dalece w sobie sprzeczn¹, ¿e ani ja, ani te¿ w ogóle, o ile mi wiadomo, nikt tego nielogicznego zapatrywania nie wyg³asza³ i spostrze¿eñ celem uzasadnienia takowego z natury rzeczy przedsiêbraæ nie móg³. Sprostowanie tych i podobnych b³êdów w tekœcie VII zeszytu Atlasu uwa¿am za rzecz konieczn¹, choæby ze wzglêdu na zasadê: qui tacet, consentire videtur. Przyczem pozwalam sobie nadmieniæ, ¿e analogiczne a nawet po czêœci identyczne, omy³ki Prof. M. £omnickiego poprzednio ju¿ dwukrotnie zmuszony by³em prostowaæ.
Chwa³a dla Szajnochy, £omnickiego, Teisseyre'a i in-nych autorów Atlasu za piêkne opisy, barwny jêzyk, pasjê i wnikliwoœæ badawcz¹! Dzie³o to, kontynuowane a¿ do 1914 r., czyli do rozpoczêcia pierwszej wojny œwiatowej, obejmuje powa¿ny ze wzglêdu na powierzchniê, a nad-zwyczaj interesuj¹cy z punktu widzenia treœci geologicznej wycinek Polski. Powsta³o ono w wyniku przesz³o 25-l-etniej pracy grona polskich geologów.
Obecnie zdajemy sobie sprawê z ró¿nej wartoœci poszczególnych zeszytów tego wydawnictwa. By³y one opracowywane przez badaczy ró¿ni¹cych siê indywidual-noœci¹ i pogl¹dami naukowymi w zakresie geologii, która w tym okresie by³a jeszcze ci¹gle dyscyplin¹ m³od¹, zarówno pod wzglêdem metod analizy i odnotowywania spostrze¿eñ, jak i pod wzglêdem tworzenia syntez.
Atlas Geologiczny Galicyi powinien byæ jednak
trakto-wany jako ca³oœæ, maj¹ca dla geologii polskiej donios³e
znaczenie, jako pierwsza seryjna edycja mapy geologicz-nej. Pozostaje on równie¿ do dziœ piêknym przyk³adem cennego osi¹gniêcia zespo³owej pracy grupy geologów.
Literatura
CZARNIECKI S., 1987 — Historia polskich prac w zakresie kartogra-fii geologicznej w Karpatach, (w:) Z dziejów kartograkartogra-fii, t. IV, Wroc³aw, s. 37–49.
£OMNICKI A. M., 1895 — Atlas Geologiczny Galicyi, Tekst do Zeszytu Siódmego, Ksiêgarnia Spó³ki Wydawniczej Polskiej, Kraków SAMSONOWICZ J., 1948 — Historia geologii w Polsce, Polska Aka-demia Umiejêtnoœci, Historia Nauki Polskiej w Monografiach, t. VI, Kraków, s. 5–36
SZAJNOCHA W., 1896 — Atlas Geologiczny Galicyi, Tekst do Zeszy-tu Szóstego (arkusze Grybów-Gorlice, Muszyna, Jas³o-Dukla, Ropian-ka, Lisko), Ksiêgarnia Spó³ki Wydawniczej Polskiej, Kraków SZAJNOCHA W., 1918 — Geologia, (w:) Polska w kulturze
powszechnej, pod redakcj¹ F. Koniecznego, cz. II, Kraków,s. 349–376. TEISSEYRE W., 1898 — Kilka uwag z powodu VII Zeszytu Atlasu Geologicznego Galicyi, Drukarnia Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kra-ków
CZARNIECKI S., Zarys dziejów geologii na Uniwersytecie Jagielloñs-kim, Wyd. UJ. Kraków 1964
KSI¥¯KIEWICZ M., Geologia w pracach i dzia³alnoœci Akademii Umiejêtnoœci, (w:) Polska Akademia Umiejêtnoœci 1872-1952 Nauki lekarskie, œcis³e, przyrodnicze i o Ziemi, Ossolineum, Wroc³aw 1974, s. 329–349
WIŒNIOWSKI T., 1931 — Geologja polska w ostatnich latach piêæ-dziesiêciu (1875–1925), Odbitka z jubileuszowego tomu „Kosmosu”, Kraków.
A w czwartorzêdzie powrót do normalnoœci
Leszek Marks*
Usytuowanie i ranga czwartorzêdu w geologicznej skali czasu wykracza swym znaczeniem poza ramy sporu naukowego, wynikaj¹cego z autorskich opinii oraz rozwa¿añ teoretycznych. Dotyczy to równie¿, a mo¿e przede wszystkim, samego sedna praktycznego stosowania nauk geologicznych, w tym kartografii geologicznej wszelkiego typu oraz mo¿liwoœci, jakie czwartorzêd stwarza dla specjali-stów ró¿norodnych dyscyplin naukowych w zakresie inte-growania nauk o Ziemi.
Z tego powodu aktualny stan tocz¹cej siê od lat dysku-sji wokó³ czwartorzêdu jest przedmiotem zainteresowania wielu osób, które pos³uguj¹ siê terminem czwartorzêd w swo-jej codziennej pracy. W moich poprzednich notatkach na ten temat (Marks, 2005, 2006) przedstawi³em przyczyny trwaj¹cego od kilku lat zamieszania, przebieg mniej lub bardziej formalnych dzia³añ maj¹cych na celu unormowa-nie zaistnia³ej sytuacji, a tak¿e stanowisko wyra¿ane przez ró¿norakie gremia naukowe. Sytuacja zmienia siê jednak jak w kalejdoskopie, a w ostatnim czasie nast¹pi³y w tej sprawie znacz¹ce wydarzenia.
Po wyra¿eniu w marcu 2006 r. oficjalnego stanowiska przez Miêdzynarodow¹ Uniê Badañ Czwartorzêdu (INQUA), (por. Marks, 2006), Komitet Wykonawczy tej instytucji zwraca³ siê wielokrotnie (ostatnio 27.11.2006 r.) do Miêdzynarodowej Komisji Stratygrafii (ICS) i
Miêdzy-narodowej Unii Nauk Geologicznych (IUGS) z propozycj¹ kontynuowania dialogu w sprawie statusu czwartorzêdu w miêdzynarodowej tabeli stratygraficznej. Jednoczeœnie zdecydowanie sprzeciwia³ siê jednostronnym decyzjom, podejmowanym przez obecny Komitet Wykonawczy ICS, a w szczególnoœci przez obecnego przewodnicz¹cego ICS, Felixa Gradsteina.
W ostatnim czasie swoje stanowisko przedstawi³ Komitet Wykonawczy IUGS. Przewodnicz¹cy IUGS prof. Hang Hongren wystosowa³ 5.02.2007 r. pismo skierowane do osób pe³ni¹cych funkcje w ICS, przede wszystkim do przewodnicz¹cych wszystkich podkomisji. Zwróci³ w nim uwagê na nieprzestrzeganie w ostatnich latach przez wiêk-szoœæ cz³onków ICS, a w szczególnoœci jej komitet wyko-nawczy, postanowieñ zawartych w wielu dokumentach IUGS, a dotycz¹cych dzia³alnoœci ICS oraz zasad ustalo-nych przez sam¹ ICS (Salvador, 1994; Remane i in., 1996). W swoim piœmie przewodnicz¹cy IUGS przedstawi³ pod³o¿e nieprawid³owoœci w relacjach IUGS i ICS (bêd¹cego organem podporz¹dkowanym IUGS), zdiagno-zowa³ stan aktualny oraz wyliczy³ wynikaj¹ce z tego opisu wnioski. Nawi¹za³ on do wczeœniejszej wymiany kore-spondencji pomiêdzy Komitetem Wykonawczym IUGS a Komitetem Wykonawczym ICS w okresie czerwiec– wrzesieñ 2006 r. Dotyczy³a ona zarówno zaleceñ jak i ko-niecznoœci obligatoryjnego wprowadzenia przez ICS wielu dzia³añ naprawczych.
Poruszane zagadnienia znacznie wykraczaj¹ poza temat niniejszej notatki, dlatego ograniczê siê jedynie do tych spraw, które s¹ istotne dla dyskusji o statusie czwarto-rzêdu i nie zosta³y przedstawione wczeœniej (por. Marks, 372
Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 5, 2007
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; leszek.marks@pgi.gov.pl
2005, 2006). Ju¿ w czerwcu 2006 r. Komitet Wykonawczy IUGS domaga³ siê od ICS, aby:
1. Wszystkie oficjalne publikacje ICS uzyska³y for-maln¹ akceptacjê Komitetu Wykonawczego IUGS: w szcze-gólnoœci dotyczy to sytuacji, kiedy ICS nakazuje zmiany formalne w dotychczasowych normach, regu³ach procedu-ralnych itp., co — jak mo¿na oczekiwaæ — bêdzie stoso-wane przez miêdzynarodow¹ spo³ecznoœæ nauk o Ziemi (np. zmiany w miêdzynarodowej skali stratygraficznej, miêdzynarodowym poradniku stratygraficznym, statu-cie itp.);
2. Wszystkie oficjalne publikacje ICS, sygnowane logo ICS, powinny byæ publikowane zgodnie ze statutem IUGS i ICS oraz w zgodnoœci z zasadami stratygrafii (por. Salva-dor, 1994), opracowanymi przez Podkomisjê Klasyfikacji Stratygraficznej (ISSC) i skonsultowanymi z narodowymi i/lub regionalnymi komitetami stratygraficznymi. Jeœli u¿ywane jest logo IUGS b¹dŸ/i ICS, spo³ecznoœæ geolo-giczna musi bez ¿adnej w¹tpliwoœci wiedzieæ czy dane opracowanie jest opini¹ b¹dŸ decyzj¹ oraz kto jest za nie odpowiedzialny (autor osobiœcie, Komitet Wykonawczy ICS, cz³onek rzeczywisty ICS lub Komitet Wykonawczy IUGS). W publikacjach autorów, jednoczeœnie pe³ni¹cych funkcje w ICS lub IUGS, nale¿y jasno stwierdziæ, co zosta³o lub nie zosta³o oficjalnie zatwierdzone — w tym ostatnim przypadku nie mo¿na wykorzystywaæ logo ICS i IUGS. Jeœli powszechnie stosowane terminy, takie jak czwartorzêd, s¹ usuwane ze s³ownika stratygraficznego lub ich znaczenie podlega istotnej zmianie, to nale¿y wykazaæ, ¿e uzyska³o to akceptacjê ICS i IUGS zgodnie z ist-niej¹cymi procedurami.
W piœmie przewodnicz¹cego IUGS do przewod-nicz¹cego ICS z 25.08.2006 r. przypomniano niektóre pryncypia stratygrafii, stwierdzaj¹c m.in., ¿e przy
wyzna-czaniu granic chronostratygraficznych nale¿y przestrzegaæ porz¹dku hierarchicznego, a wiêc:
dolna granica jednostki wy¿szego rzêdu (oddzia³, system itp.) jest automatycznie definiowana przez sp¹g jej najni¿szego piêtra (inaczej mówi¹c: dolna granica systemu jest zawsze równie¿ granic¹ oddzia³u i piêtra);
jednostka ni¿szego rzêdu nie mo¿e stanowiæ czêœci dwóch jednostek wy¿szego rzêdu;
zaleca siê powœci¹gliwoœæ w kreowaniu nowych grup jednostek chronostratygraficznych, takich jak: podgrupa, podsystem, pododdzia³ czy podpiêtro. Struktura hierarchiczna skali chronostratygraficznej podlega pogwa³ceniu szczególnie wtedy, jeœli granica pod-grupy/subery nie odpowiada ani granicy systemu/okresu, ani oddzia³u/epoki. Dlatego nieprawid³owym podejœciem s¹ ponawiane od czasu do czasu próby: rozdzielania pocz¹tku czwartorzêdu i pocz¹tku plejstocenu, zachodze-nia pliocenu na trzeciorzêd i czwartorzêd oraz umieszcza-nia w obrêbie czwartorzêdu czêœciowo zarówno plejstocenu, jak i pliocenu.
Komitet Wykonawczy IUGS przeprowadzi³ szcze-gó³ow¹ analizê zaleceñ, zaakceptowanych przez Komitet Wykonawczy ICS w Leuven we wrzeœniu 2005 r. (por. Marks, 2006). Jej wyniki, jak równie¿ istniej¹ce powa¿ne nieporozumienia w specjalistycznych stowarzyszeniach naukowych i miêdzynarodowej spo³ecznoœci geologicznej oraz liczne nieprawid³owoœci w stosowaniu od dawna obo-wi¹zuj¹cych ustaleñ i kanonów proceduralnych, uznawa-nych powszechnie przez miêdzynarodow¹ spo³ecznoœæ geologiczn¹, zaowocowa³y wnioskiem Komitetu Wyko-nawczego IUGS, aby ICS:
kwestiê czwartorzêdu wdro¿y³ bezzw³ocznie, zgod-nie z wynikami postêpowania przeprowadzonego 373
Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 5, 2007
A
B
oddzia³/epoka PLEJSTOCEN system/okres CZWARTORZÊD pododdzia³/podepoka DOLNY (w tym GELAS) piêtro/wiek oddzia³/epoka PLIOCEN system/okres NEOGEN system/okres NEOGEN eratem/era KENOZOIK oddzia³/epoka HOLOCEN pododdzia³/podepoka M£ODSZY pododdzia³/podepoka ŒRODKOWY piêtro/wiek PIACENT piêtro/wiek ZANKL oddzia³/epoka PLEJSTOCEN system/okres CZWARTORZÊD oddzia³/epoka PLIOCEN eratem/era KENOZOIK [ka] 2588 1806 11,5 0,00 [ka] 2588 11,5 0,00 oddzia³/epoka HOLOCEN piêtro/wiek PIACENT piêtro/wiek GELAS piêtro/wiek ZANKL pododdzia³/podepoka DOLNY pododdzia³/podepoka M£ODSZY pododdzia³/podepoka ŒRODKOWYRyc. 1.Usytuowania czwartorzêdu w geologicznej skali czasu.
A — obecnie obowi¹zuj¹ca wersja zatwierdzona przez ICS i IUGS (Remane, 2000): czwartorzêd jest syste-mem/okresem nastêpuj¹cym po systemie/okresie neogeñskim, a dolna granica czwartorzêdu jest zgodna z GSSP Vrica 1,806 Ma
B — wersja postulowana przez wspóln¹ grupê robocz¹ INQUA-ICS oraz zaakceptowana przez INQUA i ICS w latach 2005–2006: czwartorzêd jest systemem/okresem nastêpuj¹cym po systemie/okresie neogeñskim, a dolna granica czwartorzêdu i plejstocenu obni¿ona do sp¹gu piêtra gelas (2,588 Ma)
przez wspóln¹ grupê robocz¹ (Joint Task Group on the Quaternary) ICS-INQUA (por. Marks, 2006); utrzyma³ czwartorzêd tak, jak by³ zamieszczony w
Miê-dzynarodowej Tabeli Stratygraficznej, opublikowa-nej przez IUGS w 2000 r. (Remane, 2000).
Mimo tych wczeœniejszych zaleceñ Komitet Wyko-nawczy IUGS stwierdzi³ w wymienionym na wstêpie piœ-mie, ¿e na pocz¹tku lutego 2007 r. sytuacja wygl¹da nastêpuj¹co:
czwartorzêd na stronie internetowej ICS nie zosta³ zamieszczony w tabeli stratygraficznej zgodnie z pu-blikacj¹ IUGS z 2000 r.;
kwestia czwartorzêdu jest przedstawiana wci¹¿ w nie-odpowiedni sposób i z ca³kowitym pominiêciem szczegó³owych poleceñ Komitetu Wykonawczego IUGS, nawi¹zuj¹cych do ustaleñ wspólnej grupy roboczej ICS-INQUA i opinii INQUA;
charakter publikacji autorskich, zamieszczanych na stronie internetowej ICS, nie jest wyraŸnie okreœlo-ny, tym samym wyra¿ane w nich opinie mog¹ byæ uznawane jako reprezentuj¹ce stanowisko ICS. Zdaniem przewodnicz¹cego IUGS taki stan rzeczy jasno pokazuje, ¿e Komitet Wykonawczy ICS ignoruje polecenia Komitetu Wykonawczego IUGS. Jest to ca³kowicie niezgodne ze statutem ICS, który stwierdza jed-noznacznie, ¿e przewodnicz¹cy ICS powinien dzia³aæ w zakresie uprawnieñ przyznanych mu przez IUGS. £amanie obowi¹zuj¹cych zasad przez przewodnicz¹cego ICS doprowadzi³o do tego, ¿e w ostatnim czasie wizerunek ICS znacznie ucierpia³ w oczach spo³ecznoœci geologicznej, a to równie¿ wp³ynê³o negatywnie na presti¿ ICS.
W zwi¹zku z tym Komitet Wykonawczy IUGS stwier-dzi³, ¿e taki stan rzeczy musi siê zmieniæ, a obecny dys-funkcjonalny status ICS musi podlegaæ szybkiej naprawie. Nie mo¿na zatraciæ dotychczasowych osi¹gniêæ ICS, uzys-kanych w ci¹gu jej ponad stuletniej historii, kiedy utrzymy-wano miêdzynarodowy konsens w procedurach wspó³pra-cy miêdzynarodowej. Odpowiedzialnoœæ za to ci¹¿y przede wszystkim na przewodnicz¹cych podkomisji ICS, którzy w dzia³aniach swoich powinni mieæ na wzglêdzie przede wszystkim dobro ICS. Powinni tak¿e, wybieraj¹c Komitet Wykonawczy ICS, kierowaæ siê wytycznymi Komitetu Wykonawczego IUGS i nie braæ pod uwagê jakichkolwiek autokratycznych i niekonstytucyjnych decyzji obecnego przewodnicz¹cego ICS.
Ponadto Komitet Wykonawczy IUGS stwierdzi³, ¿e niezbêdne jest uzyskanie jak najszybciej miêdzynarodowe-go konsensu w sprawie czwartorzêdu, co bêdzie podlega³o zatwierdzeniu podczas Miêdzynarodowego Kongresu Geologicznego w 2008 r. Obecnie obowi¹zuje status czwartorzêdu zamieszczony w Miêdzynarodowej Tabeli Stratygraficznej opublikowanej przez IUGS w 2000 r.
Reasumuj¹c, Miêdzynarodowa Unia Nauk Geologicz-nych obliguje Miêdzynarodow¹ Komisjê Stratygrafii do przywrócenia do stosowania w ci¹gu 30 dni od 5 lutego 2007 r. Miêdzynarodowej Tabeli Stratygraficznej, opubli-kowanej przez IUGS w 2000 r., jako oficjalnego stanowi-ska ICS. Jednoczeœnie stwierdza, ¿e próba wprowadzenia przez przewodnicz¹cego (Felix Gradstein) i sekretarza generalnego (James Ogg) ICS nowej wersji Miêdzynaro-dowej Tabeli Stratygraficznej w 2004 r. by³a niezgodna ze statutem ICS, ignorowa³a obowi¹zuj¹ce procedury i pomi-ja³a koniecznoœæ uzyskania aprobaty przez Komitet Wyko-nawczy IUGS jako organu nadrzêdnego dla ICS. Z tego powodu wszystkie definicje zawarte w Miêdzynarodowej
Tabeli Stratygraficznej, które nie zosta³y dotychczas for-malnie zatwierdzone przez IUGS, powinny byæ traktowane jako pozbawione oficjalnego statusu.
Poniewa¿ tzw. Miêdzynarodowa Tabela Stratygraficz-na z 2004 r. reprezentuje jedynie pogl¹dy jej autorów, nie mo¿e byæ uznana za oficjalne stanowisko IUGS i tym samym sygnowana logo ICS czy IUGS. Tak wiêc, w ofi-cjalnie uznanej i obecnie obowi¹zuj¹cej Miêdzynarodowej Tabeli Stratygraficznej z 2000 r., czwartorzêd posiada ran-gê systemu/okresu, a jego dolna granica odpowiada 1,81 Ma i pokrywa siê z doln¹ granic¹ plejstocenu okreœlon¹ w GSSP (Global Boundary Stratotype Section and Point) w stano-wisku Vrica (po³udniowe W³ochy).
Zarówno w INQUA jak i ICS istnieje obecnie doœæ powszechne przekonanie (Gibbard i in., 2005; por. Marks, 2006), ¿e dolna granica czwartorzêdu powinna byæ obni¿-ona do sp¹gu dotychczasowego plioceñskiego piêtra gela-sian, czyli GSSP ca. 2,6 Ma. Takie stanowisko zapro-ponowa³a wy¿ej wymieniona wspólna grupa robocza ICS-INQUA, a nastêpnie zosta³o to przeg³osowane przez ICS oraz zaakceptowane przez INQUA (por. Marks, 2006). Taka obni¿ona granica jest ³atwiejsza do identyfikacji w pro-filach geologicznych, gdy¿ odzwierciedla moment kluczo-wych zmian klimatu Ziemi (z rozprzestrzenianiem pierw-szych l¹dolodów, depozycj¹ lessów i drastyczn¹ prze-budow¹ cyrkulacji oceanicznej) oraz istotne zmiany ¿ycia organicznego, a tak¿e odpowiada granicy epok paleoma-gnetycznych Gauss i Matuyama. Nieco poni¿ej tej granicy (stadium izotopów tlenu MIS110) zaznaczy³o siê globalne obni¿enie poziomu morza na szelfach. Kwestia ewentual-nej zmiany po³o¿enia dolewentual-nej granicy czwartorzêdu (i rów-nowa¿nej z ni¹ dolnej granicy plejstocenu) mo¿e byæ jednak rozstrzygniêta nie wczeœniej, ni¿ na Miêdzynarodo-wym Kongresie Geologicznym w Oslo w 2008 r.
Mora³ z tej historii paroletniego zamieszania wokó³ czwartorzêdu jest nastêpuj¹cy: w nauce i w geologii jest tak samo jak w ¿yciu, wszelkie zmiany powinny byæ prze-prowadzane z poszanowaniem zarówno partnerów jak i opo-nentów, lepiej jest przekonywaæ ni¿ narzucaæ w³asne zda-nie. Takie zasady w szczególnoœci dotycz¹ zmian w straty-grafii, w której wieloletnia tradycja odgrywa pierwszorzêdn¹ rolê, zaœ przyzwolenie zainteresowanej wiêkszoœci nie jest drugorzêdne. Natomiast osobiste pogl¹dy autorów odgry-waj¹ w tym postêpowaniu trzeciorzêdn¹ rolê, podczas gdy u¿ytecznoœæ stosowanej terminologii nie jest bynajmniej czwartorzêdna.
Literatura
GIBBARD P.L., SMITH A.G., ZALASIEWICZ J.A., BARRY T.L., CANTRIKK D., COE A.L., COPE J.C.W., GALE A.S., GREGORY F.J., POWELL J.H., RAWSON P.R., STONE P. & WATERS C.N. 2005 — What status for the Quaternary? Boreas, 34 (1): 1–6.
MARKS L. 2005 — Co dalej z czwartorzêdem? Przegl¹d Geologiczny, 53 (5): 394–395.
MARKS L. 2006 — Bitwy o czwartorzêd ci¹g dalszy. Przegl¹d Geolo-giczny, 54 (8): 682–684.
REMANE J., BASSETT M.G., COWIE J.W., GOHRBANDT K.H., LANE H.R., MICHELSEN O. & WANG N. 1996 — Revised guidelines for the establishment of global chronostratigraphic standards by the Internatio-nal Commission on Stratigraphy (ICS). Episodes, 19 (3): 77–81. REMANE J. 2000 — International Stratigraphic Chart with explanato-ry note. Division of Earth Sciences, UNESCO, Paris: 1–16.
SALVADOR A. (ed.) 1994 — International Stratigraphic Guide — A guide to stratigraphic classification, terminology, and procedure, 2nd edition: The International Union of Geological Sciences and The Geological Society of America, Inc., 214 pp.
374
