohne R ü ck sich t d a ra u f, daß d ie neue D ichtung dem G oetheschen Be-f e h l zu m eist nur in ä u ß e r st schwachen Annährungswerten nachzu-kommen vermag, in einem B elange muß s i e ihm auch noch in ih -ren g e r in g s te n K o n k retisieru n gen F olge l e i s t e n , dam it s i e heu-t e z e iheu-t g e r e c h heu-t s e i , i n einem B elange i s t d er B efe h l a llg e m e in -v e r b in d lic h : eben in j e n e r A ufgabe, das D ic h te r is c h e in d ie
1 H. B r o c h , B r i e f e , Z ürich 195 7, S. 102. 2 E b d ., S. 193.
^ Auf d ie e r k e n n tn is -e t h is c h e Aufgabe B rochscher D ichtung g eh t a u s fü h r lic h H. S te in e c k e e in . V gl. H. S t e i n e c k e , Her-mann Broch und d er p o ly h is t o r is c h e Roman, Bonn 196 8, S. 2 4 -3 4 .
Sphäre d er E rk en ntnis zu heben, und d ie s i s t im l e t z t e n Grunde e in e e t h is c h e A u f g a b e D i e Forderung nach einem "er-k e n n tn is th e o r e tis c h e n Roman" i s t a ls o z u g le ic h d ie Forderung nach dem " e th isc h e n Roman"5 . D ie E rk en ntnis und d ie E thik sin d h ie r in ih r e r W eschselbeziehung b e g r if f e n . Die E rkenntnis z i e l t a u f den Zuwachs an B ew ußtsein, d er s i c h im e th is c h e n V erh alten au sd rü ck t. D ies z e i g t im k onk reteren S inne d ie p o l i t i s c h e Wirk-sam k eit d er D ichtung, ih r e " e th isc h e Wirkung im p r a k tisc h e n L e b e n d i e "auf Formung od er Umformung von G egebenheiten h in -z i e l t " 7 . In diesem Sinne v e r l i e r t das E r z ä h le r is c h e s e in e S e lb s t ä n d ig k e it , n ic h t das I n d iv id u e lle i s t r e le v a n t , sondern das T yp isch e in d er h is t o r is c h e n Entwicklung d e p - ^ i t - d a s, was s i c h in n erh a lb e in e s g e s c h ic h t lic h e n Geschehens au f den
"G eist d er Epoche"8 h in fü h ren l ä ß t .
In s e i n e r um fangreichen R om an trilogie "Die Schlafw andler"9 a n a ly s ie r t Broch d ie g e i s t i g e n E rscheinungen d er Z e it au f dem g e s e l l s c h a f t l i c h - s o z i a l e n H intergrund. Die E rk en ntnis d es mora-l i s c h - e th is c h e n Grundprobmora-lems, das immer im Zentrum s e in e s
I n t e r e s s e s s t e h t , wird h ie r aus dem B lic k w in k el d er B e z ie
-hung von Welt und Individuum b e t r a c h t e t , denn D ichtung, w ie
Broch einm al e r k lä r t e , i s t " in n ig e r dem s o z i a l e n System e i n -g e s e n k t, in dem s i e l e b t , in n ig e r ihm verbunden" a l s a l l e an-deren Ausdrucksformen d er Kunst1 0 .
Der d r i t t e Roman d er "Schlafw andler" - T r i l o g ie "Huguenau oder d ie S a c h lic h k e it" k u lm in ie r t in d er h is t o r is c h e n K atastro-phe d es e r s te n W e ltk r ie g e s. Broch d i a g n o s t i z i e r t den K rieg mit s e in e r "an Wahnsinn grenzenden G le i c h g ü l t i g k e i t gegen fremdes
4
H. B r o c h , D ich ten und Erkennen (E ssa y s I ) , Z ürich 1955
S. 207. ’
5 В г о с h, B r ie f e , S. 23.
^ H. B r o c h , M a ssen p sych o lo gie, Z ürich 195 9, S. 45. 7
H. B r o c h , D ich ten und Erkennen, S. 320. Q
H. В г о с h , D ie S ch la fw a n d ler, Z ürich 1 9 5 2 , S. 595 (d ie S e ite n z a h le n fü r d ie fo lg en d en Z it a t e werden im T ext an gegeb en ).
9 D ie e r s t e Ausgabe e r s c h ie n 1931/1932 im R hein-V erlag
Zü-r ic h . 10
Leid" (683) a l s das Extremstadium im Prozeß des Konkurrenzkampfes d er e in z e ln e n W ertsystem e. Der s e c h s t e Exkurs über den "Zer-f a l l d er Werte" s c h i l d e r t d ie " b ru tale und a g g r e s s iv e Logik"
(475) d er autonom gewordenen P a r tia lw e r tsy ste m e : "Zur Logik d es S o ld a ten g eh ö rt e s , dem Feind e in e Handgranate zw ischen d ie B ein e zu schm eißen; zu r Logik d es M ilit ä r s g eh ö rt es ü ber-h aup t, d ie m ilit ä r is c h e n M achtm ittel m it ä u ß e r ste r Konsequenz und R a d ik a litä t auszunützen und wenn es n o t t u t , V ölker
au-s z u r o t te n , K athedralen n ie d e r z u le g e n , Krankenhäuser und Opera-t i o n s s ä l e zu b e s c h ie ß e n ..." K rieg, P o l i t i k , G e sc h ä ft, Kunst -
" . . . d ie s a l l e s b e sa g t das n ä m lich e, d ie s i s t a l l e s von d er näm lichen a g g r e s s iv e n R a d ik a ltä t, i s t von j e n e r u n h eim lich en , ic h möchte f a s t sa g en , m etap hysisch en R ü c k s i c h t s l o s i g k e i t , i s t von j e n e r au f d ie Sache und nur auf d ie Sache g e r ic h t e t e n grausamen L o g i z i t ä t , d ie n ic h t nach r e c h t s , n ic h t nach lin k s sc h a u t, - dh, d ie s a l l e s i s t d er D e n k s til d ie s e r Z e it" (4 7 4 / / 4 7 5 ) .
Broch b r in g t h ie r e in e Welt zu r Schau, d ie ih r e e t h is c h e Würde v ö l l i g v e r lo r e n h a t. Es g i b t k ein en a llg e m e in g ü lt ig e n R ichtpunkt, an dem d ie r e la t i v e n Werte d er konkurrierenden Be-r e ic h e a u s g e r ic h te t werden konnten. E ntscheidend i s t , "unter V ernichtung a l l e r Konkurrenz" ( 4 7 4 ) , das P r o f it s t r e b e n und d ie M achterw eiterung. Es i s t e in Kampf, d er ohne j e g l i c h e m o r a
li-11 seh en Bedenken "in B lu t und Tod a u sg etra g en wird" .
D ie " a g g r e ssiv e Logik" d er Z e it wird im e in z e ln e n am B ei-s p i e l d es H au p tp rotagon isten des d r i t t e n Romans Wilhelm Hu-guenau e x e m p li f i z ie r t . Huguenau, e in e l s ä s s i s c h e r Kaufmann, d er "ein A ngehöriger d es K rieges" war und "dessen
Vorhanden-s e i n e r gu th ieß " (37A) n u tz t e in e g ü n s tig e G e le g e n h e it und de-s e r t i e r t aus dem g e f ä h r lic h e n K r ie g s d ie n s t. Er ta u ch t in e in e r k le in e n S ta d t an d er Mosel w ied er au f und b eg in n t e in e e r -f o lg r e ic h e K arriere a l s G eschäftem acher. Im G egensatz zu P a se- now und Esch (den H a u p tg e sta lte n d er e r s te n zw ei Romane, denen w ir auch h ie r begegnen) su ch t Huguenau n ic h t e in s tä n d ig e s a l l -gem eines B ezugssystem , d ie A u sw ech selb ark eit s e in e r Haltung i s t das e in z ig b e stä n d ig e s e in e r O rien tier u n g . Z u erst e r b l i c k t er
i n den Weinhandlungen e in g u te s G esch äft fü r s i c h und verr-aucht i n d ie s e r Branche a l s M akler, m it H i lf e e in e r Annonce, Fuß zu f a s s e n . A ls e r jed o ch ü ber d ie S c h w ie r ig k e ite n des Z e itu n g s b e s itz e r s und C h efred ak teu rs August Esch m it d er Zen-su r e r f ä h r t , än dert e r s o f o r t s e in e P lä n e , ü b e r l i s t e t den gu tm ü tigen und h i l f l o s e n Z e itu n g sin h a b e r , weiß d ie B esitzH on o
-r a t io -r e n d e-r S ta d t in s e in e b e tr ü g e r is c h e n M anipulationen e i n -z u s c h lie ß e n und s t e i g t a l s n eu er B e s i t z e r in das Z eitu n g sg e-s c h ä ft e in .
Es sin d d ie R o lle n , d ie e r in jedem A ugenblick zu s p ie le n v e r s t e h t , wenn e r größ ere E rfo lg sch a n cen w i t t e r t . B ei d er ganzen O peration d es Z eitu ngserw erb s b e d ie n t e r s i c h e in e r wi-d erw ä rtigen D en u n zia tion unwi-d n u tz t g e s c h ic k t d ie p o li t is c h e n Ä ngste s e in e r M it s p ie le r au s.
Huguenau g i b t s i c h v o r den O rtsh o n o ratioren a l s V e r tr e te r d er " p a tr io tis c h e n G roß in d u strie" (3 9 2 ) . Er äußert s e l b s t , er h ä t t e e s n ie le id e n mögen, " . . . wenn d ie L eute [ . . . ] au f d ie Z eitu ng schim pfen od er behaupten, daß d ie Z eitu ngen von Krupp g e k a u ft s e i e n , um den K rieg zu verlän gern " ( 3 7 4 ) . Er g e h t da-b e i m it a u ß e r o r d e n tlic h e r S c h la u h e it zu Werke, b e i d er fin a n -z i e l l e n Ü b ertö lp elu n g d er m ächtigen Herren d es O rtes konklu- d i e r t er; " ...w ü r d e e r von den Herren a l l z u v i e l Geld v e r la n -gen o d er annehmen, so könnte doch e in e r au f d ie Id ee kom-men, ihn nach s e i n e r L e g itim a tio n zu fr a g en ; wenn e r aber s t o l z war und zu hohe B e te ilig u n g e n a b le h n te , den H a u p tte il d er Zeichnungen s e i n e r eig e n e n (leg e n d ä re n ) Gruppe v o r b e h i e l t , so stan d e s fü r jedermann außer Z w e ife l, daß man in ihm t a t s ä c h l i c h den Exponenten d er k a p it a lk r ä f t ig s t e n I n d u s tr ie -gruppe d es R eiches zu sehen h a t t e (Krupp)" (4 2 0 ).
Dank e in e s gu ten E infühlungsverm ögens in d ie M otivation an derer Menschen en td ec k t e r b e i j e d e r P erso n , m it d er e r in Kontakt kommt, den schwachen Punkt und w eiß s i e fü r s e in e Z ie le au szu nu tzen . B e i dem Ortskommandanten Major v . Pasenow macht e r s i c h s e in e an tikom m unistischen Erregungen zu n u tze,
re d e t ihm s e in e p a t r io t is c h e n A b sich ten e in und gew innt s c h l i e ß l i c h s e in e U n ter stü tzu n g . Er än dert s e in e A n sich ten und Z i e l e j e nach d er p o li t is c h e n Lage. S ein e D ev ise: " ...m an muß bloß w is s e n , wo d er Feind s t e h t , dann kann man, wenn's da-rau f ankommt, e in e n Fron tw ech sel vornehmen" ( 6 2 3 ) , verwendet e r
kurz v o r dem Abschluß d es K r ie g e s. A ls e r m erkt, daß d ie So-z i a l i s t e n Oberhand gew innen, knüpft e r zu ih n en s o f o r t Be-ziehungen an und i n t e r p r e t i e r t s e in e frü h eren Unternehmen und
o r g a n is a to r is c h e P län e im p r o le t a r is c h e n S in n e. Nach dem K rieg h in gegen g i b t " . . . e r t r o t z e v a n g e lis c h e r G lau b en szu g eh ö rig k eit s e in e Stimme d er k a th o lis c h e n P a r te i" ( 6 6 8 ) , d ie b e s s e r e Chan-cen au f den W ah lerfolg h a t. Auch d ie r e l i g i ö s e n B ek en n tn is-s e s t e l l t e r in den D ie n s t s e in e s kom m erziellen P r in z ip s und e ig en en Nutzens und t r i t t so auch dem e v a n g e lis c h e n Glau-ben b e i , w e il das e in e r H eira t und damit d er "K onsolidierung des G esch ä ftes" (6 6 8 ) d ie n l i c h i s t . J ed es s e i n e r Unternehmen i s t von dem Gedanken b e h e r r s c h t, was f ü r ih n v o r t e i l h a f t wäre. Er i s t e in O p p o rtu n ist, d e sse n S e l b s t in t e r e s s e a l l e s um faßt, was ihn e r f o lg r e ic h e r machen könnte und s e i n e r
Kar-r i e Kar-r e f ö Kar-r d e Kar-r lic h wäKar-re. S e in e Z ie le e r r e ic h t e r b ezeich n en d er-w e is e u n te r d er Maske d er Tugend und d e r " p a t r io tis c h e n P f lic h t "
( 3 9 4 ) . Huguenaus "grausame L o g iz itä t" und " a g g r e ssiv e Radika-l i t ä t " (475) b e tr a c h te t je d e n Menschen a l s b lo s e s O bjek t, m it dem e r zu seinem V o r t e il v erfa h ren kann, b i s zu r V ern ichtun g, wenn e s das Z ie l e r fo r d e r t. In d er Verwirrung des A u fstan d es d er G efangenen t ö t e t e r h eim tü ck isch s e in e n G läu b iger Esch und g i b t s i c h dann f ü r den R e tte r des v e r le t z t e n und w ahnsinnig gewordenen Majors aus (d er s e i n Leben Esch v e r d a n k t), b r in g t ihn i n e in r h e in is c h e s Krankenhaus und e n tg e h t dadurch d er g e fä h r -lic h e n S it u a t io n und e in e r e v e n t u e lle n E ntlarvung s e i n e r v e r -b r e c h e r isc h e n g e s c h ä f t lic h e n O perationen. Er trum ph iert so g a r dann, a l s s e i n Name au f e in e r F a h n d u n g sliste e r s c h e in t . Hugue-naus G ier s c h e in t auch noch u n b e f r ie d ig t zu s e i n , a l s e r nach K riegsende "zu s tä d is c h e n Würden" (66 9) a u f s t e i g t . Zu d ie s e r Z e it s c h ic k t e r an d ie Witwe E schs e in e n l i s t i g e n und erp r es-s e r ies-s c h e n B r i e f , ü b e r t ö lp e lt s i e und beraubt s i e d es l e t z t e n G e ld a n t e ils an dem Z e it u n g s b e s it z . Und a l l e s e in e n Manipula-tio n e n h i e l t e r f ü r "ein durchaus l e g a l e s G esch äft" ( 4 4 1 ) , d ie von k ein en S ch u ld gefü h len b e g l e i t e t werden.
Gefühlsm äßig s t e h t ihm k e in Mensch nahe, L ieb e kennt er n i c h t , s e in e e r o tis c h e n B ed ü rfftisse b e f r i e d i g t e r im Hurenhaus od er durch V ergew altigu n g. A n s t e lle d es V erbundenseins m it den Mitmenschen t r i t t b e i ihm s t a r k e , f a s t e r o t is c h e Zuneigung zu m echanischen Dingen a u f. S ein V e r h ä ltn is zu r Maschine ch arak
te-r i s i e te-r t fo lg e n d e P a ssa ge: "Die Druckmaschine l i e b t e e r noch im-mer. Denn e in Mann, d er z e it l e b e n s von Maschinen e r z e u g te
Wa-ren v e r k a u ft h a t, dem ab er d ie Fabriken und d ie
Maschinen-b e s i t z e r etw as im Range Ü bergeordnetes und e i g e n t l i c h Uner-re ic h b a r e s s in d , e in s o lc h e r Mann wird s i c h e r l i c h a l s besonde-r e s E r le b n is em pfinden, wenn e r s e l b e r p l ö t z l i c h Maschinen-b e s i t z e r geworden i s t , und e s mag wohl s e i n , daft s i c h dann in ihm je n e s l i e b e v o l l e V e r h ä ltn is zu r Maschine h e r a u s b ild e t , w ie man e s b e i Knaben und jungen V ölkern f a s t immer f i n d e t , e in V e r h ä lt n is , das d ie Maschine h e r o i s i e r t und s i e in d ie gehobe-ne und f r e i e r e Ebene e ig e n e r Wünsche und m äch tiger H eld en taten p r o j i z i e r t " (470) . E ine "Ordnung", d ie Bertrand schon im zw ei-t e n Roman a l s »d ie Ordnung d er Maschine" b e z e ic h n e t und s i e au f dem Grundsatz "Mord und Gegenmord" (324) beruhen s i e h t , wird f ü r Huguenau im sym b olisch en Sinne zu s e in e r Heimat. Er empfin-d e t e in e »angenehme Atmosphäre von Ruhe und F e s t ig k e it " (407), wenn e r s i c h u n te r den Maschinen b e f in d e t . S ein e E in s te llu n g zu r Maschine s t e h t im k ra ssen G egensatz zu d er d er ü b rigen Roman-g e s t a l t e n , d ie an d er "Maschinenordnung" l e i d e n und von ih r das H e il in u to p isc h e n Tendenzen suchen1^.
Am B e i s p i e l Huguenau's v e r a n s c h a u lic h t Broch d ie " a g g r essiv e R a d ik a litä t" e in e s s a c h lic h e n und stan d p u n k tlo sen Menschen,
d er s e i n Denken a l s Instrum ent zu M anipulationen von
Men-sch en und Gegenständen b e n u tz t. S ein e m enschlich en
Beziehun-gen werden l e d i g l i c h nach dem Maßstab ih r e r B rau ch barkeit ge-s t a l t e t . S ein e "auf d ie Sache und nur au f d ie Sache g e r ic h t e -t e grausame L o g iz i-tä -t" (4 7 5 ) , d ie e r m it d er " sc h la fw a n d leri-sch en S ic h e r h e it" (3 7 4 )1Zł und u n te r Aufhebung j e g l i c h e r E th ik
12
V g l. auch S. 644: "Obwohl e s e in sch ön es Maschinchen i s t t * " 1 d ie Hände d a ra u f, ä r g e r t s i c h , daß s i e h das E ise n so k a lt a n fü h lt" .
13
V gl. das M otiv von B o r sig s M aschin en fab rik, das l e i t m o t i -v is c h den "Pasenow"-Roman d u r c h z ie h t (S . 6 2 , 1 18, 1 2 1 , 1 3 5) und d ie sy m b olisch e T h ea terszen e Das Symposion od er Gespräch über d ie E rlösung (S . 5 2 7-5 3 7) , in d er zum z e n tr a le n Thema d ie H e ilsse h n -su ch t in e in e r Welt w ird , d ie durch Maschinen bestimm t i s t .
'l Ц.
V gl. auch d ie anderen S t e l l e n , wo ü b er s e in e "traumwandle— r is c h e S ic h e r h e it" (420) o d er " lu z id e S ic h e r h e it" (617) gesp ro-chen w ird . Bezeichnend i s t auch d ie Bemerkung: " . . . d i e Hand-lungen Huguenaus e r f o lg t e n [# ..] gew isserm aßen i r r a t i o n a l w ie u n te r Kurzschluß" (3 9 1 ).
15
und "Moral-Dogmen" v e r f o l g t , e r w e is t s ic h a l s f e s t e r und rea-l e r O rien tieru n g sp u n k t, d er ihm in f a s t j e d e r S it u a t io n e in e n S ie g g a r a n t ie r t . Huguenau i s t d ie e in z ig e G e s ta lt d er T r ilo -g i e , d eren Wünsche und V o r ste llu n g e n ganz in d er Gegenwart v er a n k er t s in d . Durch s e in e grausamen E r fo lg e v e r s c h a f f t e r s i c h e in s ta r k e s I d e n t it ä t s g e i'ü h l, e in G efü h l, d e sse n V e r lu s t zum Hauptproblem b e i anderen Romanfiguren w ird . Das, was w ir b e i ihm a b sc h e u lic h od er v e r w e r flic h fin d e n , e r w e is t s i c h in s e in e r G e s e lls c h a fts s p h ä r e a l s Vorzug, d er ihm s e in e v e r b r e c h e r isc h e n Triumphe a l s g e s t e i g e r t e s G efühl von L eistu n g empfinden l ä ß t . Huguenau g eh ö rt zu je n e n R epräsentanten d er dam aligen G e s e ll-s c h a f t , denen d ie verworrenen h is t o r is c h e n Umstände den größ-te n Nutzen er b rin g en .
Das B rochsche B ild e in e s V e r tr e te r s der S a c h lic h k e it würde aber s e in e e t h is c h e Wirkung v e r f e h le n , wenn e s n ic h t s e in e "Erb-f o l g s - I d e o l o g i e " b is zum paradoxen S ättig u n g sp u n k t g e fü h r t h ä t-t e . Der Gewinner Huguenau "entgeh t d er E nttäuschung n ic h t" C678). A ls e in S p ie le r ohne w ir k lic h e s Engegement sp ü r t e r in s e in e n M anipulationen i n t u i t i v d ie S in n l o s ig k e i t s e i n e s S p ie l-t r i e b e s , e r " h atte e s s a t t [ . . . ] . Es w ar, a l s h ä t t e e r e in S p ie lz e u g in d ie Ecke gew orfen; e r mochte e s n ic h t mehr" ( 4 6 9 ) . So i s t e r gezwungen, s tä n d ig neue R eize zu su ch en , um s e in e m en sch lich e L eere und "stumpfgewordene S e e le " (678)
aus-z u f ü lle n . Auch am Ende d es Romans re sü m ie rt Huguenau m it Enttäuschung se in e n z u r ü c k g e le g te n Weg; "Denn v i e l e s war ihm g l e i c h g ü l t i g geworden, und d ach te e r an d ie K rieg sb eg eb en h eiten zu rü ck , so schrum pften s i e immer mehr und mehr zusammen, und s c h l i e ß l i c h b li e b n ic h t s mehr ü b r ig a l s e in e e i n z i g e Zahl von f r c s . 8 0 0 0 , in d er s i e s i c h s y m b o lis ie r te n [ . . . ] . Der za r tg ra u e Nebel traum haften s ilb e r n e n S c h la fe s h a t t e s i c h ü b er das Ge-schehene g e b r e i t e t , immer u n d e u tlic h e r wurde e s ihm, immer d u n k ler, a l s schöbe s i c h e in ru ß gesch w ärztes G las d a vor, und s c h l i e ß l i c h wußte er n ic h t mehr, ob e r je n e s Leben g e le b t h a tte oder ob e s ihm e r z ä h lt war" (6 6 9 ) .
In d er G e s ta lt Huguenau v e r k ö r p e rt s i c h d ie
k e i t d es S a c h lic h e n , das s i c h n ic h t mehr an den Menschen wen-d et" 1 6 . Broch ü b t an diesem B e i s p i e l d ie s c h ä r f s t e K r itik an s e i n e r k a p i t a l i s t i s c h e n G e s e l l s c h a f t . A ls V e r tr e te r e in e r Ge-s e l l Ge-s c h a f t Ge-s Ge-s c h i c h t , d ie m it a l l e r E n ts c h lo s s e n h e it und Radika-l i t ä t d ie P r in z ip ie n s e in e r " en tm en sch lich ten Moral" v e r f o l g t , wird Huguenau a l s das "adäquate Kind s e i n e r Z e i t" 1 7 b e z e ic h -n e t . Er i s t n ic h t a l s E i n z e l f a l l d a r g e s t e l l t , e r e r le b t k ein G efühl d er I s o l i e r t h e i t o d er d es A u sgesto lb en sein s, s e i n e S ic h e r -h e i t i s t n ic h t durch das E r le b n is , anders a l s d ie anderen zu s e i n , b ed ro h t. D ies b e s t ä t i g t d ie F e s t s t e llu n g im Roman: "Wenn Huguenau e in so überaus w o h lg e f ä llig e s Ohr b e i s e in e n Zuhörern fa n d , so la g d ie s [ . . . ] daran, daß e r k e in R eb ell war, v ielm e h r e i n e r , d er fü r s i c h und s e in e Tasche s o r g t e , und daß e r damit d ie Sprache r e d e t e , d ie d ie anderen v e r s ta n -den" (4 2 0 ) . Auch s e i n Mord wird n ic h t a l s e in e in d i v i d u e l l - e n t a r t e t e und v e r b r e c h e r is c h e Tat d a r g e s t e l l t , sondera a l s e in F a l l , d er in d er S ic h t d er " S a c h lic h k e it" a l s v e r n ü n ftig und normal anzusehen i s t . Nach s e i n e r grausamen Mordtat kann s i c h Huguenau, u n te r d er Beschönigung von V ernunftgründen, s e l b s t m it d er ganzen Sache l e i c h t ab fin d en : "Hat e r e in e n Mord be-gangen? [ . . . ] e r b rau ch te darüber n ic h t nachzudenken und e r t a t
e s auch n ic h t . H ä tte e r e s aber g e t a n , e r h ä t t e b loß sagen können, daß s e in e H andlungsw eise v e r n ü n ftig gew esen war und daß je d e r d er H onoratioren d es O r te s, zu denen e r s i c h s c h lie ß -l i c h m it Fug z ä h le n d u r f t e , n ic h t anders g eh a n d e lt h ä t t e . Denn f e s t stan d d ie Grenze zw isch en Vernünftigem und Unver-n ü Unver-n ftig em , zw ischen W ir k lic h k e it und U n w ir k lic h k e it .. . " (6 6 1 ) .
Der Mord Huguenaus an Esch wird in d er S e k u n d ä r lite r a tu r v e r s c h ie d e n g e d e u te t. Es g i b t I n te r p r e te n , d ie d ie s e Tat a l s e in e n Akt d er " F r e ih e it" b etr a ch ten und d esh a lb n ic h t n e g a tiv b e u r t e ile n . D ies hängt u .a . damit zusammen, daß s i e Huguenau vom G esich tsp u n k t e in e s " w e r tfr e ie n Menschen" (665) und a l s " a u s s c h lie ß lic h e n T räger d es I n d iv id u a lw e r te s" (6 6 5 ) ansehen1 8 .
16
H. В г о с h , Der Tod d es V e r g il, Z ürich 1 9 5 2 , S . 126. 1 7 В г о с h , B r i e f e , S. 2 6 .
1 ö
V g l. L. K r e u t z e r , E r k e n n tn isth e o r ie und P r o p h e tie . Herman Brochs R om an trilogie "Die S ch lafw a n d ler" , Tübingen 1966, S . 183 und H. R e i n h a r d t , E r w e ite r te r N atu ralism u s. U
nter-D ie sch ein b a r e W id e rsp rü ch lic h k eit d es Brochschen B e g r if f e s vom " w ertfre ie n Menschen" haben b e r e i t s E r n e s tin e S ch la n t und Paul M. L ü tz e ie r h e r a u s g e s t e l l t 1 E r n e s tin e S ch la n t b e to n t: Es " . . . z e i g t s i c h a u fs Neue d ie U n m öglich keit a b s o lu te r Wertun- g eb u n d en h eit. [ . . . ] das E rreich en d er A b s o lu ts i t u a t i o n i s t
un-m öglich - auch wenn e s im E m pirischen o ftm a ls den g e g e n t e i l i -gen A nschein h a t. H y p o th etisch v e r f o l g t Broch in dem B e g r if f d er S a c h lic h k e it d ie E x tr e m s itu a tio n , und nur von diesem Ge-s ic h tGe-s p u n k t auGe-s l a s s e n s i c h B e g r if f e w ie » w e r t f r e i e r Mensch« r e c h tfe r tig e n " 2 0 .
Huguenau i s t von d er Logik d er " S a c h lic h k e it" b estim m t, d ie e in e Logik s e i n e r g e s e l l s c h a f t l i c h e n und p o l i t i s c h e n R e a li-t ä li-t i s t . Auch Broch s p r ic h t im v i e r t e n Exkurs Z e r f a ll d er Werte von d er "Logik e in e s Huguenau", d ie "in d ie Gesamtlo-g ik d e r Epoche ein Gesamtlo-g eo rd n et" (444) i s t . Wenn e r in e in e r ande-ren Umgebung g e le b t h ä t t e , in d er d ie M ehrheit s e in e Tendenzen n ic h t a k z e p tie r e n würde und in d er s e i n V e rh a lten a l s u n ewünscht o d er so g a r v e r w e r flic h g ä l t e , h ä t t e e r n ie so v i e l E r-f o l g e r r e ic h e n können. D ie s e Anlagen wären g leich sa m aus Mangel an Zustimmung v e r s c h ü t t e t worden. S e in V e rh a lten i s t e in in den g e s e l l s c h a f t l i c h e n Bedingungen d er Z e it v e r w u r z e lte s P o t e n t ia l und von diesem Boden aus kann e s nur a n a ly s ie r t wer-den.
Es i s t e in e g r o te s k e Mischung aus korrektem Bürger und Mörder, d ie uns Broch am B e i s p i e l Huguenaus p r ä s e n t i e r t . Fol-g l i c h w ird am Ende d es Romans k o n s t a t ie r t : "Huguenau [ . . . ] war suchungen zum K o n stru k tio n sv erfa h ren in Hermann Brochs Roman-t r i l o g i e "Die S ch la fw an d ler" , Köln 1 9 7 2 , S. 1 55 . Indem jed och b e i H. R einhardt d er Mord Huguenaus an E sch, durch den im "Epi-lo g " e n th a lte n e n n e g a tiv e n Aspekt d er T a t, r e l a t i v i e r t wird ( v g l . R e i n h a r d t , a .a .O ., S. 161) , s i e h t L. K reu tzer in ihm " . .. d a s Moment, in das d ie T r i l o g ie ih r e Hoffnung auf e in e b e s s e r e Zukunft h i n g e s t a l t e t h a t" . V gl. dazu d ie K r itik d ie s e r F e h lin t e r p r e ta tio n b e i P. M. L ü t z e 1 e r , Hermann Broch - E th ik und P o l i t i k . S tu d ien zum Frühwerk und zu r Ro-m a n tr ilo g ie "Die Sch lafw an dler" München 1973» S. 1 7 2 , Anm. 139.
19 V g l. E. S c h l a n t , D ie P h ilo s o p h ie Hermann B rochs, Bern 19 7 1 , S. 1 8 5 , Anm. 19 und L ü t z 1 e r , a . a .O ., S. 173# Anm. 143.
РП
e in Mann, d er in B ran ch ek reisen e in e n g u ten Ruf genoß, er war e in g e w is s e n h a fte r und u m s ic h tig e r Kaufmann und er h a tte s e in e r kaufmännischen P f l i c h t s t e t s v o l l und gan z, j a , m it a l -l e r R a d ik a litä t F olge g e l e i s t e t . Dalb e r Esch umgebracht h a t t e , f i e l zwar n ic h t in den kaufmännischen P f l i c h t e n k r e is , w id er-sprach aber auch n ic h t d e sse n Usancen" (6 6 5 ) . Es i s t n ic h t schwer e in e P a r a l l e l e zw isch en Huguenau und dem V erh a lten sty p d er s i c h e ta b lie r e n d e n N azis zu z ie h e n . Broch s e l b s t v erw ies au f d ie s e n z e i t k r i t i s c h e n Aspekt d er Huguenau-Figur in einem B r ie f an D an iel Brody vom 1 7 . J u l i 1933: " . .. w o l l e n S ie n ic h t
[ . . . ] d arau f aufmerksam machen, daß d er Huguenau d ie j e t z i g e 21
E ntwicklung genau v o r a u sg e sa g t h a t . . . "
In d er n e g a tiv e n Huguenau-Figur l e g t Broch e in e Warnung v o r den E pochenkräften an , d ie zu d er g e s c h ic h t lic h e n K atastro-phe d es z w e ite n W eltk rieg es h in fü h r te n ; denn "Dichtung [ . . . ] wird zu r e th is c h e n Warnung g e sc h r ie b e n " 2 2 , w ie e s Broch einmal f o r m u lie r te . Indem d er Roman d ie n e g a tiv e n E rscheinungen d er Z e it a n a ly s i e r t und k r i t i s c h w e r t e t , l e i s t e t e r s e in e n B e itr a g zum Erkennen d er Z eitp ro b lem a tik .
D ie T r i l o g ie und in sb eso n d ere d er "Huguenau"-Roman g i b t e in p e s s im is t is c h e s B ild d er d a r g e s t e l lt e n W ir k lic h k e it. D ie erk en n t- n is - e t h is c h e Aufgabe des Romans würde je d o ch auf d er h a l-ben S treck e b le ib e n , wenn s i e n ic h t w e n ig ste n s e in e " le is e " Hoffnung au f d ie b e s s e r e Zukunft h in t e r la s s e n k önn te. Broch
Hermann Broch, D a n iel Brody: B r ie fw e c h s e l 193 0-1 9 5 1 , Frankfurt am Main 19 71 , S. 4 81 . V gl. auch dazu Brochs Kommentar vom 1 1 . 8. 1946 fü r K. W o 1 f f , B r ie fw e c h s e l e in e s V e rleg er s 1911 b is 1 9 6 3 , Frankfurt am M. 1966, S. 464. Auf d ie d er " S ch la f- w a n d le r " -T r ilo g ie innenwohnende F a sch ism u s-K ritik g e h t a u sfü h r- l i e h L ü t z e i e r , a .a .O ., e i n , v g l . v o r allem S. 1 2 5 , 133- - 1 3 6 . D iesen Aspekt d er T r i l o g ie u n t e r s t r e i c h t auch H. S t e i - n e c k e , Hermann Broch a l s p o l i t i s c h e r D ic h te r , B e itr ä g e zu r g e i s t i g e n Ü b e r lie fe r u n g , VI (1 9 7 0 ), S. 145. V g l. auch S t e i -n e c k e , Hermann Broch und d er p o l i h i s t o r i s c h e . . . Demgegenü- b er i n t e r p r e t i e r t K. M e n e g e s in s e in e r Untersuchung: K r itis c h e S tu d ien zu r W ertp h iloso p h ie Hermann B ro ch s, Tübingen 1 9 7 0, Brochs P o s it io n in den "Schlafwandlern" a l s d ie e in e s pro-f a s c h i s t i s c h e n A utors v g l . S. 3 0-3 1, 1 1 8 -1 2 0 , I7O-I7 1, 1 7 5 -1 7 6 ). D ie s e r A uffassung w ird (von u n se r e r S ic h t aus w id ersp rochen,
d e u te t s i e im "Epilog" au f d er " e r k e n n tn is th e o r e tis c h e n Ebene" des Ic h -E r z ä h le r s an. S ie g i l t einem Prozeft, den v /ir m it dem Be-g r i f f d er " p o s itiv e n D e sin te g r a tio n " um schreiben könnten. D ie M ö g lic h k e it, daß d ie Erfahrung d er Z e it auch e in neues Huma-n it ä t s g e f ü h l bewirken kann, wird a n g ed eu tet. In diesem Sinne i s t d er B rochsche B e g r i f f d er "Nullpunkt " - S itu a tio n zu ver'- s te h e n . N ullpunkt a l s Durchgangsphase und m ö g lich er Wende-pun k t, a l s Ende e in e r a l t e n und Anfang e in e r neuen Epoche. I n s t y t u t F i l o l o g i i Germańskiej UL
W łodzim ierz W iśniew ski HUGUENAU A DUCH EPOKI
A utor a rty k u łu wychodzi od k r ó tk ie g o p r z e d sta w ie n ia n ie k tó -rych te o r e ty c z n y c h poglądów H. Brocha na fu n k c je p o w ie ś c i, w skazując p rzy tym na ic h z a le ż n o ś ć od konkretnych warunków h is to r y c z n o -s p o łe c z n y c h . W d o b ie ogó ln eg o kryzysu kulm inującego k a ta s tr o f ą w ojenną, naczelnym zadaniem p o w ie ś c i j e s t j e j e ty c z -ne i poznawcze od d zia ły w a n ie na c z y t e ln ik a .
Zachowanie głównego b ohatera t r z e c i e j c z ę ś c i t r y l o g i i H. Brocha "Die S ch lafw an d ler" , je g o komercyjne m ach in a cje, prowa-dzące do bezkarnego morderstwa, analizow ane s ą t u w k o n te k ś c ie ducha ep ok i zwanego " rzeczow ością" . A utor a rtyk u łu w skazuje na podobieństw o bohatera p o w ie ś c i do typu f a s z y s t y . B iorąc pod uwagę f a k t , że p ie rw sz e wydanie t r y l o g i i u k a za ło s i ę na p rze-łom ie 1 9 3 1 / 1 9 3 2 r. tr z e b a za z n a c zy ć, że mogła być ona od czy ta-na jak o o s t r z e ż e n ie przed rodzącym s i ę w Niem czech faszyzmem.