Nowe dane o badaniach Williama Bucklanda (1784–1856) w Polsce
Piotr Daszkiewicz*, Rados³aw Tarkowski**
William Buckland (1784–1856) jest niew¹t-pliwie jednym z najwybit-niejszych przyrodników pierwszej po³owy XIX wieku. Angielski geo-log, któremu nauka zaw-dziêcza m.in. opis juraj-skiego dinozaura Mega-losaurusa jest jednym z pierwszych badaczy dinozaurów, a tak¿e jednym z euro-pejskich pionierów badañ jaskiñ i ich kopalnej fauny. Prace i opisy Bucklanda dotycz¹ce fauny mezozoicznej po dzieñ dzisiejszy wzbudzaj¹ zainteresowanie paleontologów (Taquet & Contini, 1997), podobnie jak i jego pionierskie opisy kopalnych odchodów zwierz¹t — koprolitów (Pem-berton & Frey, 1991). Williama Bucklanda uznaje siê tak¿e za twórcê paleoekologii (Brok, 1993).
W. Buckland za³o¿yciel, a od 1824 roku przewod-nicz¹cy Geological Society, by³ jednym z tych uczonych, a zarazem anglikañskich duchownych, którzy na pocz¹tku XIX wieku podjêli próbê pogodzenia biblijnej wizji histo-rii Ziemi i ówczesnych odkryæ geologicznych. Ksi¹¿ka w której przedstawia³ swoje dyluwialne pogl¹dy i dzia³anie potopu, czym próbowa³ wyt³umaczyæ znaleziska paleonto-logiczne, cieszy³a siê w ówczesnej Europie ogromnym zainteresowaniem (Armstrong, 2000). Pocz¹wszy od 1813 roku by³ wyk³adowc¹ mineralogii, a nastêpnie i geologii na uniwersytecie oxfordzkim, nauczycielem m.in. Charles Lyella (1797–1875), Richarda Owena (1804–1892) i ca³ego pokolenia angielskich geologów. William Buckland przy-jaŸni³ siê i korespondowa³ z wieloma europejskimi uczony-mi m.in. z Aleksandrem Brongniartem (1770–1847) i Georgesem Cuvierem (1769–1832) we Francji oraz z Wol-fgangiem Goethe (1749–1832) i Abrahamem Gottlobem Wernerem(1749–1817)w Niemczech. ¯ycie i dzia³alnoœæ naukowa Bucklanda doczeka³a siê wielu opracowañ histo-rycznych. Istniej¹ interesuj¹ce biografie tego uczonego pocz¹wszy od napisanej pod koniec XIX wieku przez jego córkê (Gordon, 1894), a¿ po opracowania stosunkowo nie-dawne jak choæby ksi¹¿ka poœwiêcona Bucklandowi i XIX-wiecznej angielskiej szkole geologicznej (Rupke, 1983). Obszernego omówienia doczeka³a siê dzia³alnoœæ Bucklanda jako jednego z pierwszych „³owców” dino-zaurów (Cadbury, 2000) oraz jako jednego z najwa¿niej-szych uczonych wiktoriañskiej Anglii, pe³nej fascynacji dla poszukiwania „zaginionych œwiatów” (Freeman, 2004). Szczegó³owy biogram Williama Bucklanda jest pre-zentowany tak¿e na stronach internetowych Oxford
University Museum of Natural History
(http://www.oum.ox.ac.uk/geocolls/).
W 1816 roku William Buckland odby³ podró¿ po Euro-pie. Przebywa³ i pracowa³ tak¿e w Polsce. Ten epizod z ¿ycia wybitnego angielskiego geologa jest w Polsce prak-tycznie nieznany. Autorzy postanowili zrobiæ przegl¹d dostêpnych opublikowanych Ÿróde³ i ustaliæ, co wiadomo na temat pobytu Bucklanda w naszym kraju. Poniewa¿ ta pierwsza analiza, prowadzona pod tym k¹tem dopro-wadzi³a do ustalenia, ¿e wa¿ne dla historii podró¿y angielskiego geologa dokumenty powinny znajdowaæ siê w paryskich archiwach, autorzy zbadali zawartoœæ kore-spondencji Williama Bucklanda z Aleksandrem Bron-gniartem i Georgesem Cuvierem, jak i inne zwi¹zane z tym uczonym zasoby archiwalne.
Podró¿ Williama Bucklanda do Polski
Biografie Bucklanda dostarczaj¹ bardzo niewiele informacji na temat jego podró¿y do Polski. Wiadomo, ¿e w podró¿ po Europie uda³ siê w 1816 roku. Data jest nie-przypadkowa. W³aœnie wtedy Europa wysz³a z krwawych wojen napoleoñskich. W poprzednich latach nie³atwo by³o podró¿owaæ Anglikowi po kontrolowanym przez napo-leoñsk¹ Francjê kontynencie. Córka Bucklanda (Gordon, 1894) poœwiêca jego podró¿y zaledwie kilka zdañ. Wiado-mo, ¿e w podró¿y bra³y udzia³ przynajmniej trzy osoby. Oprócz Williama Bucklanda Polskê odwiedzi³o wówczas jeszcze dwóch wybitnych geologów. Obaj zreszt¹ byli z Bucklandem bardzo zaprzyjaŸnieni. W 1816 roku do
685 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 8, 2006
*Muséum national d’Histoire naturelle, USM Inventaire et suivi de la Biodiversité, Département écologie et gestion de la Biodiversité, 61, rue Buffon, 75005 Paris; piotrdas@mnhn.fr
**Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, ul.
Podchor¹¿ych 2, 30-084 Kraków; tarkowski@min-pan.krakow.pl Ryc. 1. Portret Williama Bucklanda (www. soton.ac.uk) P. Daszkiewicz R. Tarkowski
Polski zawitali William Daniel Conybeare (1787–1857) i George Bellas Greenough (1778–1855).
Opublikowana bibliografia prac Bucklanda (Gordon, 1894), pozwala na stwierdzenie, ¿e pobytowi w naszym kraju (ani podró¿y po Europie) nie poœwiêci³ on ¿adnej specjalnej publikacji. Polska pojawia siê jednak w publikacjach wszystkich trzech uczestników wyprawy (Conybeare & Phillips, 1822; Greenough, 1819). Buckland pisa³ np. (1836) ...czêœæ bruku dziedziñca pa³acu w Hampton, posadzka sali kolegium w Oxfordzie, liczne groby królów Polski w Krakowie wykonane s¹ z tego mar-muru, w którym pokazuj¹ siê w wielkiej liczbie muszle ortocerasów ...
Z biografii (Gordon, 1894) wiemy ponadto, ¿e William Buckland i towarzysze jego wyprawy podró¿owali w doœæ typowy dla prze³omu i XIX wieku sposób. W tamtych czasach funkcjonowa³ jeszcze zwyczaj nazywany niekiedy przez francuskich historyków nauki „republik¹ uczonych” naukowcy zatrzymywali siê po drodze w goœcinie u innych uczonych, czêsto uprzednio znaj¹c ich jedynie z publikacji lub korespondencji. Wiadomo, ¿e angielscy podró¿nicy odwiedzili w Weimarze Goethego, a we Freibergu Wernera.
Kilka interesuj¹cych informacji na temat podró¿y Wil-liama Bucklanda w 1816 roku zosta³o przedstawionych na stronach internetowych Oxford University Museum of Natural History. Przeczytaæ tam mo¿na, ¿e trasa podró¿y bieg³¹ przez Niemcy, Polskê, Austriê, W³ochy, Szwajcariê i Francjê. W liœcie wys³anym do Lady Mary Cole 3 kwiet-nia 1817 roku Buckland, podaj¹c odbyt¹ marszrutê wymie-ni³ Wroc³aw, Kraków, Wieliczkê.
Z wyprawy przywiezione zosta³y wartoœciowe z naukowego punktu widzenia zbiory oraz obserwacje zja-wisk ma³o znanych geologom z Wysp Brytyjskich.
Nie-dawno w Oxford University Museum odnaleziono naj-prawdopodobniej kolekcjê geologiczn¹ pochodz¹c¹ z tej wyprawy. W 1938 roku zosta³a ona, po licznych perype-tiach, owiniêta w gazety i zapakowana do pude³. Opatrzono j¹ napisem „Various Rocks–Buckland Collection”. Jak podaj¹ strony internetowe tej instytucji: „Ka¿dy okaz jest oznakowany metryk¹ napisan¹ na dobrej jakoœci papierze o ró¿nej wielkoœci ale zazwyczaj oko³o 1 cm na 2–3 cm. Fakt, ¿e wiêkszoœæ okazów z tych pude³ zgadza siê z miej-scowoœciami znajduj¹cymi siê na trasie drogi wycieczki z 1816 roku mocno sugeruje tê wyprawê jako Ÿród³o [pocho-dzenia tych okazów]”. Katalogowanie tych okazów jest w trakcie realizacji.
Z podanych wy¿ej informacji mo¿na wywnioskowaæ, ¿e w gruncie rzeczy wiemy bardzo niewiele na temat poby-tu angielskich geologów w 1816 roku w Polsce. Nie znamy szczegó³owej trasy ich przejazdu, nie wiemy gdzie siê zatrzymywali i z kim siê spotkali w Krakowie; jak dotych-czas nie wiadomo nawet, czy zebrali jakiekolwiek okazy w takcie przejazdu przez nasz kraj.
Chocia¿ autorom nie uda³o siê dotychczas odnaleŸæ bezpoœrednich dowodów, jest ma³o prawdopodobne aby Buckland w czasie pobytu w Polsce w 1816 roku nie spotka³ siê z Józefem Tomaszewskim — profesorem mineralogii w Krakowie, czy te¿ o pobycie znanego ju¿ wtedy geologa nie wiedzia³ Stanis³aw Staszic — prezes Towarzystwa Przyjació³ Nauk w Warszawie.
William Buckland, Aleksander Brongniart i Georges Cuvier
Aleksander Brongniart (1770–1847) wspólnie z Georgesem Cuvierem (1769–1832) og³osi³ w 1808 roku, a
686
Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 8, 2006
nastêpnie opublikowa³ w 1811: Essai sur la géographie minéralogique des environs de Paris. Odkrycie przez A. Brongniarta wraz z G. Cuvierem, i¿ poszczególne warstwy geologiczne odró¿niaj¹ siê zawartymi w nich skamie-nia³oœciami jest uznawane za znacz¹ce dla historii paleon-tologii; potwierdzi³o ono wczeœniejsze spostrze¿enia angielskiego in¿yniera W. Smitha z 1795 r. Publikacja pra-cy Brongniarta i Cuviera zapocz¹tkowa³a i spopularyzo-wa³a w ca³ej Europie metodê okreœlania wieku ska³ na podstawie skamienia³oœci. W 1822 roku A. Brongniart wykaza³, ¿e osady kredowe z Polski i z Francji zawieraj¹ takie same skamienia³oœci, s¹ wiêc tego samego wieku, choæ uprzednio klasyfikowane by³y jako pochodz¹ce z ró¿-nych epok; wykaza³ znaczenie badania kopalnej fauny i flory dla datowania geologicznego. Pracê tê uznaje siê za prze³omow¹ dla historii francuskiej geologii.
William Buckland utrzymywa³ przez wiele lat bardzo bliskie stosunki zarówno z Brongniartem, jak i z Cuvierem. Wykorzystanie okazów i informacji pochodz¹cych z Polski w tej prze³omowej dla historii nauk przyrodniczych pracy, by³o mo¿liwe dziêki okazom i listom przys³anym przez Ignacego Horodeckiego (1776–1824) Brongniartowi z Wilna (Daszkiewicz & Tarkowski, w druku) oraz w³aœnie dziêki korespondencji nades³anej z naszego kraju przez Williama Bucklanda. Aleksander Brongniart (Brongniart w Cuvier & Brongniart, 1822) pisa³ :
Z rozleg³ych osadów kredowych Polski wybra³em trzy [dos³ownie punkty] wystarczaj¹co odleg³e od siebie i o któ-rych posiadam precyzyjne informacje. Dwa pierwsze znaj-duj¹ siê w okolicach Grodna na Litwie i Krzemieñca na Wo³yniu. Kreda [chodzi tu o ska³y wapienne, a nie utwory wieku kredowego] jest tam bia³a jak w Meudon [miasto pod Pary¿em w departamencie Hauts-de-Seine]. Podobnie [jak ta z Meudon] zawiera ona czarny krzemieñ, belemnity oznaczone gatunkowo, które wydaj¹ siê byæ inne ni¿ nasze, cidarites vulgaris [gatunek kopalnego je¿owca], plagiosto-ma spinoza Sowerby’ego [gatunek kopalnego plagiosto-ma³¿a] i prawdopodobnie inne skamienia³e organizmy, których z powodu niewielkiej iloœci okazów jakimi dysponujemy nie mogliœmy zidentyfikowaæ. Wydaje siê, ¿e ca³oœæ polskiej kredy [kreda rozumiana jako formacja skalna] jest podobna poniewa¿ pan Buckland, który widzia³ j¹ na miejscu, pisa³ do mnie w 1820 roku: « Kreda na której po³o¿ony jest zamek w Krakowie [Wawel bo o niego chodzi po³o¿ony jest na wapieniach górnej jury], zupe³nie przypomina tê z Meu-don [w rzeczywistoœci s¹ to ska³y podobnie wykszta³cone ale innego wieku]. Pe³na jest je¿owców [chodzi o kredê z Meudon] i krzemieni. Byæ mo¿e jest ona nieco twardsza. Nie widzia³em kontaktuj¹cych z nimi plastycznych i³ów, lecz znalaz³em w krakowskich kolekcjach muszle podobne do tych z wapienia gruboziarnistego i z gór subapenniñ-skich. Twierdzono, ¿e znaleziono je w niewielkiej odleg³oœci na pó³nocny wschód od Krakowa. Nie mam naj-mniejszych w¹tpliwoœci co do charakteru tych dwóch for-macji skalnych. Ró¿ne tereny kredowe, które w³aœnie zacytowa³em lub opisa³em bez jakichkolwiek przeszkód mo¿na uznaæ za nale¿¹ce do tej formacji. Liczne z nich [terenów kredowych] uznawane s¹ za nale¿¹ce do tej for-macji, mogê jedynie dorzuciæ dowody zoologiczne do ju¿ znanych ustaleñ geologicznych. Jednak¿e dodam jeszcze miejsca nale¿¹ce do tej formacji gdzie po dzieñ dzisiejszy nie rozpoznano kredy, gdzie ten teren jest nawet tak
zama-skowany [przykryty m³odszymi osadami], ¿e jedynie z tru-dem uzna³em równowiekowoœæ [w oryginale analogiê] tych formacji z terenami kredy dolnej lub chlorytowej, do któ-rych wydaje mi siê, ¿e mogê je zaliczyæ. W jednym z tych miejsc cechy mineralogiczne zanik³y ca³kowicie, pozycja geognostyczna jest niejasna, pozosta³y jedynie cechy zoo-logiczne ».
Natomiast w innym rozdziale poœwiêconym wapie-niom ziarnistym pisze:
Podobny wapieñ spotyka siê w Polsce to znaczy po dru-giej stronie Karpatów. Znam go wy³¹cznie z prób przys³anych mi przez pana profesora Horodeckiego w 1816 roku i z tego co przekaza³ mi Pan Buckland, który odwiedzi³ te stanowiska. Jeœli muszle przys³ane w próbach nie wystarczy³yby, to opinia pana Bucklanda by³aby wystarczaj¹ca ¿eby przekonaæ mnie co do charakteru formacji z okolic Krakowa. Wapieñ ziarnisty z Polski jest uderzaj¹co podobny do tego z okolic Pary¿a poniewa¿ podobnie jak on jest po³o¿ony, jak to powiedzia³em na stro-nie 161 paragrafu 3, na dok³adstro-nie takiej samej warstwie [wysokoœci nad poziom morza; Kraków jest po³o¿ony na wysokoœci ok. 190 m n.p.m.] jak ta, któr¹ wykopywaliœmy w naszym [okolicach Pary¿a]. Rozpozna³em w próbach przes³anych przez pana Horodeckiego, które pochodz¹ z okolic Grodna, Poczajowa i Krzemieñca na Wo³yniu: Trochus [rodzaj œlimaka] bardzo podobny do Trochus maggus, okazy Cardium [rodzaj ma³¿a] przypominaj¹ce Cardium obliqum, Cérites, Modioles [chodzi tu o kopalne miêczaki].
Jakkolwiek muszle te otrzyma³em w niewielkiej iloœci, [ponadto] stan ich nie pozwala na okreœlenie gatunku, charakter tych skamienia³oœci, to co przytoczy³em ju¿ uprzednio pozwala mi z pewnoœci¹ stwierdziæ istnienie terenów z m³odszymi osadami analogicznymi z tymi z oko-lic Pary¿a.
Poszukiwanie w paryskich archiwach œladów pobytu Williama Bucklanda w Polsce
Praca Brongniarta i Cuviera jest zatem najobszer-niejszym znanym dzisiaj œwiadectwem na temat pobytu Williama Bucklanda w Polsce. Autorzy postanowili sprawdziæ w paryskich archiwach, czy wœród dokumentów pozostawionych przez Brongniarta i Cuviera znajduje siê orygina³ przytoczonego w Description géologique des environs de Paris listu Bucklanda i jakiekolwiek inne dokumenty zwi¹zane z jego pobytem w naszym kraju.
Warto przypomnieæ, ¿e w laboratorium Georga Cuviera pracowa³ irlandzki uczony Joseph Petland, pro-wadz¹cy w latach 1820–1830 bogat¹ korespondencjê z Bucklandem. Listy te zosta³y opracowane i opublikowane (Pentland & Sarjeant, 1980). Choæ korespondencja ta oma-wia praktycznie wszystkie aspekty pracy naukowej, doœwiadczeñ, publikacji, wymiany okazów, a czêœæ z niej odnosi siê zreszt¹ do Description géologique des environs de Paris, to jednak w listach tych brak jakichkolwiek infor-macji na temat pobytu Bucklanda w Polsce.
Autorzy sprawdzili zatem treœæ korespondencji i doku-mentów Bucklanda znajduj¹cych siê w archiwum Aleksan-dra Brongniarta, przechowywanych w zbiorach rêkopisów Biblioteki G³ównej Narodowego Muzeum Historii Natu-ralnej w Pary¿u. Wœród tych listów nie ma orygina³u 687 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 8, 2006
korespondencji cytowanej przez Brongniarta. Trudno dzisiaj wyjaœniæ ten brak. Byæ mo¿e korespondencja Brongniarta zosta³a przekazana do muzeum jedynie czê-œciowo. Jak wiadomo jego zbiory i archiwum trafi³y do tej instytucji dopiero po œmierci tego uczonego. Byæ mo¿e sam Brongniart wyci¹gn¹³ list, który wykorzysta³ w pracy i póŸniej przechowywa³ go oddzielnie? Jak wiadomo czêœæ archiwum Brongniarta znajduje siê (nadal nieuporz¹dko-wana i nieskatalogonieuporz¹dko-wana) w zbiorach dawnego Laborato-rium Mineralogii MNHN. Mo¿e i list ten znajduje siê tam nadal. Nie mo¿na wykluczyæ tak¿e innej hipotezy. Otó¿ w okresie przygotowywania do druku Description géologi-que des environs de Paris Buckland przyje¿d¿a³ do Pary¿a, mo¿e wiêc po prostu „po¿yczy³” Brongniartowi swoje notatki lub podyktowa³ mu wykorzystane w pracy opisy? Do ewentualnego odnalezienia listu lub jakichœ innych nie-znanych dokumentów hipotezy te pozostan¹ jednak jedy-nie w sferze spekulacji.
Autorzy sprawdzili tak¿e treœæ listów i dokumentów zwi¹zanych z Williamem Bucklandem w archiwum G. Cuvier w MNHN i Institut de France (Dehérain 1908–1922). Tak¿e i tam brak jest jakiejkolwiek informacji o podró¿y Bucklanda. Autorzy sprawdzili równie¿ treœæ korespondencji znajduj¹cej siê w archiwach Brongniarta i Cuvier wys³anej przez innych uczestników wyprawy Buc-klanda, William Conybeare i George Greenough, jak i korespondencjê Bucklanda z innymi francuskimi przyrod-nikami Henrie Milne-Edwards (1800–85), Adolfem Bron-gniartem (1801–1876) i Charles-Lucien Bonaparte (1803–1857). Tak¿e te poszukiwania nie przynios³y ¿adne-go rezultatu. Fragmenty listu Bucklanda opublikowane przez Brongniarta i Cuvier nadal pozostaj¹ wiêc najpe³niej-szym œwiadectwem dotycz¹cym pobytu tego uczonego w Polsce.
Autorzy dziêkuj¹ prof. Z. Wójcikowi za cenne uwagi i dys-kusjê tekstu.
Literatura
ARMSTRONG P. 2000 — The English person-naturalist: a compa-nionship between science and religion. Leominster–Gracewing. BROK A.1993 — The Rev. William Buckland, the first palaeoecolo-gist. Biologist (London) 40.
BUCKLAND W. 1836 — Geology and mineralogy considered with reference to natural theology — by the Rev. William Buckland London — W. Pickering.
CADBURY D. 2000 — The dinosaur hunters: a story of scientific rivalry and the discovery of the prehistoric world London — Fourth Estate.
CONYBEARE W. D. & PHILLIPS W. 1822 — Outlines of the geology of England and Wales: with an introductory compendium of the general principles of that science, and comparative views of the structure of foreign countries. London — W. Phillips.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2006 (w druku) — Korespon-dencja Ignacego Horodeckiego z Aleksandrem Brongniartem w zbio-rach rêkopisów Biblioteki G³ównej Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u. Kwartalnik Historii Nauki.
DEHÉRAIN H. 1908–1922 — Catalogue des manuscrits du fonds Cuvier: conservésB la BibliothPque de l’Institut de France. Paris — Libr. Honoré Champion; Hendaye — Observatoire d’Abbadia. FREEMAN M. 2004 — Victorians and the Prehistoric: tracks to a lost world. New Haven (Conn.); London — Yale University Press. GORDON E. O. 1894 — The life and correspondence of William Buc-kland, D.D., F.R.S.: sometime dean of Westminster, twice president of the Geological society, and first president of the British association — By his daughter, Mrs. Gordon. London — J. Murray.
GREENOUGH G. B.1819 — A critical examination of the first princi-ples of geology: in a series of essays. London — Printed by Strahan and Spottiswoode for Longman, Hurst. Rees, Orme, and Brown. PEMBERTON S.G. & FREY R.W. 1991 — Wiliam Buckland and his „coprolitic vision”. Ischnos1 (4).
PENTLAND J. & SARJEANT W. A. 1980 — An Irish naturalist in Cuvier’s laboratory: the letters of Joseph Pentland 1820–1832 — trans-cribed by William A. S. Sarjeant; with an introd. and notes by William A. S. Sarjeant and Justin B. Delair. British Museum (Natural History) Bulletin. Historical series, v. 6 no 7.
RUPKE N. A.1983 — The great chain of history: William Buckland and the English school of geology (1814–1849). Oxford–Clarendon Press; New York — Oxford University Press.
TAQUET P. & CONTINI D.1997 — William Buckland et le «Megalo-saure» de Franche — Comté. Nouvelles données historiques, stratigra-phiques et paléogéograstratigra-phiques. Ann. Paléontologie, 83:....
688
Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 8, 2006
Praca wp³ynê³a do redakcji 16.02.2006 r. Akceptowano do druku 08.05.2006 r.
