Mirosława Magajewska
Pozycja przymiotnika w zdaniu
polskim i włoskim : uwarunkowania
syntaktyczne
Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców 14,
41-56
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
K S Z T A Ł C E N IE P O L O N IS T Y C Z N E C U D Z O Z IE M C Ó W 14, 2005
PRACE KONFRONTATYWNE
M irosław a M agajew ska
P O Z Y C JA P R Z Y M IO T N IK A W ZD A N IU P O L S K IM I W Ł O S K IM - U W A R U N K O W A N IA SY N TA K TY C ZN E
U W A G I W S T Ę P N E
W niniejszym opracow aniu starano się porów nać pozycję przym iotnika w zdaniu polskim i włoskim. A naliza przym iotnika będzie ograniczona do zjawisk pow ierzchniow o-syntaktycznych. U zasadnienia semantyczne d la p o szczególnych zjawisk składniow ych będą tylko zasygnalizow ane, gdyż p o święcone im będzie inne opracow anie.
W różnych językach zachodzą rozm aite uw arunkow ania szyku poszcze gólnych elem entów w zdaniu. W języku polskim nie zachodzi np. uw a runkow anie fonologiczne, które napotykam y w języku włoskim. W języku polskim pow szechne jest uw arunkow anie przez czynniki sem antyczne, przez organizację tem atyczno-rem atyczną wypowiedzi. W języku w łoskim szyk przym iotnika bywa uw arunkow any czynnikam i składniow ymi, sem antycz nym i czy też w spom nianym i ju ż - fonologicznym i1. W ostatnich latach m o żn a zaobserw ow ać w językoznaw stw ie poświęcenie znacznej uwagi ba daniom dotyczącym podstaw ow ych zagadnień składniow ych. Przedm iotem zainteresow ania językoznaw ców są zwłaszcza zagadnienia dotyczące zdania ja k o jednostki językowej. P odjęto p róby sporządzenia inw entarza struktur
1 Jeżeli n p . w grupie im iennej znajduje się k ilk a przy m io tn ik ó w o takiej samej funkcji sem antycznej i o tak im sam ym stopniu nacechow ania ekspresyw nego, to zwykle ja k o pierwszy w ym ienia się len n ajk ró tszy , np.:
1. a) E ra un cielo grigio e minaccioso. N ie b o było szare i groźne. b) E ra u n cielo minaccioso e grigio.
a) E ’ u n a p e rso n a cara, prep arata e incorruttibile. Jest o so b ą miłą, przygotowaną І nieprzekupną. b) E ’ u n a p e rs o n a incom ittibile, p rep arata e cara.
W pod an y ch wyżej p rzy k ład ach zd ania (a) nie są stylistycznie n acechow ane w sto su n k u do z d a ń (b) (N esp o r, 2001: 454).
zdaniow ych i dzięki tem u uzyskano podstaw y typologii zdań w różnych językach. W centrum zainteresow ania współczesnej teorii składniow ej znala zły się przede wszystkim czasowniki ja k o klasa wyrazów uznaw anych po wszechnie za konstytuujące zdanie. W porów naniu z liczbą prac pośw ięco nych czasow nikom widoczny jest pewien niedostatek studiów poświęconych cechom składniow ym innych części mowy. Zdaniem M . Szupryczyńskiej (1980: 1), np. rzeczownikom i przym iotnikom pow inno się poświęcić więcej uwagi. R o zp atru je się je tylko ja k o klasy słów predysponow ane do wypeł niania pozycji składniow ych, dyktow anych wym aganiam i konotacyjnym i czasow ników . P roblem atyka składniow a tych kategorii gram atycznych jest, zdaniem au torki, znacznie bogatsza, a szczegółowe inform acje o cechach składniow ych wszystkich klas słów potrzebne są do uzyskania pełnego obrazu stru k tu ry zdania.
Pojęcie przym iotnika stosow ane w tej pracy to pojęcie leksemu o prym ar- nej funkcji członu zależnego grupy imiennej, semantycznie interpretow anej ja k o funkcja określenia rzeczow nika (funkcja atrybutyw na) i ja k o leksemu użytego predykatyw nie, który tworzy orzeczenie im ienne w połączeniu z cza sow nikiem posiłkow ym spełniającym funkcję w ykładnika podstaw ow ych predykatyw nych kategorii gram atycznych (osoby, czasu, trybu). Przym iotniki w yodrębnione są n a podstaw ie określonej pozycji odpow iadającej im w p o wierzchniowej strukturze zdania. Podstaw ę tej analizy będą stanowiły leksemy traktow ane tradycyjnie jak o przym iotniki (nie będziemy zajmowali się innymi leksemami przym iotnikowym i, które tradycyjnie nie są zaliczane do przym iot nika, np. liczebnikam i, zaim kam i, imiesłowami przym iotnikowym i).
P roblem atyka składniow a przym iotników jest obszerna i m oże być b ad a n a za pom ocą różnych m etod. W tradycyjnej składni najwięcej m iejsca pośw ięca się zwykle przym iotnikom ze względu na ich rolę przydawki łączącej się związkiem zgody z członem określającym . Przym iotniki w roli orzecznika, tzn. w ystępujące ja k o część tzw. orzeczenia imiennego, są zwykle opisywane osobno. W związku z tym , pisze M . Szupryczyńska (1980: 2), od dość d aw n a kontynuow any jest w literaturze polskiej dyskusyjny w ątek predykatyw ności i atrybutyw ności przym iotnika, zakresu obu ich funkcji i ich wzajemnej hierarchii.
Z adaniem tej pracy jest analiza roli składniowej przym iotników we współczesnym języku polskim i włoskim. W ażnym elem entem opisu stru k turalnego jest ustalenie miejsca, jak ie zajm ują w zdaniu form y wyrazowe reprezentujące d a n ą klasę leksemów. W pracy tej zostaną scharakteryzow ane dwie pozycje zajm ow ane przez człony przym iotnikow e. Z a pozycję wyróż niającą i typow ą dla przym iotników uznano pozycję przyrzeczownikową, właściwą wszystkim przym iotnikom . M ożliwość występowania przym iotników w pozycji przy czasow nikach jest podstaw ą podziału przym iotników na przyczasow nikow e i nieprzyczasownikowe. Istotnym kryterium różnicującym
Pozycja p rzy m io tn ik a w zdaniu polskim i włoskim 43
w pozycji przyczasownikowej jest konotacja i rekcja. Istnieje stosunkow o nieliczna g ru p a czasow ników (tak w języku polskim , ja k włoskim) stale konotujących form y przym iotnikow e i rządzących nimi. N ależą d o nich przede wszystkim czasowniki łącznikowe. W związku z charakterystyką pozycyjną poruszony został problem atrybutyw ności i predykatyw ności przy m iotników oraz ch arak ter ograniczeń możliwości w ystępow ania form przy m iotnikow ych w obu pozycjach.
P O Z Y C JA P R Z Y M IO T N IK A W Z D A N IU P O L S K IM I W Ł O S K IM
W ażnym elem entem opisu strukturalnego jest ustalenie miejsca, jakie zajm ują w zdaniu form y wyrazowe reprezentujące określoną klasę leksemów. D okonuje się tego poprzez w skazanie na relacje bezpośrednio łączące dane słow a z innymi i decydujące o sposobie ich funkcjonow ania w zdaniu składniow ym . Z danie w języku włoskim jest „otw arte n a p raw o ” , w takim sensie, że każdy elem ent leksykalny, który w prow adza now ą inform ację w stosunku do elem entu ju ż istniejącego, m a tendencję do sytuow ania się po jego prawej stronie. M ożna więc przyjąć za „n o rm aln ą” d la przym iotnika włoskiego pozycję postnom inalną, poniew aż przym iotnik w prow adza now ą inform ację d otyczącą rzeczownika, który określa (grupa nom inalna). Nie znaczy to jed n ak , że w języku włoskim nie spotkam y przym iotników preno- m inalnych czy takich, których pozycja w zdaniu jest stala tylko przed rzeczownikiem lub tylko po nim. W języku polskim za „n o rm a ln ą ” należy uznać pozycję prenom inalną przym iotnika (grupa nom inalna), ale m ożem y znaleźć przykłady, w których pozycja przym iotnika jest zasadniczo sw obodna lub inne, gdzie zauw aża się bardzo ostre strukturalne ograniczenia szyku.
W zdaniach polskich i w łoskich przym iotniki m ogą zajm ow ać dwie podstaw ow e pozycje składniowe:
1) pozycję członów dystrybucyjnie zależnych od rzeczownika, 2) pozycję członów dystrybucyjnie zależnych od czasownika.
Znaczy to, że przym iotniki m ogą w ystępować ja k o człony rozwijające g rup nom inalnych i grup werbalnych. W łączenie przym iotnika do struktury zdaniow ej odbyw a się za pośrednictw em form rzeczownikowych i czaso wnikowych. W związku z tym przym iotniki m ogą się pojaw iać n a wszystkich szczeblach zhierarchizow anej struktury zdaniowej, od najwyższego - bezpo średnio podporządkow anego form ie czasownikowej konstytuującej zdanie - do najniższego, najbardziej oddalonego od „szczytu” zdania, por.: 1. a) P io tr był dobry.
b) P io tr sta rał się być dobry.
2. a) M a rco è simpatíco. (orzecznik podm iotu) M a rek jest sym patyczny.
b) M a rco è considerato simpatíco. (orzecznik dopełnienia bliższego) M a rek jest uw ażany za sympatycznego.
c) M a rco è insegnante in una scuola media. M a rek je st nauczycielem w szkole średniej.
Jeśli p orów na się składniow e cechy przym iotników i rzeczowników, to m o żn a stwierdzić, że m im o pewnych podobieństw człony przym iotnikow e pełnią w strukturze zdaniowej (polskiej i włoskiej) rolę drugorzędną w stosun ku do członów rzeczownikowych. W pozycji przy czasow niku przym iotniki m ogą zachow yw ać się składniow o podobnie ja k rzeczowniki. W pozycjach tych przym iotniki są rów now ażne w stosunku do wyrażeń przyim kowych oraz niektórych grup nom inalnych bez przyim ków, por.:
3. a) Byl człowiekiem szlachetnym, bez nałogów , dobrego serca.
b) Była k obietą niedostępną, z zasadam i, o nieskalanej opinii (Szup- ryczyńska, 1980: 29).
Człony, k tó re zostały zestaw ione w szeregu nie pozostają wobec siebie w stosunku alternacji, gdyż wzajemnie się nie w ykluczają, a możliwość równoczesnego współw ystępow ania w szeregu współrzędnym m oże świadczyć o podobieństw ie ich w artości syntaktycznej i semantycznej. G ru p y przym iot nikow e, pom im o podobieństw d o wyrażeń przyim kowych, w hierarchicznej stru k tu rze zdaniowej znajdują się o szczebel niżej niż grupy rzeczownikowe. Typow a dla przym iotników jest bowiem pozycja przyrzeczownikowa, podczas gdy dla rzeczownika - przyczasownikowa (zob. Szupryczyńska, 1980: 29-30). P o d o b n ą zależność obserwujem y też w zdaniu w łoskim, por.:
4. a) E ra un uom o nobile, senza vizi, di buon cuore.
b) E ra una d o n n a inaccessibile, con principi morali, che godeva di u n ’opinione impeccabile, (tłum aczenie zdań z p u n k tu 3)
Podstaw ow a różnica między pozycją przyrzeczownikową i przyczasowniko- wą w w ypadku członów przym iotnikow ych ujaw nia się w istnieniu związków kono tacy jn y ch . Przym iotniki przyrzeczow nikow e nie podlegają z reguły konotacji, jedynie same k o n o tu ją swój nadrzędnik (przym iotnik nie tylko oznacza określoną cechę, ale równocześnie konotuje przedm iot, którem u cecha ta m oże przysługiwać, i dlatego m ówi się, że przym iotnik otwiera w strukturze zdania miejsce d la rzeczownika). N atom iast w p o zy q i przy czasow nikach m ogą ulegać konotacji lub nie, co wiąże się z typem rekcyjnym czasownika.
Pozycja p rzy m io tn ik a w zdaniu polskim i włoskim 45
P R Z Y M IO T N IK JA K O C Z Ł O N R O Z W IJA JĄ C Y G R U PY N O M IN A L N E J
W grupie nom inalnej, strukturze składniow ej o dow olnej liczbie skład ników , ośrodkam i lub nadrzędnikam i są rzeczowniki lub zaimki rzeczowne. W złożonej grupie nom inalnej w yróżnia się złożoną grupę nuklearną, czyli część, k tó ra pozostaje po w yodrębnieniu w ykładników (kw antyfikatorów referencyjnych i liczbowych) oraz grupę determ inantów obejm ujących te właśnie wykładniki. Z akres elementów zaliczanych do kategorii determ inan tów , ich podział n a podklasy syntaktyczne op arty na regułach współwys- tępow ania i substytucji oraz term iny odnoszące się d o nich nie są w tradycji gram atycznej w pełni ustabilizow ane. W edług miejsc w linearnym układzie d eterm inantów wewnątrz grupy nom inalnej w yróżnia się determ inanty cent ralne, określane też term inam i „rodzajnik” („przedim ek” ), ja k w terminologii włoskiej czy francuskiej. Cechą ich jest obligatoryjna obecność w grupie nom inalnej. O bok nich w yróżnia się determ inanty peryferyjne, fakultatyw nie obecne w grupie nom inalnej, anteponow ane („prerodzajniki” ) i postponow ane (postrodzajniki) względem determ inantu centralnego. W języku włoskim: la
casa 'd o m ’, la mia casa 'm ój dom ’. D o subkategorii predeterm inantów zalicza
się np. zaim ki uogólnione, d o postdeterm inantów m .in. liczebniki i niektóre zaimki. W języku w łoskim np. kategoria liczebników głównych m iałaby podw ójny statu s pre- i postdeterm inantów w różnych konstrukcjach, por.
i tre soldáti 'trzej żołnierze’ - tu tti e tre i soldáti 'wszyscy trzej żołnierze’,
podobnie ja k w języku polskim zaim ki uogólnione, por. te w szystkie książki i w szystkie te książki. W niniejszym opracow aniu interesuje nas szczególnie gru p a n o m inalna ze składnikiem adnom inalnym przym iotnikow ym wraz z ew entualnym i składnikam i zależnymi od nich - typ A P + N np. 5. a) piękny k rajobraz, doskonały film, blada z przerażenia dziewczy
na/dziew czyna blada z przerażenia,
b) un bel pan o ram a, un film interessantissimo, una ragazza pallida di p a u ra (tłum aczenie przykładów z p u n k tu 5a).
Przym iotnik jest leksemem o prym arnej funkcji członu zależnego grupy nom inalnej, sem antycznie interpretow anej jak o funkcja określenia rzeczow nika (funkcja atrybutyw na), por.:
6. a) ciekawy film, piękna dziewczyna, nowoczesny budynek, b) un bel libro, u n a lunga attesa, una piacevole m usica
W powyższych przykładach przym iotnik pełni funkcję przydawki przy- m iotnej.
7. a) W ypracow anie to, raczej łatwe, zabrało nam jed n ak m asę czasu. Q uesto com pito, p iu tto sto facile, ci h a preso p eró parecchio tempo. b) W iódł ślepy kulawego.
W przykładach 7a i 7b przym iotnik występuje w funkcji dopow iedzenia, przydaw ki przym iotnej rzeczow nika w funkcji dopowiedzenia.
8. a) stary ogród, piękna tancerka, ciekawy odczyt,
b) coś nadzwyczajnego, nic podobnego, ktoś interesujący (Szupryczyń-ska, 1980: 31).
M iędzy przykładam i 8a i 8b zachodzą pewne różnice składniow e, ale m im o to m ożem y obydw a te typy zaliczyć do grup nom inalnych zaw ierają cych rzeczownikowy człon konstytutyw ny. Różnice składniow e dotyczą prze de wszystkim u p o rządkow ania linearnego członów grupy. W grupach typu 8a pozycja przym iotnika jest zasadniczo sw obodna (może być pre- lub p o stnom inalna), por.: stary ogród łub ogród stary, a dostrzegalne ogranicze n ia m ają b ard zo subtelny charakter.
W grupach 8b zauw aża się bardzo ostre strukturalne ograniczenia szyku - przym iotnik w ystępuje norm alnie bezpośrednio po przyim ku. Jeśli umieści się go w prepozycji, to spow oduje to w rezultacie niepopraw ny układ, por.: 9. a) * N ie powiedziałam podobnego nic.
* N o n ho detto simile di niente.
b) * Z aprosił ciekawego kogoś (Szupryczyóska, 1980: 31). * H a invitato interessante qualcuno.
Ja k ju ż wcześniej w spom niano, szyk stanow i istotny czynnik strukturalny w budow ie grupy nom inalnej. W różnych językach zachodzą rozm aite uw arunkow ania szyku przym iotników . Tradycyjnie uw aża się, że wspólną właściwą składnią wszystkich przym iotników jest zdolność do pełnienia funkcji atrybutyw nej (Conte, 1973: 75-90; N ešpor, 2001: 439-456), czyli w ystępow ania w pozycji członu podrzędnego w grupie nom inalnej. T erm in „atry b u ty w n o ść” używany je st w znaczeniu szerszym lub węższym. G eneral nie term inu tego używa się w szerszym znaczeniu w odniesieniu do wszyst kich połączeń składników niewspółrzędnych w zdaniu z wyjątkiem połączenia podm iot - orzeczenie. A trybucja jest w tym ujęciu rów noznaczna z terminem
P ozycja p rzy m io tn ik a w zdaniu polskim i włoskim 47
determ inacja (określenie). A trybutem w szerokim ujęciu byłyby więc wszystkie człony określające (przydaw ka, dopełnienie, okolicznik), a w zdaniu włoskim przydaw ka i dopow iedzenie (apozycja).
10. a) ubogi człowiek, drewniany m ost, reguły gry, wyroby z bursztynu, b) A ttraversavano in m acchina una vasta foresta. (przydaw ka)
Jechali sam ochodem przez rozległy las.
c) A ldo M o ro , il famoso statista assasinato dalle Brigate Rosse, era un professore universitario di filosofia dei d iritto (W idłak, 2002: 157). (dopowiedzenie)
A ldo M o ro , znany polityk zam ordow any przez Czerwone Brygady, był profesorem akadem ickim filozofii praw a.
W wąskim rozum ieniu atrybutyw ność jest utożsam iana z „przydawkowoś- cią” , oznacza więc zdolność do w chodzenia w związek z nadrzędnym rze czownikiem; w tym związku przym iotnik jest atrybutem , czyli przydaw ką, np. 11. a) czerwona róża, biały śnieg, młody człowiek, zimny lód,
b) u n a perso n a simpatica, un vestito rosso, u n a bella città
sym patyczna osoba, czerwone ubranie, ładne m iasto.
W dalszej części tej pracy będzie używany term in o charakterze dystrybu cyjnym, tj. „pozycja przyrzeczownikowa przym iotnika” , n a oznaczenie pozycji pod rzęd n ik a w grupie nom inalnej. Język włoski zaliczam y do języków dw upozycyjnych, tzn. takich, w których pozycja przym iotnika w grupie nom inalnej m oże być pre- lub postnom inalna (C onte, 1973: 78-86; N ešpor, 2001), podobnie zresztą ja k w języku polskim, który zajmuje miejsce pośrednie m iędzy językam i prepozycyjnym i (niemiecki) i postpozycyjnym i (francuski). O to niektóre grupy nom inalne z zależnym przym iotnikiem w języku polskim: 12. a) niedzielne spotkanie, sobotni wieczór, czysty przypadek, zagorzały zw olennik, patentowany głupiec, lisi ogon, łączny dochód, przyszły zięć, błędne koło, miodowy miesiąc,
b) tró jk ą t małżeński, przepisy celne, życie pozagrobowe, n o rm a językowa, p o d ró ż poślubna, stan majątkowy.
J a k w idać z przytoczonych tu przykładów , rzeczownik w roli przydaw ki m oże w ystępow ać w języku polskim w pozycji prenom inalnej i postnom inal- nej. Pozycja ta m oże być uw arunkow ana przez czynniki natury semantycznej,
a nie składniow ej. N iektóre z w ym ienionych połączeń są np. związkami frazeologicznym i (błędne kolo, miodowy miesiąc, trójkąt małżeński), czyli jednostkam i sem antycznie niepodzielnymi. W iększość przytoczonych grup nom inalnych m o żn a zestawić z innymi, analogicznym i, por.:
13. a) niedzielne spotkanie - spotkanie w niedzielę, wilczy kiel - kieł wilka,
bezzębny człowiek - człowiek bez zębów.
Zestaw iane konstrukcje św iadczą o istnieniu żywych zw iązków derywacyj- nych, w których przym iotnik jest ogniwem pochodnym słow otw órczo. N ie k tó re przym iotniki wyłącznie atrybutyw ne w prow adzają nazwy gatunkow e: 14. a) aria operowa, film rysunkowy, o k ręt podwodny, w ysypka uczuleniowa,
obyczaj polski.
W strukturze zdania włoskiego przym iotnik, podobnie ja k w języku polskim , określa rzeczownik, por.:
15. U go possiede una veloce au to sportiva. H ugo p osiada szybkie auto sportowe.
Przym iotniki szybkie i sportowe w ystępują w tym w ypadku w pozycji pre- i postnom inalnej w stosunku do określanego rzeczow nika auto. Ja k widać, przym iotnik w roli przydaw ki w zdaniu włoskim m oże zajm ow ać pozycję pre- lub postnom inalną. Pozycja przym iotnika nie jest obojętna dla znaczenia i m a o kreśloną w artość stylistyczną.
Przym iotnik umieszczony w pozycji postnom inalnej m a z reguły znaczenie dosłow ne, bardziej konkretne, istotne dla treści w yrażanej przez rzeczownik. W tej roli jest on w zasadzie ograniczony do funkcji odróżniającej go od innych przym iotników , k tó re m ogłyby się pojaw ić kolo rzeczownika (wartość relacyjna).
16. u n a m usica barocca (a nie np. leggera) m u zy k a barokowa (a nie rozrywkowa), u n a p erso n a sim patica (a nie np. antipatica)
sym patyczna o soba (a nie antypatyczna),
u n a g io rn ata bellissima (a nie np. piovosa)
p iękn y dzień (a nie deszczowy),
un testo letterario (a nie np. poetico) tekst literacki (a nie poetycki).
Pozycja przy m io tn ik a w zdaniu polskim i włoskim 49
N iek tó re przym iotniki m ogą zajm ow ać w strukturze zdania wyłącznie pozycję postnom inalną. N ależą do nich np. przym iotniki określające n a ro dow ość, barw y, przym iotniki precyzujące pewne inform acje itp., por.: 17. o ra rio scolastico, ferroviario (plan zajęć szkolnych, ro zk lad jazd y
pociągów),
un ragazzo brasiliano, polacco, francese (chłopak pochodzenia brazylijs
kiego, polskiego, francuskiego),
u n m aglione bianco (biały sweter), u n a lam padina bruciata (spalona żarów ka), 1’energia nucleare (energia nuklearna),
u n a g ara gastronom ica (konkurs gastronomiczny).
Przym iotnik umieszczony w pozycji prenom inalnej określa zwykle cechę, jak o ść w sposób ogólny, stylistycznie nacechow any, często przenośny, por.:
18. u n a veloce auto (szybkie auto), un buon lavoro (dobra praca),
u n a noiosa pioggia (nudny, m ęczący deszcz), uno sciocco com m ento (głupi, nierozsądny kom entarz), buon divertim ento! (dobrej zabawy!).
Istnieje pew na liczba przym iotników określających, k tó re zm ieniają swoje znaczenie w głębokiej strukturze zdania ze względu n a sw oją pozycję pre- lub po stn o m in aln ą (C onte, 1973: 78-86; W idłak, 1999: 84; W idłak, 2002: 156), por.:
19. a) u n a certa notizia ( = d ata: jakaś w iadom ość), u n a notizia certa ( = sicura: pewna, sprawdzona
wiadom ość), Q uesto è u n libro unico. (To jest wyjątkowa książka), Q uesto è il m io unico libro. (To jest m o ja jedyna książka),
b) u n uom o pověro (biedny człowiek) un uom o gentile (uprzejmy człowiek) un uom o grande (w ysoki człowiek) u n caso unico (w yjątkowy przypadek) Podobnie: c) un ricordo caro
(mile, sporadyczne wspomnienie)
u n perieoio certo
(pewne [prawdziwe] niebezpie
czeństwo) u n a ragazza sola (jedna dziewczyna) un pover uom o (biedak, biedaczysko), un gentiluomo (dżentelmen), u n granď uom o (wielki człowiek), un unico caso (jedyny przypadek). un caro ricordo
(drogie, nieprzemijające w spom
nienie),
un certo pericolo
(jakieś niebezpieczeństwo),
u n a sola ragazza
(jedyna dziewczyna).
T akie dokładne rozróżnienie pozycji przym iotnika w zdaniu, jego funkcji i znaczenia nie zawsze jest możliwe. Jeżeli w strukturze zdania włoskiego przym iotników odnoszących się do jednego rzeczownika jest więcej, jedne z nich zazwyczaj poprzedzają rzeczownik, inne zaś pojaw iają się po nim. Dzieje się ta k zwłaszcza wówczas, gdy przym iotniki te m a ją różną wartość: przym iotniki o znaczeniu ogólnym , jakościującym pojaw iają się przed rze czownikiem, natom iast przym iotniki o w artości relacyjnej - po nim. Również w języku polskim wyraźne ograniczenia szykowe przym iotników m ożna obserw ow ać w grupach nom inalnych obejm ujących większą liczbę przym iot ników podporządkow anych jednem u centrum rzeczownikowemu.
20. a) A d rian o C elentano, un celebre cantante italiano. A d rian o C elentano, sławny piosenkarz włoski.
b) u n a grave crisi economica (poważny kryzys ekonomiczny), c) una buona m ela rossa (dobre, czerwone jabłko), d) un prezioso vaso veneziano (cenny w azon wenecki).
Pozycja p rzy m io tn ik a w zdaniu polskim i włoskim 51
G dy obydw a przym iotniki m ają tę sam ą w artość opisującą, precyzującą, w ystępują razem po rzeczowniku, por.:
21. a) uno studente intelligente, laborioso (lub: intelligente e laborioso) student inteligentny, pracowity,
b) la crisi politica italiana
wioski kryzys polityczny.
Jeżeli n a to m iast obydw a przym iotniki m ają znaczenie przenośne lub pełnią funkcję stylistyczną, „ozdobną” , to m ogą wystąpić przed rzeczownikiem, por.: 22. a) u n a cordiale, amichevole accoglienza
serdeczne, przyjazne przyjęcie,
b) u n a spiacevole, am ara esperienza2
nieprzyjemne, gorzkie doświadczenie.
P O Z Y C JA PR Z Y C Z A S O W N IK O W A P R Z Y M IO T N IK A
W grupie werbalnej stru k tu ry składniow ej, ośrodkam i lub nadrzędnikam i są czasowniki w form ie finitywnej lub niefmitywnej. Z a podstaw ę klasyfikacji grupy werbalnej przyjm uje się najczęściej kategorialne właściwości składnika podrzędnego, rzadziej jego funkcję składniow ą. N ajbardziej oczywistym kryterium różnicującym związki czasow ników z zależnymi przym iotnikam i jest k o notacja. Przym iotnik w pozycji przyczasownikowej m oże podlegać stałej konotacji ze strony czasow nika, por.:
23. J a n jest mądry.
A n n a sta ła się uczuciowa. P io tr w ygląda na naiwnego. Przysięgli uznali P io tra za winnego. Ja n czuje się zbyteczny.
Ja n udaje niewinnego (Szupryczyńska, 1980: 33). W języku włoskim:
24. U go è simpatico. H ugo jest sym patyczny.
Sotto canestro M a rta è sta ta m olto brava. Pod koszem M a rta byla bardzo dobra. T u tti considerano R iccardo simpatico. Wszyscy uw ażają R yszarda za sympatycznego. II professore sem bra contento.
P rofesor w ydaje się zadowolony. II g atto sta buono sul divano.
K o t siedzi spokojny (spokojnie) na kanapie.
G ru p a czasowników konotujących stale słowa przym iotnikow e nie jest liczna. N ależą do nich przede wszystkim czasowniki - łączniki, np. być, stać
się, zostać oraz niektóre inne leksemy czasownikowe, np. wyglądać, uznawać, uważać, czuć się, udawać, okazać się itp. Stopień stałości wymagania konotacyj-
nego czasow ników m ożna ocenić na podstaw ie strukturalnej nieodzowności przymiotnika. Zabieg redukcji prowadzi do powstania struktur niepełnych, por.: 25. A n n a sta ła się...
P iotr w ygląda... Ja n czuje się...
Przysięgli uznali P io tra za... 26. U go è...
T u tti considerano R iccardo... II professore sem bra...
W języku włoskim d o czasowników konotujących przym iotniki należą czaso wniki - łączniki: essere 'być’; sembrare 'w ydaw ać się, zdaw ać się, w yglądać’;
parere 'zdaw ać się, wydaw ać się’; apparire 'pojaw ić się, w ydawać się, ukazać
się’; diventare 'stać się’; risultare 'okazyw ać się, wynikać, wypływać, być przekonanym ’; riuscire 'o k az ać się, zdołać’; rimanere 'pozostać, zostać, stać się’; stare 'pozostaw ać’; restare 'pozostaw ać’; nascere 'urodzić się’; vivere 'żyć'. 27. L a cim a ap p are innevata.
U kazuje się ośnieżony wierzchołek. G ianni vive tranquillo in cam pagna. Ja n m ieszka spokojny (spokojnie) na wsi. P iero è n ato sfortunato.
Pozycja przy m io tn ik a w zdaniu polskim i włoskim 53
M a rco riesce simpatíco. Marek, okazuje się sym patyczny.
Szczególnie akcentow any w opisach składniow ych przym iotnika jest p ro b lem jego użycia w funkcji atrybutyw nej lub predykatyw nej. Jedno ze staw ia nych przez językoznaw ców p y tań dotyczy możliwości jego w ystępow ania w obu pozyq'ach. A by m óc odpowiedzieć n a to pytanie, należałoby wydzielić odpow iednie grupy przym iotników odrębnych składniow o. Z dolność do pełnienia funkcji atrybutyw nej jest w spólną w łasnością składniow ą wszystkich przym iotników . Pojęcie predykatyw ności przym iotnika wiąże się z szerszym pojęciem predykacji i predykatu. T erm in „ p red y k at” m oże być używany w znaczeniu gram atycznym jak o w yznaczona m orfologicznie i syntaktycznie klasa form finitywnych czasowników. Elem enty im plikow ane w pozycjach wyznaczonych przez predykat są argum entam i predykatu. T erm iny „predykat” i „arg u m en t” , zapożyczone z logiki, nie są ścisłymi odpow iednikam i term inów „czasow nik” i „rzeczow nik” choć przeważnie powierzchniowy czasow nik jest realizacją głębinową predykatu, a rzeczownik - jego argum entu. Przyjmuje się, że przym iotnik (jednostka płaszczyzny form alnej) na ogół w każdej pozycji m a być odpow iednikiem predykatu (jednostki płaszczyzny semantycznej). Zgodnie z tym m o żn a założyć, że w zasadzie prym arna jest pozycja przym iotnika uznaw ana za predykatyw ną, m ianow icie pozycja przy łączniku, pozycję zaś przy rzeczow niku za sekundarną. Gdybyśm y wzięli pod uwagę kierunek konotacji i rodzaj wpływu gram atycznego (a także typy ograniczeń selekcyj nych) zauważylibyśm y, że pośredni związek rzeczow nika z przym iotnikiem w zdaniach łącznikowych jest podobny do analogicznych związków bezpośred nich rzeczow nika z przym iotnikiem w grupach syntaktycznych, por.: 28. D ziew czyna je st piękna — piękna dziewczyna
L a ragazza è bella - u n a bella ragazza.
W obydw u typach związków w arunki łączliwości są identyczne, m am y tu do czynienia ze stałą k o n o taq 'ą od przym iotnika do rzeczownika. T rzeba jed n ak dodać, że analogia m iędzy g ru p ą syntaktyczną i odpow iednim zda niem łącznikow ym w sensie możliwości wzajemnego przekształcenia jednej stru k tu ry w d ru g ą jest niepełna, ograniczona czynnikam i strukturalnym i związanymi z fo rm ą osoby łącznika (a po n ad to z postacią podm iotu). Zdanie łącznikow e m a swój odpow iednik w grupie nom inalnej tylko wtedy, gdy łącznik występuje w form ie 3 osoby, i to w w ypadku obecności podm iotu w yrażonego typow ym rzeczownikiem , por.:
29. D o m je st wysoki - wysoki dom S tudentki są wysokie - wysokie studentki
T y jesteś wysoki - ‘ wysoki ty O ne są wysokie - ‘ wysokie one 30. L a casa è alta - la casa alta
Le ragazze sono alte - le ragazze alte
Tu sei alto - ‘ tu alto
L oro sono alte - ‘ loro alte (tłumaczenie zdań z punktu 29). N ie wszystkie jed n ak przym iotniki pozw alają przesunąć się n a pozycję predykatyw ną, co prow adzi do wniosku, że nie m ożna trak to w ać pojęcia „p rzym iotnik” ja k o zaw artego zakresow o w pojęciu „ p red y k at” , por.: 3 i . górskie hale - *te hale są górskie
morski klim at - ‘ ten klim at jest morski.
Tem u zabiegowi nie poddają się też przymiotniki uwikłane frazeologicznie, np.: 32. błędne kolo - *to kolo jest błędne
miodowy miesiąc - ‘ ten m iesiąc jest miodowy.
o raz takie, d la których pozycja predykatyw na jest jaw nie absurdalna, np.: 33. istny osioł - ‘ ten osioł jest istny
bity m iesiąc - ‘ ten m iesiąc jest bity.
W języku włoskim np.:
34. un vero imbecille - *un imbecille è vero
praw dziwy głupiec - ‘ ten głupiec jest prawdziwy. il proprio destino - ‘ ii destino è proprio
własny los - ‘ ten los jest własny.
Ja k w idać z powyższych przykładów , przym iotniki w ykazują pewne ograni czenia łączliwości zależnie od typu leksykalnego, do którego należą. Nie wszystkie form y w yrazowe danego przym iotnika m ogą w ystąpić w obu pozycjach (w pozycji podrzędnika w grupie nom inalnej i w pozycji przyłącz- nikow ej, tj. podrzędnika w stosunku do form czasow nika być i jego ró w n o w ażników składniow ych).
W języku polskim oczywista jest zależność typu użycia od wartości formy przypadkow ej przym iotnika. O pozycja „atrybutyw ność” - „predykatyw ność” dotyczy przede wszystkim form y m ianow nikow ej:
Pozycja p rzy m io tn ika w zdaniu polskim i włoskim 55
35. piękna Elżbieta - E lżbieta jest piękna.
Pozostałe form y przypadkow e przym iotnika w zasadzie nie m ogą się pojawić w pozycji przy łączniku. Z innych form m ógłby być brany pod uwagę tylko narzędnik, k tó ry sporadycznie pojaw ia się ja k o obocznik form y m ianow nikow ej, por.:
36. Elżbieta jest piękną,
a poza tym z reguły w ystępuje w zdaniach typu: 37. M ilo jest być piękną.
Lubię być piękną.
Z powyższych przykładów m ożna wysnuć wniosek, że form y m ianow nikow e (narzędnikow e) m o g ą występow ać zarów no w pozycji przyrzeczownikowej ja k i przyłącznikow ej lub wyłącznie w pozycji przyrzeczownikowej.
W języku włoskim istnieje grupa czasowników konotujących przym iotniki, k tó ra określa stan podm iotu i dopow iedzenia w zdaniu. N ależą do niej czasowniki: chiamare 'nazyw ać, uważać za’; considerare 'uw ażać kogoś, coś za, uznać za’; dire 'wymówić, powiedzieć, wyrzec, nazyw ać’; fa r e 'robić, czynić’; giudicare 'osądzać, sądzić’; rendere 'czynić, przynosić (zysk)’; ritenere 'uw ażać, sądzić, utrzym yw ać’, soprannominare 'przezywać, nadać przydom ek’: 38. U go è so p ran n o m in ato „lo Smilzo” .
H ugo jest przezyw any (m a przydom ek) „ W ątły". L a sq u a d ra h a reso felici i suoi tifosi.
D ru ży n a piłkarska uczyniła szczęśliwym i swoich kibiców. T u tti considerano incantevole Venezia.
Wszyscy uw ażają W enecję za czarującą.
PO D S U M O W A N IE
Przeprow adzona w tej pracy p ró b a scharakteryzow ania roli składniowej przym iotnika we współczesnym języku polskim i w łoskim o p a rta została na analizie reguł form alnej łączliwości członów przym iotnikow ych z innymi członam i w zdaniu. O bserw acja różnych form przym iotnikow ych w ko n tek s tach składniow ych prow adzi do wniosku, że form y przym iotnikow e w k o n tekstach składniow ych pod pewnymi względami zachow ują się podobnie,
pod innym i się różnią. D o cech wspólnych obejm ujących wszystkie form y należy konotow anie nadrzędnej form y rzeczownikowej i uleganie z jej strony a k o m o d a q i. C hodzi tu o tzw. „związki zgody” . Indyw idualne dyspozycje składniow e poszczególnych leksemów m ogą być w ykorzystane ja k o kryterium dzielące poszczególne zbiory. N ależą do nich przede wszystkim wym agania rekcyjne przypisyw ane całym leksemom. N atom iast indyw idualne cechy składniow e poszczególnych form rozbijają zbiór form przym iotnikow ych na podzbiory scharakteryzow ane składniow o. A nalizując form y przym iotnikowe, n a p o ty k a się je d n a k wiele trudności w jednoznacznym kw alifikow aniu k o n kretnych leksemów przym iotnikow ych do jednej z dw u grup na płaszczyźnie czysto składniow ej, tzn. do grupy nom inalnej lub w erbalnej, poniew aż o przynależności d o tych grup decyduje splot czynników form alnych i sem an tycznych.
B IB L IO G R A F U
B e c c a r i a G . L. (red.) (1996), Dizionario d i linguistica e d i filologia, metrica, retorica, E inau d i, T o rin o .
C o n t e M . E . (1973), L'aggeitivo in italiano. Probierni sintattici, [w:] Storia linguistica delľlta lia
nel Novecento, A tti dei q u in io convegno in tem azio n ale di studi, Bulzoni, R o m a.
D a r d a n o M. , T r i f o n e P. (2001), L a nuova gram m atica della lingua italiana, Zanichelli, B ologna.
D u b o i s J ., G i a c o m o M . i in. (1979), Dizionario di linguistica, Z anichelli, Bologna. J o d ł o w s k i S. (1976), P odstawy skła d n i polskiej, PW N , W arszaw a.
L a b o c h a J. (1995), G ram atyka polska, cz. III: Składnia, W yd. K sięgam i A kadem ickiej, K rak ó w .
N e s p o r M . (2001), II sintagm a aggettivale, [w:] L. Renzi, G . Salvi, A. C ard in aletli (red.)
Grande gram m atica italiana d i consultazione, l. 1, U M u lin o , B ologna, s. 439-456.
P o l a ń s k i К . (red.) (1999), Encyklopedia języko zn a w stw a ogólnego, O ssolineum , W rocław . R e g u l a M ., J e r n e j J . (1965), Grammatica italiana descrittiva, F ran ck é V erlag, Bem ,
M ünchen.
R e n z i L. , S a l v i G. , C a r d i n a l e t t i A . (red.) (2001), Grande gram m atica italiana di
consultazione, t. 1, U M u lin o , B ologna.
S z u p r y c z y ń s k a M . (1980), Opis składniowy polskiego przym iotnika, W yd. U M K , T o ru ń . S z u р г у c z y ń s к a M . (1996), Problem y po zycji składniowej, [w:] Językoznaw stw o, T o ru ń . S z y m c z a k M . (red.) (1983-1985), Słow nik ję z y k a polskiego, t. 1-3, PW N , W arszaw a. T a b a k o w s k a E. (red.) (2001), Kognitywne podstaw y ję z y k a i języko zn a w stw a , U niversitas,
K rak ó w .
W i d ł a k S. (1999), Form y І stru ktu ry. Sy ste m m orfologiczny i składniowy współczesnego ję z y k a
włoskiego, W yd. U J, K rak ów .
W i d ł a k S. (2002), G ram atyka ję z y k a włoskiego, W iedza Pow szechna, W arszaw a. Z i n g a r e l l i N . (1998), Vocabolario della lingua italiana, (red. M ., D o g iio tli, L. Rosiello)
