Mazurzenie w gwarach Okręgu Bełchatowskiego

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGUISTICA 16, 1987

P i o t r Bąk

MAZURZENIE W GWARACH OKRĘGU BEŁCHATOWSKIEGO

R e g i o n P i o t r k o w a , B e ł c h a t o w a i Radom ska j e s t o b s z a r e m , n a k t ó ­ rym w o k r e s i e p o w o je n n y m z a c h o d z ą w i e l k i e p r z e m i a n y g o s p o d a r c z e , s p o ł e c z n e i k u l t u r a l n e , sp o w o d c w a n e r o z w o j e m p r z e m y s ł u w t y c h t r z e c h o ś r o d k a c h . W o k o l i c y B e ł c h a t o w a p o w s t a ł a n a j w i ę k s z a w P o l s c e k o p a l n i a w ę g l a b r u n a t n e g o i z e s p o l o n a z n i ą o l b r z y m i a e l e ­ k t r o w n i a , w k t ó r e j j u ż p r a c u j e s i e d e m b lo k ó w e n e r g e t y c z n y c h , a ma i c h p o w s t a ó j e s z c z e p i ę ć . W P i o t r k o w i e p o w s t a ł a f a b r y k a m a s z y n g ó r n i c z y c h " P i o m a " , i r o z b u d o w a n o d w ie h u t y s z k ł a . W Radomsku p r a ­ c u j ą dwa w i e l k i e z a k ł a d y m e t a l u r g i c z n e : " M o s t o s t a l " , budujący k o n ­ s t r u k c j e s t a l o w e do budow y m o stó w i w i e ż w y s o k i e g o n a p i ę c i a o r a z f a b r y k a d r u t u , g w o ź d z i i i n n y c h wyrobów ż e l a z n y c h . S ą t u tsfcże z a ­ k ł a d y m e b l a r s k i e " F a m e g " . T a k i r o z w ó j p r z e m y s ł u p o c i ą g a z a s o b ą r o z w ó j g o s p o d a r c z y r e g i o n u , a t a k ż e z m ia n y s t r u k t u r s p o ł e c z n y c h i k u l t u r a l n y c h . Ł ó d z k i o ś r o d e k n a u k o w y , a w i ę c U n i w e r s y t e t Ł ó d z k i , A k a d e m ia M e d y c z n a i W o jsk o w a A k a d e m ia M e d y c z n a o d k i l k u l a t p r o w a d z ą p r a c e b a a a w c z e w tym r e j o n i e . Są' t o b a d a n i a g e o l o g i c z n e , b i o l o g i c z n e , g o s p o d a r c z e , z d r o w o t n e i k u l t u r o w e . W r a m a c h t e j a k c j i K a t e d r a H i s t o r i i J ę z y k a P o l s k i e g o i F i l o l o g i i S ł o w i a ń s k i e j p o d k i e r u n ­ k i e m p r o f . M a r i i K a m i ń s k i e j p o d j ę ł a s i ę p r z e p r o w a d z e n i a z e s p o ł o ­ w ych b a d a ń n a d s t a n e m i z m i a n a m i z a c h o d z ą c y m i w g w a r a c h l u d o w y c h o m a w i a n e g o r e g i o n u . B a d a n i a m i j ę z y k o w y m i o b j ę t o t e r e n z a m y k a j ą c y s i ę w p r o s t o k ą c i e , k t ó r e g o p ó ł n o c n a g r a n i c a b i e g n i e p r z e z Z d u ń s k ą W o l ę , P a b i a n i c e i T u s z y n ; g r a n i c a z a c h o d n i a c i ą g n i e s i ę od Z d u ń ­ s k i e j W o l i p r z e z P a j ę c z n o i n i e c o d a l e j n a p o ł u d n i e ; p o ł u d n i o w a g r a n i c a p r z e b i e g a n a p o ł u d n i e od P a j ę c z n a , R a d o m sk a i P r z e d b o r z a , a w s c h o d n i a i d z i e p r z e z P r z e d b ó r z , S u l e j ó w , M o s z c z e n i c ę i P r ą ż k i .

Tak w y z n a c z o n y o b s z a r p o k r y t o s i a t k ą p u n k t ó w o d d a l o n y c h od s i e b i e 1 5 - 2 0 km. P u n k t y t e o z n a c z o n o k o l e j n y m i n u m e ra m i o d 71 do 9 5 . P u n k t y t e w y p a d ł y w n a s t ę p u j ą c y c h w s i a c h i daw n y c h p o w i a ­ t a c h : 7 1 . G a j e w n i k i ( p . S i e r a d z ) , 7 2 . L d z a ń ( p . Ł ó d ź ) , 7 3 . P r a w d a ( Ł ó d ź ), 7 4 . P r ą ż k i ( B r z e z i n y ) , 75. K o z u b y ( Ł a s k ) , 7 6 . M a l e n i a ( Ł a s k ) , 7 7 . Gutów ( p i o t r k ó w ) , 7 8 . Gazumka ( p i o t r k ó w ) , 7 9 . C h r z ą - s t o w a ( Ł a s k ) , 8 0 . P a r z n o ( B e ł c h a t ó w ) , 8 1 . M ą k o l i c e ( B e ł c h a t ó w ) , 8 2 . M i l e j o w i c e ( P i o t r k ó w ) , 8 3 . B e r e s i e M ałe ( B e ł c h a t ó w ) , 8 4 . Ka­ m i e ń s k ( R a d c m s k o ) , 8 5 . G a ł k o w i c e ( p i o t r k ó w ) , 8 6 . Tomawa ( p i o t r ­ k ó w ) , 8 7 . Dylów Rządowy ( P a j ę c z n o ) , 8 8 . W i e w i e c ( P a j ę c z n o ) , 8 9 . K o c i e r z o w y ( R a d o m s k o ) , 9 0 . W o la P o r ę b s k a ( R a d o m s k o ) , 9 1 . P r u s i e - ck o ( P a j ę c z n o ) , 9 2 . W ł y n i c e ( R a d o m s k o ) , 9 3 . N i e d o ś p i e l i n (Radom­ s k o ) , 9 4 . G a r n e k ( R a d o m s k o ) i 9 5 . Budzów ( R a d o m s k o ) . P o d s t a w ą b a d a ń t e r e n o w y c h s t a ł s i ę o b s z e r n y k w e s t i o n a r i u s z , z a w i e r a j ą c y o k o ł o 1500 p y t a ń z d z i e d z i n y s ł o w n i c t w a lu d o w e g o i s y s t e m u g r a m a t y c z n e g o . B a d a n i a p r z e p r o w a d z i l i p r a c o w n i c y n a u k o w i z K a t e d r y H i s t o r i i J ę z y k a P o l s k i e g o i F i l o l o g i i S ł o w i a ń s k i e j . W p o s z c z e g ó l n y c h p u n k t a c h d o b i e r a l i i n f o r m a t o r ó w z p o k o l e n i a n a j ­ s t a r s z e g o i ś r e d n i e g o , o s o b n o z a p i s u j ą c o d p o w i e d z i j e d n y c h i d r u g i c h . M i a ł o t o n a c e l u ś l e d z e n i e z m ia n z a c h o d z ą c y c h w g w a r z e d a n e j w s i . W n i n i e j s z y m a r t y k u l e z o s t a ł y w z i ę t e p o d uwagę w y p o w i e d z i p o ­ k o l e n i a n a j s t a r s z e g o , ab y z a r e j e s t r o w a ć z a c h o w a n y j e s z c z e s t a n n a j d a w n i e j s z y g w a r b a d a n e g o r e g i o n u . D a t y u r o d z e n i a i n f o r m a t o r ó w z a w i e r a j ą s i ę w p r z e d z i a l e o d 1 8 9 0 - 1 9 1 6 r . Z l a t 1 8 9 0 - 1 9 0 0 p o ­ c h o d z i 23 i n f o r m a t o r ó w , w l a t a c h 1 9 0 1 - 1 9 1 0 u r o d z i ł o s i ę 3 3 , a l a t a 1 9 1 1 - 1 9 1 6 r e p r e z e n t u j e 6 i n f o r m a t o r ó w . L i s t a t a n i e j e s t p e ł n a p o n i e w a ż w dwóch p u n k t a c h n i e p o d a n o w i e k u i n f o r m a t o r ó w . B y ł y t o j e d n a k n a pew n o o s o b y s t a r s z e . P o d s t a w ą do b a d a n i a s t a ł y s i ę z a p i s y d o k o n a n e p r z e z e k s p l o r a ­ t o r ó w w p o s z c z e g ó l n y c h p u n k t a c h . Z k a ż d e g o z 24 b r u l i o n ó w wy­ p i s a ł e m w s z y s t k i e w y r a z y z e s p ó ł g ł o s k a m i S a z a ­ ró w n o t e , w k t ó r y c h s p ó ł g ł o s k i t e z o s t a ł y wymówione b e z m a z u ­ r z e n i a , j a k i t e , w k t ó r y c h w y s t ę p u j e m a z u r z e n i e , a w i ę c wymowa ä j z , a , g l u b w n i e k t ó r y c h w y r a z a c h ś , ź , <S, Z b a d a n i a wy­ r a z ó w z a w i e r a j ą c y c h s p ó ł g ł o s k ę |f l u b g r u p ę zj: m u s i a ł e m z r e z y ­ g n o w a ć , p o n i e w a ż s p o t k a ł e m t y l k o j e d e n z a p i s v y ^ e z ^ ÿ . N i e b y ł o w i ę c c o b a d a ć . L i c z b a p y t a ń , n a k t ó r e o d p o w i e d z i a m i p o w in n y b y ć w y r a z y z e s p ó ł g ł o s k a m i в , z , o w y n o s i ł a 1 5 0 , c z y l i 10% c a ł e g o

k w e s t i o n a r i u s z a . W 24 p u n k t a c h p o w i n n o w i ę c z n a l e ź ć s i ę 3600 wy­ r a z ó w w ym ów ionych z m a z u r z e n i e m l u b b e z . W r z e c z y w i s t o ś c i l i c z b a t a b y ł a m n i e j s z a , p o n i e w a ż w n i e k t ó r y c h p u n k t a c h n a pew ne p y t a ­ n i a n i e b y ł o o d p o w i e d z i l u b o d p o w i e d z i ą b y ł w y r a z i n n y , n i e z a ­ w i e r a j ą c y s p ó ł g ł o s e k d z i ą s ł o w y c h . T ak n p . obręcz n a z y w a n o w w i e ­ l u p u n k t a c h r a jf a , z a m i a s t w y r a z u prożek c z y podprożek w y s t ę p o ­ w a ł w y r a z naead, w y r a z czop y p r z e w a ż n i e b y ł n i e z n a n y , a l b o z a ­ s t ę p o w a n y p r z e z k o łe c z k i l u b n i t y ; z a m i a s t p a le c serdeczny mówio­ n o u e śre d ń i. W y ra z sztu c zn y z a n o t o w a n o t r z y r a z y j a k o śtu c n y i r a z j a k o ïtu â n y , dwa r a z y z a n o t o w a n o w y r a z mocnik i r a z mocfńik ' s z t u c z n y n a w ó z ' .

B y ł y t a k ż e w y r a z y , k t ó r y c h d e s y g n a t y w s z y s c y z n a j ą , a l e m a j ą d l a n i c h i n n e n a z w y , n p . r z a d k o mówi s i ę k s ię ż y c , c z ę ś c i e j me- éonc, meśoncek, n i e drapacz l e c z drapok, n i e ż a r c ie l e c z xlarle, n i e paiia l e c z éecka, n i e le szczyn a l e c z oSesyna. T ak samo z a ­ m i a s t szopa, r ży sk o , groch tyczkow y, szmaja ( m a ń k u t ) , p r ą ż k i, chra­ b ą szc z, ka łu ża , obrączka, s z u fla d a , c z o ło , szc zę k a , m ieszka, żłó b i t d . , e k s p l o r a t o r z y o t r z y m y w a l i o d p o w i e d z i kolria, S će rń isk o , fa s o la l u b sa b lo k , majkue, pa stii, x r a b o l, kaługa, z v ir k a , s to l'ik , ły s in a ; broda, ś e j i ć i ko ry to . T e o d p o w i e d z i b y ł y n i e r a z b a r d z o i n t e r e s u j ą c e d l a b a d a n i a s ł o w n i c t w a g w a r o w e g o , a l e r z a d k o p r z y d a t n e d l a b a d a n i a m a z u r z e ­ n i a . Na s z c z ę ś c i e w i e l u e k s p l o r a t o r ó w , p o z a o d p o w i e d z i a m i n a p y ­ t a n i a k w e s t i o n a r i u s z a , n o t o w a ł o s k r u p u l a t n i e w y r a z y , w y r a ż e n i a i z w r o t y , w y p o w ia d a n e p r z e z i n f o r m a t o r ó w w c z a s i e rozmowy l u b w p o d a w a n y c h p r z e z n i c h w y j a ś n i e n i a c h . W ś ró d t y c h l u ź n y c h z a p i s k ó w z n a l a z ł o s i ę s p o r o w y ra z ó w z e s p ó ł g ł o s k a m i d z i ą s ł o w y m i w y m aw ia n y ­ mi z m a z u r z e n i e m l u b b e z m a z u r z e n i a , k t ó r y m i u z u p e ł n i o n o z e s t a w y w y r a z ó w k w e s t i o n a r i u s z o w y c h . Tak n p . p r z y o m a w i a n i u d e s z c z u wy­ m i e n i o n o w y r a z szaruga, w ś r ó d w y ra z ó w z t e r m i n o l o g i i k o ś c i e l n e j z n a l a z ł s i ę w y r a z p ro se cja ' p r o c e s j a ' i t p . W t e n s p o s ó b p o w s t a ł y g r u p y w y ra z ó w z e s p ó ł g ł o s k a m i d z i ą s ł o w y m i : a ) Ze s p ó ł g ł o s k ą Ź: c i ę ż e j s z y , daszek, d łu ż s z y , d ro ższ y , d y s z e l, dzbanuszek, ja ło s z k a , kaczuszka, k a lo sze , kasza, kaszanka, k a s z k ie t, ka­ s z ta n , k is z k a , k l o s z , kokoszka, kaczuszka, le m iesz, m ieszka ć, m iszy ć ' k a s t r o w a ć ' , muszory, mysz, n iż s z y , obszyuka, o lszy n a , o rzeszyn a , pa­ s z t e t , paszteto w a , p i e m s z y , poszwa, poszewka, p s z e n ic a , p u szo rek, s ł y ­ s z e ć , szady, s za ry , szarówka, szaruga, s z e d ł, s z e r s z y , s z e ś ć , s z k ło ,

a zk o b e l, śk o b e l (w g w a r a c h n i e m a z u r z ą c y c h j e s t t o e a kobei, w i ę c wymowę śk o b e l p o t r a k t o w a n o j a k o m a z u r z e n i e ) , s ły s z e d , szm aja, szma­

t y , s zm e rg ie l, szopa, szp a d e l, szparagowy, szp ry ch y , s zp u lk a , s z ta c h e ty , s z tu c z n y , s z u f l a , s z u fla d a , ukru ezyd , w a r s z ta t, w c zo ra jszy, w iesza d , w szy­ s tk o , w yższy, z e s z ły ( r o k ) .

b ) Ze s p ó ł g ł o s k ą ż ( w y m i e n i a s i ę t a k ż e t e w y r a z y , w k t ó r y c h e t y m o l o g i c z n e ż u t r a c i ł o d ź w i ę c z n o ś ć i s t a ł o s i ę r ó w n e I): c i ę ż k i , c i ę ż e je z y , c i ę ż s z y , d łu ż s z y , d o ży n k i, d ro ższ y , d z ie ż a , d z ie ż k a , je ż e , j e ż e l i , je ż y n y , k a łu ża , kożuch, k r ę ż o łe k , k s ię ż y c , le ż e d , ł y ż n ik , n i ż e j , nóżka, o d w ilż, podnożaje, podprożek, pożyczyd, p ra żyd , p r ą ż k i, rzeżucha, r ż y s k o , sp rę żyn a , ś c ie ż k a , t e ż , wąż II węże, w c ią ż, w y że j, żaba, ż a r c ie , żarna, ż u r, żuraw, żurow nik, ż y ła , ż y to .

c ) Ze s p ó ł g ł o s k ą c : b ic zy c h o , b ic z y s k o , b yczek, czapka, czarne ( w ę d l i n a ) , c za rn y, czarow nica, c za s, c z e r e ś n ia , czó łen k o , czubek, czu­ pryna, c z y , c z y ś a id , c z y s ty , d la c zeg o , drapacz, g a m c ze k , haczyk, in d y ­ c z e , in d y czk a , ja łó w eczka , j a s i e c z e k , ję c zm ie ń , k a c ze n ie c , kaczka, ka­ c zu szk a , karczować, k le p a c z, k lu c z , koniczyna, kraczka ' s n o p e k ' , m at- c z ą tk o , m iec z, m ocznik, modracz, napoczynad, obrączka, o b rę c z, o d b ie ra - czka , o p ie la c z , o to c zy d // obtoczy d, p a ję czy n a , pacześne ( p ł ó t n o ) , p o b e ł- czyd , ' p o s z c z e r b i ć ' , poazęsne ' p o c z ę s t u n e k ' , pogrzebacz, p o lic z e k , p o r z e c z k i, pow łoczka, prządaczka ' p r z ą d k a ' , pożyczyd, p rzyczep a , r ę c z ­ ny, rogacz, se rd ec zn y, s ie c z e , s ie c z k a , s ło n e c z n ik , sprzączka,, s tr ą c z e k , s z tu c z n y , ta ta r c za n a , tę c z a , tk a c z , tłu c z e k , to c z n ik II ta c z a ln ik , ' k a m i e ń d o o s t r z e n i a ' , ty c z k a , tyczkow y, uzdeczka, warczy, w c zo ra j, w c zo ra jszy, w ie c ze rza , w iec zó r, w łóczyd, zaśw iadczenie.

d ) Ze s p ó ł g ł o s k a m i sc: b a r s z c z , chrabąszcz, c z y s z c z e n ie , d e s zc z, g ą szc z, je s z c z e , le szc z y n a , p ia s z c z y s ty , szczaw , s z c z e b e l, s z c z e c in a , szczeka d , szc ze rb a , s z c z o tk a , szc zu p a k, szc zy p c e , t ł u s z c z , zm a rszc zki, zm arszczyd.

W yżej w y m i e n i o n e w y r a z y b y ł y wym aw iane w b a d a n y c h p u n k t a c h w f o r m i e z m a z u r z o n e j , t j . z g ł o s k a m i s , z , c , s c , a l b o b e z m a z u ­ r z e n i a , c z y l i z g ł o s k a m i S , z , c , e<?. D l a z b a d a n i a s t o p n i a i n ­ t e n s y w n o ś c i m a z u r z e n i a w danym p u n k c i e , t r z e b a b y ł o w y p i s a ć z n o t a t e k e k s p l o r a t o r a w s z y s t k i e w y m ó w ie n i a w y ra z ó w z g ł o s k a m i " s z u m i ą c y m i " z a r ó w n o m a z u r z ą c e , j a k i t e b e z m a z u r z e n i a , a p o n i e ­ waż c z ę s t o ś ć m a z u r z e n i a p o s z c z e g ó l n y c h g ł o s e k j e s t p r z e w a ż n i e r ó ż n a , w y p i s a n e w y r a z y z o s t a ł y p o d z i e l o n e n a g r u p y w e d ł u g g ł o ­ s e k , a w i ę c o s o b n o w y n o to w a n o w y r a z y z e s p ó ł g ł o s k ą s , o s o b n o z a i t d . N a s t ę p n i e w k a ż d e j g r u p i e w y ra z ó w p o d l i c z o n o w y m ó w ie n i a

m a z u r z ą c e i n i e m a z u r z ą c e . Do g r u p y m a z u r z ą c y c h z a l i c z o n o rów ­ n i e ż w y m ó w i e n i a z s i a k a n i e m t y p u ś ip a , śp a d e l, é k o la , żaba, żm ija , z a k ł a d a j ą c że s i a k a n i e j e s t " p r o d u k t e m u b o c z n y m " m a z u r z e n i a , wy­ n i k a j ą c y m z d ą ż e n i a d o wymowy b a r d z i e j z b l i ż o n e j do o g ó l n o p o l ­ s k i e j . Aby o k r e ś l i ć m o ż l i w i e ś c i ś l e s t o p i e ń i n t e n s y w n o ś c i m a z u r z e n i a p o s z c z e g ó l n y c h s p ó ł g ł o s e k d z i ą s ł o w y c h w d a n e j m i e j s c o w o ś c i , m e t o ­ d ą s t a t y s t y c z n ą t r z e b a b y ł o o b l i c z y ć , j a k i p r o c e n t o g ó l n e j l i ­ c z b y wymówień w y r a z ó w z d a n ą g ł o s k ą s t a n o w i ą w y m ó w ie n i a m a z u r z ą ­ c e . T a k n p . j e ż e l i w d a n e j m i e j s c o w o ś c i z a n o t o w a n o 60 w y r a z ó w ze s p ó ł g ł o s k ą ï , a l i c z b a wymówień m a z u r z ą c y c h ( n p . m ys) w y n o ­ s i ł a 4 0 , t o w y m ó w i e n i a t e s t a n o w i ą 4 / 6 o g ó l n e j l i c z b y w yrazów czy­ l i 66%. W t e n s p o s ó b o b l i c z o n o s t o p i e ń m a z u r z e n i a k a ż d e j g ł o s k i we w s z y s t k i c h b a d a n y c h m i e j s c o w o ś c i a c h . S ą t o w i ę c d a n e o b i e k t y w n e , a n a w e t ś c i s ł e , a l e d o k ł a d n o ś ć i c h j e s t j e d n a k w z g l ę d n a . W y n ik a t o s t ą d , że w k a ż d e j m i e j s c o w o ś c i b y ł o k i l k u i n f o r m a t o r ó w ( o d 2 do 6 ) . I n f o r m a t o r z y c i w y k a z y w a l i r ó ż n y s t o p i e ń z a c h o w a n i a m a zu ­ r z e n i a . Z a l e ż a ł o t o o d w i e k u , p ł c i i s t o p n i a ś w i a d o m o ś c i j ę z y k o ­ w e j g w a r o w e j i o g ó l n o p o l s k i e j . T a k n p . w p e w n e j m i e j s c o w o ś c i k o ­ b i e t a d a w a ł a o d p o w i e d z i w c z y s t e j , p i ę k n e j g w a r z e , a m ę ż c z y z n a p r a w i e z u p e ł n i e n i e m a z u r z y ł . W i n n e j m i e j s c o w o ś c i d z i e w i ę ć d z i e ­ s i ę c i o l e t n i m ę ż c z y z n a m a z u r z y ł , a s z e ś ć d z i e s i ę c i o l e t n i z a c h o w a ł m a z u r z e n i e w n i e w i e l k i m s t o p n i u , a l e c z a s e m wymówił j a k i e ś s ł o ­ wo z u p e ł n i e w s p o s o b m a z u r z ą c y . K a z i m i e r z N i t s c h , k t ó r y b a d a ł ma­ z u r z e n i e n a Ś l ą s k u , n a z y w a ł t a k ą wymowę " z a r y w a n i e m " . Można b y s t ą d w n o s i ć , że gd y i n f o r m a t o r p i l n o w a ł s i ę , u n i k a ł m a z u r z e n i a , g dy n a s k u t e k z m ę c z e n i a z m n i e j s z a ł a s i ę k o n t r o l a n a d wymową, p a ­ d a ł o s ł o w o c z y s t o g w a r o w e . T r u d n o j u ż d z i s i a j o i n f o r m a t o r ó w " c z y s t y c h " , z n a j ą c y c h t y l k o g w a r ę , j a k t o b y ł o m o ż l i w e s t o , c z y o s i e m d z i e s i ą t l a t te m u . D z i ­ s i e j s i i n f o r m a t o r z y , n a w e t c i n i e p i ś m i e n n i , j e ż e l i s i ę c z a s e m t r a f i ą , s ą o s ł u c h a n i z j ę z y k i e m l i t e r a c k i m w k o ś c i e l e , s z k o l e , a p r z e d e w s z y s t k i m p r z e z s ł u c h a n i e r a d i a i o g l ą d a n i e t e l e w i z j i . Lu­ d z i e c i n a pew no m ów ią i n a c z e j w k o n t a k t a c h z dom ownik am i i s ą ­ s i a d a m i , a i n a c z e j z e k s p l o r a t o r e m , p r z e d k t ó r y m r a c z e j u n i k a j ą g w a r y i c h c ą s i ę p o k a z a ć z l e p s z e j s t r o n y .

Ten s w o i s t y " b i l i n g w i z m " o b s e r w o w a ł N i t s c h n a Ś l ą s k u i o b ­ s e r w u j e k a ż d y b a d a c z g w a r . T a k b y ł o 1 w b a d a n i a c h w r e j o n i e B e ł ­ c h a t o w a , g d z i e r z a d k o b a d a j ą c y n o t o w a l i t a k i e c e n n e u w a g i : " I n - f o r m a t o r k a mówi g w a r ą , c h ę t n i e i i n t e l i g e n t n i e o d p o w i a d a " . Z d a r z a s i ę j e d n a k c z ę s t o , ż e w i e ś n i a k p y t a n y o j a k i ś wyjraz wymawia g o b e z m a z u r z e n i a , a w d a l s z y c h w y p o w i e d z i a c h p a d a t e n S'am w y r a z w f o r m i e z m a z u r z o n e j , n p . kaSka i каска, c o j e s t p r z y k ł a ­ dem owego " b i l i n g w i z m u " .

Bywa i t a k , że i n f o r m a t o r k a r o b i u w ag ę : "Moja mama m ów ili z y to , a my mówimy ż y to " . S ło w o mówimy' d o w o d z i , ż e n i e j e s t t o j u ż wy­ mowa i n d y w i d u a l n a , a l e p o w s z e c h n a w s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j . W yżej w y m i e n i o n e w ą t p l i w o ś c i i z a s t r z e ż e n i a n i e u m n i e j s z a j ą w a r t o ś c i p r z e p r o w a d z o n y c h b a d a r i j ę z y k o w y c h . W iadom o, ż e o b e c n i e g w a r a j e s t w o d w r o c i e p o d wpływem j ę z y k a l i t e r a c k i e g o i ż e z k aż d y m p o k o l e n i e m z a s ó b j e j f o r m s ł o w n i k o w y c h i g r a m a t y c z n y c h j e s t c o r a z m n i e j s z y . Wymowa g ł o s k i e

M i e c z y s ł a w S z y m c z a k w m o n o g r a f i i Gwary Domaniewka i w si o k o li­ cznych w pow iecie łęczyckim s t w i e r d z a , że m a z u r z e n i e s p ó ł g ł o s e k s 3 z w b a d a n e j g w a r z e " j e s t p o z a s p o r a d y c z n y m i f a k t a m i - z a r ó w n o z g w a r y p o k o l e n i a m ł o d s z e g o , j a k i s t a r s z e g o p r a w i e z u p e ł e n i e w y -\ „2 p a r t e . N i e można t e g o p o w i e d z i e ć o g w a r a c h r e g i o n u b e ł c h a t o w s k i e g o , g d z i e i s t n i e j ą w p r a w d z i e p u n k t y z e s ł a b y m z a c h o w a n i e m m a z u r z e ­ n i a , a l e s ą i t a k i e , w k t ó r y c h m a z u r z y s i ę s p ó ł g ł o s k ę s n i e m a l b e z w y j ą t k o w o . W y n ik a t o o c z y w i ś c i e z r o z l e g ł o ś c i t e r e n u o b j ę t e g o b a d a n i a m i . C z ę s t o ś ć m a z u r z e n i a s p ó ł g ł o s k i $ w u j ę c i u s t a t y s t y c z n y m w p o s z c z e g ó l n y c h p u n k t a c h p r z e d s t a w i a t a b . 1. P o w y ż s z e d a n e l i c z b o w e s ą p o d s t a w ą do p r z e d s t a w i e n i a s t o p n i a m a z u r z e n i a n a m a p i e t e r e n u , c z y l i d l a u j ę c i a g e o g r a f i c z n e g o oma­ w i a n e g o z j a w i s k a . W tym c e l u i n t e n s y w n o ś ć m a z u r z e n i a z o s t a ł a p o ­ d z i e l o n a n a p i ę ć s t o p n i , a m i a n o w i c i e : 2 M. S z y m c z a k , Gwara Domaniewka i w s i o k o l i c z n y c h w p o w i e c i e ł ę ­ c z y c k im , Łódź 1961, s. 79-Г

o d 1% d o 20% m a z u r z e n i e s ł a b e , o d 21% d o 40% m a z u r z e n i e u m i a r k o w a n e , od 41% d o 60% m a z u r z e n i e ś r e d n i e , o d 51% d o 80% m a z u r z e n i e s i l n e , o d 81% d o 100% m a z u r z e n i e c a ł k o w i t e . T a b e l a 1 Punkty Wymowa g ł o s k i S

m azurząca niem azurzqca 1 m azurzenia

71 6 29 17 72 25 12 70 73 8 26 24 74 20 8 71 75 5 29 15 76 13 24 35 77 13 32 29 78 29 10 74 79 15 17 47 80 11 24 30 81 17 30 36 82 24 15 61 83 5 30 15 84 13 41 24 85 22 12 65 86 30 7 81 87 8 21 28 88 17 19 47 89 28 14 66 90 17 12 58 91 23 10 70 92 31 8 80 93 30 7 81 95 23 6 79 P o s z c z e g ó l n e s t o p n i e m a z u r z e n i a o z n a c z a m y n a m a p i e p r z e z r ó ż ­ ny s t o p i e ń z a k r e s k o w a n i a d a n e g o p u n k t u . P r z y m a z u r z e n i u s ł a b y m z o s t a w i a m y p u n k t b e z k r e s k o w a n i a , s t o p i e ń u m i a r k o w a n y o z n a c z a m y

-ZDUŃSKA • SIERADZ W0LA

Л

75 79

O

\ “O

\ PAJĘCZNO \ ‘

O

1 - 20 •/• \ • ŁASK

v

<

d

~

•ZELÓW

77©

.

e,(S)

4

D

8 9 ^ 1 SULEJÓW 60*/. RAOOMSKO 92 С

\ - o

61 - 60 V. I 81 -100V. V KONIECPOL /

V

g

p r z e z k r e s k i p i o n o w e , m a z u r z e n i e ś r e d n i e o z n a c z a m y k r e s k a m i p i o ­ nowymi i p o z i o m y m i , p r z y m a z u r z e n i u s i l n y m d o d a j e n y j e s z c z e k r e ­ s k i u k o ś n e w l e w o , a p r z y c a ł k o w i t y m d o d a t k o w o w p r a w o . T a k a " g e o g r a f i a l i n g w i s t y c z n a " j e s t p o g lą d o w y m p r z e d s t a w i e ­ n i e m s t o p n i a m a z u r z e n i a n a c a ł y m b a d a n y m o b s z a r z e . Mapka ( n r l ) m a z u r z e n i a s p ó ł g ł o s k i в w r e j o n i e B e ł c h a t o w a u - k a z u j e , j a k w m i a r ę p o s u w a n i a s i ę od Z d u ń s k i e j W o l i n a p o ł u d n i o ­ wy w s c h ó d m a z u r z e n i e j e s t c o r a z b a r d z i e j p o w s z e c h n e , t z n . o b e j ­ m u je c o r a z w i ę k s z ą l i c z b ę w y ra z ó w i z a p e w n e c o r a z w i ę k s z ą l i c z b ę o s ó b . G r a n i c a m i ę d z y o b s z a r e m s ł a b e g o i u m i a r k o w a n e g o m a z u r z e n i a b i e g n i e p r z e z T u s z y n , m i ę d z y P i o t r k o w e m a B e ł c h a t o w e m , a n a s t ę p ­ n i e n i e c o n a p o ł u d n i o w y w s c h ó d o d P a j ę c z n a . Na w s c h ó d i p o ł u d n i e o d t e j g r a n i c y m a z u r z e n i e j e s t ś r e d n i e , s i l n e l u b c a ł k o w i t e . O b r a z t e n j e s t j e d n a k z a c i e m n i o n y p r z e z dwa p u n k t y n a o b s z a ­ r z e p ó ł n o c n o - z a c h o d n i m . S ą t o p u n k t y [ 7 2 ] i [ 7 3 ] , g d z i e i n f o r m a ­ t o r z y w y k a z a l i ś r e d n i i s i l n y s t o p i e ń m a z u r z e n i a . J e s t t o p r a w ­ d o p o d o b n i e w y n i k s z c z ę ś l i w e g o d o b o r u i n f o r m a t o r ó w , k t ó r z y z a c h o ­ w a l i n i e m a l w c a ł e j p e ł n i dawny s t a n g w a ro w y . S z c z e g ó l n i e o - s i e m d z i e s i ę c i o c z t e r o l e t n i i n f o r m a t o r w [ 7 2 ] w y k a z a ł d o sk o n a łą z n a ­ j o m o ś ć g w a r y i c h ę ć j e j u k a z a n i a . I n t e r e s u j ą c y j e s t w y k a z w y r a z ó w , w k t ó r y c h n a j c z ę ś c i e j h i e ma m a z u r z e n i a . S ą t o p r z e d e w s z y s t k i m w y r a z y n o w e, z w i ą z a n e z r ó ż ­ nym i d z i a ł a m i k u l t u r y m a t e r i a l n e j , n p . kasa^ka, k lo S , pasa, p a s t e t , p a eteto u a , u a r S ta t, eosa. D a w n i e j w ty m z n a c z e n i u w y s t ę p o w a ł y wy­ r a z y : Tiioha l u b tfisk a , ś k l o , kominek, a elen d e r, śeoka, le b erk a , dro­ ga l u b t r a x t , i t a k i e j e s z c z e p a d a j ą o d p o w i e d z i n a o d n o ś n e p y t a ­ n i a . N i e ma m a z u r z e n i a i w s t a r s z y c h w y r a z a c h , a l e u t r w a l o n y c h w ś w i a d o m o ś c i w b r z m i e n i u o g ó l n o p o l s k i m . Do t y c h w y ra z ó w n a l e ż y p r z e d e w s z y s t k i m ik o la , k t ó r y wymawia s i ę z m a z u r z e n i e m t y l k o w [ 62 , 92 ] i [ 9 5 ] . P o d o b n i e z a w s z e p s e iia a , a p seńiaa t y l k o w [78, 9 0 ] i [ 9 5 ] . Bez m a z u r z e n i a wymawia s i ę w s z ę d z i e w s p o m n ia n y j u ż w y r a z so sa , ёов, a n a w e t fło£a. P r z e s t a w k ę eosci z a n o t o w a n o w [ 7 1 ] . W y d a je s i ę , że p r z y r o s t e k - s z y u l e g ł m o r f o l o g i z a c j i w b r z m i e n i u o g ó l n o p o l s k i m . s ' w i a d c z y o tym wymowa se r$ y , p e r sy , d lu - k i y , r z a d k o p e r sy , se r s y . W w y r a z a c h p r z e w a ż n i e o b c e g o p o c h o d z e n i a , w y s t ę p u j e z a s t ę p o ­ w a n i e g r u p s k , ар, ś t , sm p r z e z ś k , é p , ś t , śm, c z y l i s i a k a n i e . N i e m a l p o w s z e c h n i e wymawia s i ę k a é k e t, ś k lo , ś k ó b e l,

śpa-d e l, äpoyga, äpryca, épulka, kaétcm, éta xeta , étywny, étuany, émaja,

' m a r i k u t ' , a t a k ż e p r z e d s a m o g ł o s k a m i , n p . éibev ' z a s u w a ' , éipa

' s z u f l a ż e l a z n a ' , é u fe lj ä u felka , a t a k ż e w w y r a z a c h r d z e n n i e p o l s k i c h , n p . kaéa, kaSa^ka.

W w y r a z a c h t a k i c h j a k é la x ta , éla xetn y, ślaZek, éla k , élaxtowad, ślaban i w o d m i a n i e c z a s o w n i k a ié d : é t i , p o é ti, u e ś ti i t p . s p ó ł ­ g ł o s k a в u l e g ł a z m i ę k c z e n i u n a é p r z e d d a w n i e j m i ę k k ą s p ó ł g ł o ­ s k ą V. W y m ie n io n e w y r a z y t a k s i ę wymawia r ó w n i e ż w g w a r a c h n i e - m a z u r z ą c y c h ^ , a n a w e t w mowie p o t o c z n e j . Wymowa d y śe l, k a śel, re - éta j e s t w y n i k i e m w y r ó w n a n i a t e m a t u m i a n o w n i k a d o i n n y c h p r z y p a d ­ ków , w k t ó r y c h s p ó ł g ł o s k a é w y s t ę p u j e p r z e d l , <f i n a s t ą p i ł o j e j z m i ę k c z e n i e j a k w y ż e j , p o r . dyéla, kaélu, u veéde. W g w a r a c h n i e - m a z u r z ą c y c h j e d n a k t e w y r a z y wymawia s i ę z t w a r d ą s p ó ł g ł o s k ą e :

dySel - dySla, kaSel - kaSlu i rei!ta, a l e nareśde.

W b e z w y j ą t k o w e j wymowie śk lo z a c h o w a ł a s i ę b y ć może u p r o - s z c z o n a s t a r o p o l s k a f o r m a ś d k lo . W g w a r a c h , g d z i e p r o c e s m a z u r z e n i a n i e j e s t j e s z c z e z a k o ń ­ c z o n y , t r a f i a j ą s i ę p r z y p a d k i m a z u r z e n i a s p ó ł g ł o s k i 8 i N a t e ­ r e n i e ВОР z a n o t o w a n o t y l k o j e d e n p r z y k ł a d t a k i e g o w t ó r n e g o ma­ z u r z e n i a w w y r a z i e juteyijka [ 8 4 ] . N a t o m i a s t l i c z n e s ą p r z y k ł a d y s z a d z e n i a , t a k c h a r a k t e r y s t y ­ c z n e g o d l a g w a r p r z e j ś c i o w y c h m i ę d z y d i a l e k t a m i m a z u r z ą c y m i i n i e - m a z u r z ą c y m i . S z c z e g ó l n i e l i c z n e p r z y k ł a d y s z a d z e n i a z n a l a z ł y s i ę w [ 8 4 ] : u nas, podaeek ' p o c i a s t e k ' , doSyó, ват а, soda, topozySko,

a j e s t t o p u n k t , g d z i e u i n f o r m a t o r ó w m a z u r z e n i e w y s t ę p o w a ł o w s ł a b y m s t o p n i u . W yraz ват а n o t o w a n o p o n a d t o w [71 , 89 , 76 ] . W [ 9 1 ] mówi s i ę tak Samo, Sos, ' s o s ' , w [ 7 б ] tomasyna i nauuS,

w [7 9 ] - S to lec l u b s to le c , a w [71 ] - prosecja c z y l i proeecja,

t j . ' p r o c e s j a ' .

Wymowa g ł o s k i 2

J a k w i d a ć z p o n i ż s z e j t a b e l i i m a p k i n r 2 , m a z u r z e n i e g ł o ­ s k i % ma p o d o b n y z a s i ę g p o s z c z e g ó l n y c h s t o p n i , j a k m a z u r z e n i e

^ Por. P. B ą k , Gwara o k o l i c K ram ska w pow. k o n iń s k i m , Wrocław 1968, s. 24.

** A. B r ü c k n e r , S ło w n ik e ty m o lo g ic z n y j ę z y k a p o l s k i e g o , Kraków 1927, s. 5^9.

g ł o s k i £. O d c h y l e n i a s ą n i e z n a c z n e . I t a k , s ł a b i e j o j e d e n s t o ­ p i e ń w y p a d ł o m a z u r z e n i e g ł o s k i % w p u n k t a c h [ 7 3 , 7 9 , 8 7 , 9 1 ] .

Za t o s i l n i e j w p u n k t a c h [ 7 7 , 8 5 , 8 9 ] . ' O d c h y l e n i a t e n a l e ż y c h y b a p r z y p i s a ć s ł o w n i c t w u , p o n i e w a ż n a w i e l e p y t a ń z a m i a s t wy­ r a z ó w z g ł o s k ą z p a d ł y i c h r ó w n o z n a c z n i k i b e z t e j g ł o s k i , n p . meéonc, z la n e , ść e rń ie k o , pasy, kaługa.

Do m a z u r z e n i a z a l i c z o n o wymowę żaba [ 8 4 ] , a t a k ż e ły ż n ik i ż m ija , k t ó r e w g w a r a c h n i e m a z u r z ą c y c h m a j ą s p ó ł g ł o s k ę 2 . N a t o - t o m i a s t n i e z o s t a ł a z a l i c z o n a d o m a z u r z e n i a wymowa że la zo i ż r e ć , p o n i e w a ż w y r a z y t e t a k samo s ą wym aw ia ne w g w a r a c h w i e l k o p o l s k o - k u - j a w s k i c h ^ . Wymowa i r e ó ma t a k ą sa m ą p o d s t a w ę f o n e t y c z n ą j a k o g p o l . ź r ó d ło 3. T a b e l a 2 PunW t* v Wymowa g ł o s k i z r u l l M y .

mazurząca n iemazurząca % mazurzeni a

71 4 23 15 72 17 12 60 73 2 25 7 74 16 10 61 75 1 25 4 76 6 19 20 77 10 16 34 O O _{18 10} 64 79 5 15 25 80 10 19 35 81 9 18 33 82 11 11 50 <v\ O O _{2 27 7} 84 4 26 13 85 30 6 83 86 24 10 70 87 4 24 14 88 12 15 44

^ Por. Z. S o b i e r a j s k i , Gwary k u j a w s k i e , Poznań 1952, s. 41. ^ Por. B r u c k n e r , op. c i t . , s. 667.

Ta be i a 2 ( c d .)

Punkty

Wymowa głoski Ï

mazurząca ni emazurząca % mazurzenia

89 21 12 64 90 12 17 41 91 12 13 48 92 23 7 77 93 22 9 71 95 23 4 85 W w y r a z a c h ż y ła , ż y to , k s ię ż y c n i e m a l n a c a ł y m o b s z a r z e n i e ma m a z u r z e n i a . Żyła t y l k o w [ 9 5 ] , z y to w [ 8 5 , 9 1] i [ 9 3] k ś ę - zya w [ 7 8 ] i [ 8 7 ] . P r z y c z y n y b r a k u m a z u r z e n i a n a l e ż y t u s z u k a ć a l b o we f r e k w e n c j i ( ż y ła , ż y t o ) , a l b o w l i t e r a c k i m p o c h o d z e n i u w y r a z u k s ię ż y c , k t ó r y t u n y z w a ł s i ę tfteśono [ 8 5 , 9 2 ] , a l b o me- śoncek [ 9 0 , 9 3 ] . Wymowa m a z u r z ą c a s p ó ł g ł o s k i 2 u t r z y m u j e s i ę p r z e w a ż n i e w w y­ r a z a c h , k t ó r y c h d e s y g n a t y z a g i n ę ł y , a w p a m i ę c i u t r z y m u j ą s i ę i c h s t a r e n a z w y , d l a t e g o n i e m a l p o w s z e c h n i e wymawia s i ę Ąeza i z d r o b n i a ł ą f o r m ę geska , n p . w [72 , 74 , 7 8 , 82 , 86 , 90 , 91 , 92 , 9 5 ] . Wymowa g ł o s k i с Z a r ó w n o t a b e l e s t a t y s t y c z n e , j a k i m apka n r 3 w y k a z u j ą , że m a z u r z e n i e g ł o s k i o j e s t o w i e l e c z ę s t s z e n i ż m a z u r z e n i e g ł o s e k 3 i Jf. T y l k o w p u n k c i e [ 7 5 ] , g d z i e n i e m a l w o g ó l e n i e ma ma­ z u r z e n i a , m a z u r z e n i e g ł o s k i ó w y p a d ł o s ł a b o ( l 5 % ) , a w p u n k t a c h [73] i [84] o s ł a b y m m a z u r z e n i u g ł o s e k s , z m a z u r z e n i e g ł o s k i £ j e s t j u ż z n a c z n e . W p o z o s t a ł y c h p u n k t a c h m a z u r z e n i e t o j e s t ś r e d n i e ( t j . m a z u r z y s i ę p r z y n a j m n i e j w p o ł o w i e w y r a z ó w ) , s i l ­ n e l u b c a ł k o w i t e , n p . w [ 7 2 , 7 4 , 7 8 , 8 2 , 8 5 , 8 6 , 8 8 , 8 9 , 9 0 , 9 1 , 9 2 , 9 3 , 9 5 ] . W i ę k s z e n a s i l e n i e m a z u r z e n i a g ł o s k i o n i ż s i % w y n i ­ k a s t ą d , że p o p r z e j ś c i u m i ę k k i e g o v w s z c z e l i n o w ą s p ó ł g ł o s k ę z l u b b e z d ź w i ę c z n e ś , c o n a s t ą p i ł o o s t a t e c z n i e w XVII w . , p o w

-721

"dED

_ •ZDUŃSKA »1-дск

(§>SIERADZ WOLA »CASK

« О

7*Ф

"*•4

\

80 ^ j)

\ чп

• ZELÛW 77Ç 81 781 BEŁCHATÓW

\" < D

“©

PIOTRKÓW TRYB 861 182 SULEJÓW

О

V

# PAJĘCZNO

W

87 1-2 0% \ 88 Е ч \ f t j l j o 21- 40% 60% 80V. ч . \

W

"

паря 81-100%

89 ( •radomsko 9 71

v o i

» © /

PRZEDflÔftZ*

j/

# ä » !

4

V^

\(<0^IECP0L

У o I

/

T a b e l a 3

Punkty

Wymowa głoski с

mazu rżąca n i emazu rżąca % mazurzeni a

71 17 18 50 72 37 4 90 73 11 35 24 74 40 1 98 75 5 29 15 76 26 20 57 77 30 17 64 78 47 7 86 79 21 14 60 80 24 22 52 81 39 19 67 82 36 1 98 83 20 17 54 84 18 48 27 85 37 - 100 86 48 1 98 87 16 18 47 88 32 8 80 89 51 3 94 90 43 5 90 91 39 6 86 92 48 - 100 93 52 3 95 95 42 1 98 s t a ł y nowe f o n e m y , k t ó r e w g w a r a c h n i e m a z u r z ą c y c h u t o ż s a m i ł y s i ę z p i e r w o t n y m i s p ó ł g ł o s k a m i z i i , a w g w a r a c h m a z u r z ą c y c h j u ż n i e p o d l e g a ł y m a z u r z e n i u i b y ł y n i e t y l k o wymawiane j a k я i s , a l e s t a ł y s i ę r ó w n i e ż p o d s t a w ą d o n i e m a z u r z ą c e j wymowy s p ó ł g ł o s e k в i z 7'. N a t o m i a s t d l a z m a z u r z o n e j s p ó ł g ł o s k i a n i e b y ł o t a k i e j Por. Z. K l e m e n s i e w i c z , T. L e h r - S p ł a w i ń s к i , S. U r b a ń c z y k , Gramatyka h isto ry c zn a ję zy k a p o ls k ie g o , Warszawa 1964, s. 148; S z y m c z a k , op. c i t . , s . 79.

p o d s t a w y f o n o l o g i c z n e j do j e j o d m a z u r z e n i a , . c z e g o w y n i k i e m j e s t t a k w y s o k i p r o c e n t j e j wymowy m a z u r z ą c e j . Wymowa g r u p y Wyrazów z g r u p ą s p ó ł g ł o s e k s c b y ł o w k w e s t i o n a r i u s z u n i e ­ w i e l e , j e d n a k w y n i k i o b s e r w a c j i i c h wymowy p o t w i e r d z i ł y s t a t y ­ s t y k ę wymowy p o j e d y n c z y c h s a m o g ł o s e k d z i ą s ł o w y c h , c o w y k a z u j e n a ­ s t ę p u j ą c e z e s t a w i e n i e s t a t y s t y c z n e : T a b e l a 4 P11 n L-1* u Wymowa grupy s 6 rUilK Ly

mazurząca ni emazurząca % mazurzenia

71 3 7 30 72 6 3 66 73 3 11 21 74 11 - 100 75 - 13 -76 4 10 28 77 5 12 29 78 12 3 80 79 3 7 30 80 4 8 33 »1 2 11 15 82 16 - 100 83 5 8 38 84 1 11 8 85 11 1 92 86 13 1 93 87 5 7 41 88 6 4 60 89 11 4 73 90 10 2 OO 91 5 5 50 92 12 1 92 93 11 3 78 9 5 . 8 - 100

• ZDUŃSKA • SIERADZ WOLA I' 'N

'

TutzY^V

7б©

zeÄw

\

\

\

«o

\

\

\y * PAJĘCZNO

■MP

20V. \

•°© #,o

PIOTRKÓW TRYB • BEECHATOW 85

•»Щ

O "

! i [ 11121 - <o*/.

V#

89 RADOMSKO 92 60*/.

'V©

61- 80*/. |61 -100*/.

O k a z u j e s i ę , że p o z a p u n k t a m i [ 7 5 , 81] i [ 8 4 ] m a z u r z e n i e w t e j g r u p i e w y r a z ó w j e s t p r o c e n t o w o w y s o k i e . W s z e ś c i u p u n k t a c h t j . [ 7 4 , 7 8 , 8 6 , 9 0 , 9 2 ] i [95] m a z u r z e n i e j e s t n i e m a l s t u p r o c e n ­ t o w e , a w [ 7 2 , 8 8 ] i [ 89] - i n t e n s y w n e . G r a n i c a m a z u r z e n i a i n ­ t e n s y w n e g o t e j g r u p y g ł o s e k p o k r y w a s i ę w z a s a d z i e z g r a n i c y s i l ­ n e g o m a z u r z e n i a s p ó ł g ł o s k i s , b i e g n ą c o d T u s z y n a , n a w s c h ó d od B e ł c h a t o w a do P a j ę c z n a . Z a g a d k o we s ą w t y m s t a n i e r z e c z y p u n k t y [ ö l ] i [ 8 4 ] , g d z i e m a z u r z e n i e w w y r a z a c h z t ą g r u p ą s p ó ł g ł o s e k j e s t s p o r a d y c z n e , c h o ć p u n k t y t e s ą s i a d u j ą z p u n k t a m i [82] i [ 8 5 ] o m a z u r z e n i u s t u p r o c e n t o w y m . J e s t t o t ym d z i w n i e j s z e , że m a z u r z e ­ n i e g ł o s e k s i я w p u n k c i e [ ö l ] w y n o s i ł o 33 i 36%, a g ł o s k i 8 a ż 67* ( m a p k a 4 ) . N i e k t ó r z y i n f o r m a t o r z y m a z u r z ą w g r u p i e $ 8 t y l k o g ł o s k ę 8 , c o p o t w i e r d z a t e z ę o w i ę k s z e j c z ę s t o ś c i m a z u r z e n i a t e j s p ó ł g ł o ­ s k i n i ż s i a . W t e n s p o s ó b p o w s t a j e wymowa bosa [ 7 2 ] , x r a - bąsa [ 7 8 ] , dyso, dyifcu [ 8 3 , 88 ] , je ś o e [ 8 5 ] , tluMo [ 8 8 ] . Od­ w r o t n a s y t u a c j a , m i a n o w i c i e m a z u r z e n i e t y l k o g ł o s k i £ w y s t ą p i ł a t y l k o w w y r a z i e s 8 a f [83 ] . S i a k a n i e c a ł e j g r u p y z a n o t o w a n o w w y r a z i e śdupak [ 7 9 ] . M a z u r z e n i e w r a z z z a s t ą p i e n i e m z w a r t o s z c z e - l i n o w e j S p ó ł g ł o s k i a p r z e z z w a r t ą t w y s t ą p i ł o w w y r a z a c h s t e - óina [8 2] i s ty r b a ' s z c z e r b a ' w [ 7 4 ] . P r a w d o p o d o b n i e z wymowy 3 te b e l, s ty b e t p o w s t a ł a f o r m a zd yb el ' s z c z e b e l ' [ 8 7 ] i j e s z c z e b a r d z i e j p r z e k s z t a ł c o n a ftbel [ 9 5 ] . U p r o s z c z e n i e g r u p y rso n a va n a s t ą p i ł o w w y r a z i e maroni / / moraKi ' z m a r s z c z k i ' [74 , 78 , 82 , 90!. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Za p o d s t a w ę do p o d s u m c w a n i a i w n i o s k ó w n i e c h p o s ł u ż y z e s t a ­ w i e n i e n a s i l e n i a wymowy m a z u r z ą c e j p o s z c z e g ó l n y c h g ł o s e k w b a d a ­ n y c h p u n k t a c h . Z z e s t a w i e n i a w i d a ć , że s p ó ł g ł o s k a s j e s t r z a d z i e j m a z u r z o ­ n a n i ż 3 . T y l k o w p u n k t a c h [ 7 7 , 80 85] i [95] s y t u a c j a j e s t n i e z n a c z n i e o d w r ó c o n a . Z e s t a w i e n i e u k a z u j e r ó w n i e ż u d e r z a j ą c ą p r z e w a g ę m a r z u r z e n i a g ł o s k i i n a d m a z u r z e n i e m s p ó ł g ł o s e k s i s . J e s t t o p r z e w a g a c z ę s t o d w u k r o t n a , a w n i e k t ó r y c h p u n k t a c h n a w e t t r z y k r o t n a [71] . S t a t y s t y c z n e u j ę c i e p r z e c i ę t n e g o s t o p n i a n a s i l e n i a m a z u r z e n i a j e s t n a j b a r d z i e j o b i e k t y w n y m p r z e d s t a w i e n i e m o ma wi a n e g o z j a w i s k a

•SIERADZ \

\

\

\

V

\

\

O

#

79 вас i ! « ! i • ZELÓW М С 'Х '] PIOTRKÓW

/ /

• - ^ “ SU LE JÓ W

łj

7

8ECCHATÛW 65 8 86 6 у paje;czno I - 20V.

\

\

\

91

1 I - 40V. \ 4 . I - 60V. I - 80*/. I -100V. 89 { RADOMSKO 92 Ш й з Ь ' w

V O

w

PRZEO0OП / i

•/

9 5 1 к / \ KONIECPOL

/

N • /

4

/

- i

j ę z y k o w e g o , n i e z a l e ż n y m o d i n d y w i d u a l n e j wymowy p r z y p a d k o w e g o w g r u n c i e r z e c z y i n f o r m a t o r a . T a b e l a 5 * mazurzeni a Punkty s p ó ł g ł o s k i $ s p ó ł j ł o s k i s p ó ł g ł o s k i 0 grupy V и 80 p r z e c i ę t n y 71 17 15 50 30 28 72 70 60 90 66 72 73 24 7 24 21 19 74 71 61 98 100 82 75 15 4 15 - 12 76 35 20 57 28 35 77 29 34 64 29 39 78 74 64 86 80 76 79 47 25 60 30 41 80 30 35 52 33 38 81 36 33 67 15 38 82 61 50 98 100 77 83 14 7 54 38 28 84 24 13 27 8 21 85 65 83 100 92 85 86 81 70 98 93 86 87 28 14 47 41 33 88 47 44 80 60 58 89 66 64 94 73 74 90 58 41 90 83 68 91 70 48 86 50 64 92 80 77 100 92 87 93 81 71 95 78 81 95 79 85 98 100 91 P r z e d s t a w i e n i e p r z e c i ę t n e g o n a s i l e n i a m a z u r z e n i a n a m a p i e Cnr 5 ) u k a z u j e , ż e j e s t o n o b a r d z o z b l i ż o n e do o b r a z u m a z u r z e n i a p o ­ s z c z e g ó l n y c h g ł o s e k . Na w s z y s t k i c h m a p k ac h w y r a ź n i e - w i d a ó , że w m i a r ę p o s u w a n i a s i ę n a p o ł u d n i o w y w s c h ó d , m a z u r z e n i e s t o p n i o w o n a s i l a s i ę i s t a j e s i ę c o r a z b a r d z i e j p o w s z e c h n e , t j . o b e j m u j ą c e

w s z y s t k i e g ł o s k i s z u m i ą c e i w y r a z y , w k t ó r y c h s i ę z n a j d u j ą . Tak w i ę c c a ł y b a d a n y o b s z a r d z i e l i s i ę n a c z ę ś ć p o ł u d n i o w o - w s c h o d ­ n i ą z m a z u r z e n i e m s i l n y m l u b c a ł k o w i t y m i c z ę ś ć p ó ł n o c n o - z a c h o d ­ n i ą z m a z u r z e n i e m s ł a b y m l u b u m ia r k o w a n y m , d o 40%. G r a n i c a m i ę ­ d z y t y m i c z ę ś ć i a m i b i e g n i e p r z e z T u s z y n , B e ł c h a t ó w i P a j ę c z n o . W z d łu ż t e j g r a n i c y w y s t ę p u j e o c z y w i ś c i e m a z u r z e n i e ś r e d n i e . T e g o s t a n u r z e c z y n i e d a s i ę w y j a ś n i ć w s p ó ł c z e s n y m o d d z i a ł y ­ w a n ie m n a t e g w a ry j ę z y k a l i t e r a c k i e g o p r z e z s z k o ł ę , k s i ą ż k ę , p r a s ę , r a d i o i t e l e w i z j ę . W i d a ć t u z a c h o w a n y s t a n dawny j ę z y k a lu d o w e g o n a ty m o b s z a r z e i w y j a ś n i e n i a n a l e ż y s z u k a ć w d z i e j a c h t e j z i e m i . O t ó ż b a d a n y r e g i o n z a j m u j e c a ł ą p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i ą c z ę ś ć z i e m i s i e r a d z k i e j , k t ó r a o b e j m o w a ł a d o r z e c z e g ó r n e j W a r t y a ż p o K o ł o . W s c h o d n i ą j e j g r a n i c ę s t a n c w i ł y r z e k a P i l i c a , k t ó r a oddzie­ l a ł a j ą o d M a ł o p o l s k i i N e r , k t ó r y s t a n o w i ł g r a n i c ę z z i e m i ą ł ę ­ c z y c k ą . Na p ó ł n o c i z a c h ó d o d z i e m i s i e r a d z k i e j z n a j d o w a ł a s i e z i e m i a k a l i s k a z p o w i a t a m i k a l i s k i m , p y z d r s k i m i k o n i ń s k i m , c z y l i W i e l k o p o l s k a , a n a p o ł u d n i o w y m z a c h o d z i e w y o d r ę b n i ł a s i ę z i e m i a w i e l u ń s k a b ę d ą c a p o d s i l n y m wpływem Ś l ą s k a . Na p o d s t a w i e t e s t a m e n t u K r z y w o u s t e g o z 1138 r . z i e m i e s i e r a ­ d z k a i ł ę c z y c k a z o s t a ł y p r z y d z i e l o n e do M a ł o p o l s k i , c z y l i K s i ę ­ s t w a K r a k o w s k i e g o . W r o k u 122 7 S i e r a d z ' i Ł ę c z y c ę p o ł ą c z o n o z Ma­ zow szem K o n r a d a M a z o w i e c k i e g o , k t ó r y n a d a ł j e w r a z z K ujawam i s w o je m u s y n o w i K a z i m i e r z o w i . S y n o w i e K a z i m i e r z a u t w o r z y l i o s o b n e k s i ę s t w a Ł ę c z y c k i e i S i e r a d z k i e , k t ó r e o s t a t e c z n i e j a k o t z w . z i e m i e a l b o w o j e w ó d z t w a w e s z ł y w s k ł a d z j e d n o c z o n e g o K r ó l e ­ s t w a P o l s k i e g o W ł a d y s ł a w a Ł o k i e t k a . W y m ie n io n e w y ż e j p r z y d z i a ł y a d m i n i s t r a c y j n e z i e m i s i e r a d z k i e j n i e m o g ły w d e c y d u j ą c y s p o s ó b k s z t a ł t o w a ć s t a n u e t n i c z n e g o i j ę ­ z y k o w e g o t e g o t e r y t o r i u m . D z i a ł a ł o t u p r z e d e w s z y s t k i m o s a d n i c t w o , k t ó r e s z ł o n a t e t e r e n y z dwóch s t r o n a p r z e d e w s z y s t k i m od Ma­ ł o p o l s k i p r z e z r z e k ę P i l i c ę . P i e r w o t n y m c e n t r u m M a ł o p o l s k i b y ł a ż y z n a d o l i n a N i d y , a s t o l i c ą W i ś l i c a . S t ą d e k s p a n s j a M a ł o p o l s k i s z ł a p r z e z P i l i c ę , o b e j m u j ą c n a p ó ł n o c y z i e m i ę ł ę c z y c k ą , n a p ó ł ­ n o c n y z a c h ó d z i e m i ę s i e r a d z k ą n i e m a l do W a r t y , a n a z a c h ó d z i e -/ 9 m ię w i e l u ń s k ą a z d o g r a n i c Ś l ą s k a . 3 S. A r n o 1 d , G e o g r a fia h i s t o r y c z n a p o l s k i , Warszawa 1951, s- 96. ^ Tamże , s . 107.

J e d n o c z e ś n i e o d W i e l k o p o l s k i s z k ł a k o l o n i z a c j a i wpływy j ę ­ zykowe w i e l k o p o l s k i e . N i e b y ł y o n e j e d n a k t a k p r z e m o ż n e , j a k ma­ ł o p o l s k i e , c z e g o w y n i k i e m j e s t f a k t , że c a ł a h i s t o r y c z n a z i e m i a s i e r a d z k a n a l e ż y do o b s z a r u d i a l e k t ó w m a z u r z ą c y c h . D z i ś j e s t t r u ­ d n o o d p o w i e d z i e ć n a p y t a n i e , c z y t a k i s t a n m a z u r z e n i a j a k i o b s e r ­ w ujem y w s p ó ł c z e ś n i e i j a k i z o s t a ł t u p r z e d s t a w i o n y , i s t n i a ł n a tym o b s z a r z e s t o l a t te m u i w c z e ś n i e j , c z y t e ż n a s i l e n i e m azu­ r z e n i a b y ł o b a r d z i e j r ó w n o m i e r n e n a c a ł y m o b s z a r z e . G r a n i c e ma­ z u r z e n i a z p o c z ą t k ó w n a s z e g o w i e k u o r a z p u n k t y [ 7 3 ] i [79] z d a ­ j ą s i ę p o t w i e r d z a ć t a k ą t e z ę . B r a k j e d n a k s t a t y s t y c z n e g o b a d a n i a z j a w i s k a w t a m t y c h c z a s a c h n i e p o z w a l a d a ć w t e j m i e r z e j e d n o ­ z n a c z n e j o d p o w i e d z i . p i o t r Bąk

LA P R O NON C IA TI ON MASURE DANS L E S D I A L E C T E S DE LA REGIO N DE BEtCHATOW

La manière de prononcer le s consonnes d enta le s c, z, s, z au l i e u de c e l l e s a l v é o l a i r e s ï , s , ï e s t appelée en p o l o n a is "m a zu rz en ie ". Les o p i ­ n io n s sur la genèse et le temps de l ’a p p a r i t i o n de ce phénomène sont d i f f é ­ rentes. On renco ntre c e t te p ro n o n c ia tio n en Mazovie, en P e t i t e - P o lo g n e et en S i l é s i e . E l l e e s t inconnue dans les d i a l e c t e s de la G r a nde -P olo gn e , de la Cu ja v ie et de la Poméranie. Ce phénomène e s t répandu dans la ré gio n de B e łc h a ­ tów.

Le t r a v a i l a eu pour o b j e c t i f l ’examen de l ’état de la p ro n o n c ia tio n masure dans ce tte ré gio n. Les q u e s t i o n n a i r e s rem plis dans 25 p o i n t s ont c o n s t i t u é la base des recherches. On a a p p liq u é la méthode s t a t i s t i q u e pour f i x e r le pour centage de p r o n o n c i a t i o n masure dans le s mots prononcés contenant les consonnes c, z, s, z. On a c o n st a té que la p r o n o n c ia tio n masure e st p lu s v i v e dans la p a r t i e sud - est de la région et la li m it e entre la -prononcia­

tio n masure p le in e et c e l l e p a r t i e l l e t r a v e r s e par Tuszyn , Bełchatów et P a ­ jęczno. On ne peut pas e x p liq u e r cet état de choses par l ’ in flu e n c e de la langue n a t i o n a l e qui e s t identiq ue su r tout le t e r r a i n . C ’e s t le r é s u l t a t du déplacement de la p o p ula tion gardant sa p r o n o n c ia tio n masure, venue de la P e t i t e - P o lo g n e de l ’autre r i v e de la r i v i è r e P i l i c a et de la p o p ula tion a r r i ­ vée de la Grande-Pologne et de la région de K a l i s z , ne c o n n a is s a n t pas cette p ro n o n c ia tio n . Le d ia l e c t e de la Te rre de S i e r a d z e s t un d i a l e c t e typiquement p assager e ntr e le s d i a l e c t e s Ь la p ro n o n c ia tio n masure et ceux auxq uels e l l e e s t étr an gère.