PRACA POGLĄDOWA
Weronika Burdelak Beata Pepłońska
PRACA W NOCY A ZDROWIE PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH –
PRZEGLĄD LITERATURY
NIGHT WORK AND HEALTH OF NURSES AND MIDVIWES – A REVIEW
Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera / Nofer Institute of Occupational Medicine, Łódź, Poland Zakład Epidemiologii Środowiskowej / Department of Environmental Epidemiology
Streszczenie
Praca w nocy prawdopodobnie odgrywa rolę w etiologii chorób przewlekłych poprzez zaburzenie rytmu okołodobowego, obniżenie syntezy melatoniny i niedobory snu. Celem naszej pracy był przegląd badań epidemiologicznych dotyczących związku między pracą w nocy a występowaniem wybranych patologii u pielęgniarek i położnych. Przeglądu dokonano na podstawie publikacji zawartych w bazie Medline, opublikowanych do czerwca 2012 r. Podstawę przeglądu stanowiły artykuły naukowe opisujące wyniki badań przekrojowych (prawie 2/3 wszystkich prac) oraz badań kohortowych (prospektywnych). Zidentyfikowałyśmy ogółem 26 prac ory-ginalnych, w tym 5 badań epidemiologicznych dotyczących chorób/zaburzeń czynnościowych układu pokarmowego, 3 – zespołu metabolicznego, 2 – cukrzycy typu 2, 9 – chorób układu krążenia i czynników ryzyka chorób układu krążenia, 5 – otyłości/nadwagi, 2 – zaburzeń miesiączkowania i 3 – zaburzeń przebiegu ciąży. Z przeprowadzonej analizy piśmiennictwa wynika, że praca pielęgnia-rek i położnych na zmianach nocnych, w systemie rotacyjnym, najsilniej łączy się ze wzrostem ryzyka otyłości i nadwagi. W każdym z przeanalizowanych przez nas 5 badań dotyczących tego zagadnienia obserwowano omawianą zależność (potwierdzoną istotnością statystyczną wyników), także po uwzględnieniu czynników zakłócających. Sugestywne są także wyniki dotyczące cukrzycy typu 2 i za-burzeń cyklu menstruacyjnego. Dane epidemiologiczne dotyczące pozostałych, omawianych w pracy zai za-burzeń lub patologii wydają się mniej pewne – podawane wyniki są niespójne lub liczba danych jest zbyt mała, aby można było formułować zdecydowane wnio-ski. Wskazane jest prowadzenie dalszych badań epidemiologicznych pielęgniarek i położnych pracujących w nocy, w szczególności obserwacji prospektywnych, które pozwolą ustalić, czy potencjalny związek pracy w nocy z omówionymi problemami zdrowotnymi ma charakter przyczynowo-skutkowy. Med. Pr. 2013;64(3):397–418
Słowa kluczowe: pielęgniarki, położne, praca w nocy, zdrowie, choroba Abstract
Night shift work has been thought to play a role in the etiology of chronic diseases through a disruption of the circadian rhythm, decreased synthesis of melatonin and sleep deprivation. Our aim was to review the epidemiological studies on the association between night shift work and some pathologies in nurses and midwives. We reviewed publications available in the MEDLINE da-tabase and published before June 2012, describing the cross-sectional (almost two thirds of all papers) and cohort studies. In to-tal, we identified 26 original papers, including 5 epidemiological studies addressing diseases or disorders of the digestive system, 3 – metabolic syndrome, 2 – type 2 diabetes, 9 – cardiovascular diseases and CVD risk factors, 5 – obesity/overweight, 2 – menstrual disorders and 3 – poor pregnancy outcomes. The analysis of the literature indicates that night shift work of nurses and midwives is most strongly associated with a higher risk of obesity/overweight. In each of the five studies, which we identified this association was observed (confirmed by the statistical significance of the results), also after adjustment for confounders. The results for type 2 diabe-tes and disorders of the menstrual cycle are also suggestive. Epidemiological data on the other disorders or pathologies discussed in this article seem to be less certain – their results are inconsistent or their number is too small to draw definite conclusions. Further epidemiological studies of nurses and midwives working on night shifts and prospective observations in particular are recommended to find out whether potential association between the night work and discussed health issues is causal. Med Pr 2013;64(3):397–418
Key words: nurses, midwives, night shift work, health, disease
Adres autorek: Zakład Epidemiologii Środowiskowej, Pracownia Epidemiologii,
Instytut Medycyny Pracy im. prof. J Nofera, ul. św. Teresy 8, 91-348 Łódź, e-mail: weburd@imp.lodz.pl Nadesłano: 3 lipca 2013, zatwierdzono: 3 lipca 2013
WSTĘP
Organizm człowieka podlega wpływom rytmów bio-logicznych. Jednym z najlepiej poznanych jest rytm okołodobowy, charakteryzujący większość funkcji ży-ciowych organizmu, np. sen–czuwanie, zmiany
ciśnie-nia tętniczego krwi i szybkości pracy serca, zmiany temperatury ciała oraz ekspresji genów lub wydzielania hormonów (np. melatoniny, prolaktyny, kortyzolu, so-matotropiny czy kortykotropiny) (1–3). Rytm okołodo-bowy jest generowany i regulowany endogennie (przez centralny zegar biologiczny), z udziałem tzw. genów
disorders), przebieg ciąży (pregnancy outcomes), oty-łość (obesity), wskaźnik masy ciała (body mass index), pielęgniarki (nurses), a także poprzez analizę piśmien-nictwa w opublikowanych artykułach naukowych, w szczególności pracach przeglądowych. Przeglądem objęte zostały wyniki badań opublikowanych w języku angielskim i polskim (do czerwca 2012). Pominięty zo-stał temat chorób nowotworowych, który był przedmio-tem pracy poglądowej opublikowanej w jednym z wcze-śniejszych numerów „Medycyny Pracy” (16).
WYNIKI
Charakterystykę analizowanych badań epidemiologicz-nych dotyczących związku między pracą zmianową, w tym pracą w nocy, a występowaniem wybranych cho-rób/zaburzeń u pielęgniarek i położnych, wraz z głów-nymi wynikami zawarto w tabelach 1–5.
Praca w nocy a choroby
i zaburzenia czynnościowe układu pokarmowego Występowanie chorób układu pokarmowego u pielę-gniarek pracujących w nocy było przedmiotem 5 prze-krojowych badań epidemiologicznych.
W badaniu 118 pielęgniarek w wieku 20–60 lat w Singapurze (17), w którym zastosowano zwalidowany kwestionariusz oceny zaburzeń układu pokarmowego, zaobserwowano częstsze występowanie zaburzeń czyn-nościowych jelita grubego u kobiet pracujących w sys-temie zmian rotacyjnych w porównaniu z kobietami za-trudnionymi wyłącznie na zmianach dziennych (odpo-wiednio: 38% vs 20%, p = 0,04). W grupie tej zaobser-wowano także wyższy średni wynik na skali objawów zaburzeń czynnościowych jelita grubego (p = 0,002) przy zastosowaniu II Kryteriów Rzymskich rozpo-znawania zespołu jelita nadwrażliwego (18). Ponadto w badaniu wykazano związek między występowaniem ww. zaburzeń a zaburzeniami snu (współczynnik kore-lacji Spearmana: 0,37; p < 0,001), przy jednoczesnym zwiększeniu wskaźnika zaburzeń snu u kobiet pracują-cych w systemie rotacyjnych zmian.
W 2006 r. ukazała się praca Bilskiego (19), w której autor opisał wyniki badania ankietowego przeprowadzo-nego w grupie 241 aktywnych zawodowo pielęgniarek i położnych w wieku 22–50 lat, o stażu pracy 1–31 lat. W badaniu porównano częstość występowania dole-gliwości i rozpoznanych wcześniej chorób układu po-karmowego u 171 kobiet pracujących na zmianach nocnych (rotacyjnie) oraz 70 pielęgniarek pracujących tylko w ciągu dnia. Stwierdzono istotnie statystycznie zegarowych: Clock, Bmall, Per1, Per2, Per3, Cry1 i Cry2
oraz melatoniny (N-acetylo-5-metoksytryptamina), zwanej „hormonem ciemności”, której synteza odby-wa się głównie w szyszynce. Najodby-ważniejszym sygnałem synchronizującym działanie zegara jest światło (1–5). Praca w nocy i związana z nią ekspozycja na sztuczne światło powoduje hamowanie syntezy i wydzielania me-latoniny w nocy i pozostaje w sprzeczności z rytmem okołodobowym (4,6). Uważa się, że zaburzenie rytmu okołodobowego, syntezy melatoniny wraz z niedobora-mi snu towarzyszące pracy w nocy mogą uczestniczyć w etiologii chorób przewlekłych (7).
Szacuje się, że około 15–20% osób aktywnych za-wodowo, mieszkających w Europie i Ameryce Północ-nej, wykonuje pracę w systemie zmianowym, w tym w porze nocnej (8). Według danych Głównego Urzę-du Statystycznego w Polsce w roku 2010 osoby pracu-jące w porze nocnej stanowiły około 7,9% wszystkich pracujących w gospodarce narodowej ogółem, z czego największa grupa osób zatrudniona była w sektorach: przetwórstwo przemysłowe (34,7% osób pracujących w porze nocnej ogółem) oraz opieka zdrowotna i po-moc społeczna (16,6%) (9). W ostatnim wymienionym sektorze większość stanowią pielęgniarki i położne, któ-rych praca, szczególnie w lecznictwie zamkniętym, jest związana z koniecznością zapewnienia pacjentom opie-ki całodobowej.
Badania epidemiologiczne nad związkiem między pracą w nocy a występowaniem zaburzeń, chorób i dole-gliwości u pracowników prowadzone są od ponad 50 lat. W bogatej literaturze przedmiotu znaleźć można liczne prace dotyczące zaburzeń snu (10), występowania cho-rób układu krążenia (11,12), układu pokarmowego (13), zaburzeń metabolicznych (11), zaburzeń miesiączkowa-nia i przebiegu ciąży (14,15), a także nowotworów zło-śliwych (16). Celem naszej pracy jest przegląd danych epidemiologicznych dotyczących związku między pracą w nocy a występowaniem wybranych patologii u pielę-gniarek i położnych.
METODA
Przeglądu literatury dokonano na podstawie danych za-wartych w bazie Medline. Wyszukiwanie publikacji od-było się poprzez słowa kluczowe: praca zmianowa (shift work), praca nocna (night work), zdrowie (health), za-burzenia układu pokarmowego (gastrointestinal disor-ders), zespół metaboliczny (metabolic syndrome), cu-krzyca (diabetes), choroby układu krążenia (cardiova-sculare disease), zaburzenia reprodukcji (reproductive
Ta be la 1. C ha ra kt er ys ty ka i głó w ne w yni ki b ad ań ep idemio log iczn yc h do ty cząc yc h zw iązk u mię dzy p rac ą w n oc y a w ys tęp owa niem c ho ró b i za burzeń czy nn oś cio w yc h u kład u po ka rm ow eg o u p ie lęg ni ar ek i p oło żn yc h Ta bl e 1. C ha rac ter ist ics a nd t he m ain r es ul ts o f ep idemio log ic al s tudies o f t he a ss oci at io n b et w een nig ht w or k a nd ga str oin tes tin al di se as es a nd di so rder s in n ur ses a nd mid w iv es Pi śmiennic tw o Ref er en ces Typ b ad ani a St ud y desig n Ch or ob a / D oleg liw oś ci Di se as e / C om pl ain ts Bad an a p op ul ac ja St ud y p op ul at io n Ch ara kt er ys ty ka sys tem u p rac y Ch arac ter ist ics of w or k sys tem W ażniejsze w yni ki* M ain r es ul ts* Ko nt ro lo wa ne czy nni ki za kłó ca jące** C on tro lle d co nf oun der s** Zh en i ws p. (17) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l czy nn oś cio w e za burzeni a je lit a g ru beg o / f un ct io na l bo w el di so rder s 118 p ie lęg ni ar ek, w ie k: 20–60 l at / / 118 n ur ses, ag e: 20–60 y ea rs zmi an a n ocn a – o d 21:00 do 7:00, sys tem r ot ac yjn yc h zmi
an – min. 2 zmi
an y n oce w miesi ąc u / nig ht s hift – fro m 9:00 p .m. t o 7:00 a.m., ro ta tin g s hift sys tem – min. 2 s hift p er m on th częs toś ć za burzeń czy nn oś cio w yc h / p re va len ce of f un ct io na l b ow el di so rder s [%]: D = 20 RN = 38 – Bi lsk i (19) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l ch or ob y i do leg liw oś ci układ u p oka rm ow eg o / / di se as es a nd ga str oin tes tin al co m pl ain ts 241 p ie lęg ni ar ek, w ie k: 22–50 l at / / 241 n ur ses, ag e: 22–50 y ea rs sys tem zmi an r ot ac yjn yc h – zmi an y 12 g odz. / r ot at in g shift sys tem – 12 h s hifts częs toś ć nier egu la rn yc h w yp ró żnień / p re va len ce of ir regu la r def ec at io n [%]: D = 25,7 R N= 38 p < 0,05 – Sa ber i, M ora vv eji (20) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l do leg liw oś ci żołąd ko w o-je lit ow e / ga str oin tes tin al co m pl ain ts 160 p ie lęg ni ar ek, pie lęg ni arzy / / 160 n ur ses sys tem zmi an r ot ac yjn yc h oraz zmi an y n ocn e / r ot at in g shift sys tem o r nig ht s hift częs toś ć w ys tęp owa ni a co n ajmniej 1 o bj awu / p re va len ce o f a t le as t on e sy m pt om [%]: D = 52,2 N = 81,9 p = 0,009 – N ojk ov i ws p. (21) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l zes pół j eli ta drażli w eg o / / ir rit ab le b ow el sy ndr om e (IBS) 399 p ie lęg ni ar ek, pie lęg ni arzy / / 399 n ur ses sys tem zmi an r ot ac yjn yc h oraz s tałe zmi an y n ocn e / / r ot at in g s hift sys tem o r per m an en t nig ht s hift częs toś ć IBS / p re va len ce o f IBS [%]: D = 31,3 SN = 40,0 R N= 48,0 p < 0,01 d la N R vs D ryzy ko IBS / r isk o f IBS, O R (95% CI): D = 1,00 SN = 1,18 (0,67–2,07) RN = 2,14 (1,14–3,03) 1, 2, 9
Pi śmiennic tw o Ref er en ces Typ b ad ani a St ud y desig n Ch or ob a / Czy nni ki r yzy ka Di se as e / R isk fac to rs Bad an a p op ul ac ja St ud y p op ul at io n Ch ara kt er ys ty ka sys tem u p rac y Ch arac ter ist ics of w or k sys tem W ażniejsze w yni ki* M ain r es ul ts* Ko nt ro lo wa ne czy nni ki za kłó ca jące** C on tro lle d co nf oun der s** Bur de la k i ws p. (22) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l ch or ob y u kład u po ka rm ow eg o, o bj aw y ze s tro ny u kład u po ka rm ow eg o / / ga str oin tes tin al di se as es or a ilm en ts o f t he sys tem 725 p ie lęg ni ar ek i p oło żn yc h, w ie k: 40–60 l at / / 725 n ur ses a nd mid w iv es, ag e: 40–60 y ea rs sys tem zmi an r ot ac yjn yc h – zmi an y 12 g odz. / r ot at in g shift sys tem – 12 h s hift za pa lenie żołąd ka l ub d wun as tnic y / infl amm at io n of t he s to m ac h o r d uo den um, O R (95% CI): D = 1,00 RN = 0,51 (0,29–0,88) zapa rci a i b iegun ki / co ns tip at io n a nd di ar rh ea, O R (95% CI): D = 1,00 RN = 0,63 (0,43–0,93) zapa rci a i b iegun ki wg liczb y zmi an n ocn yc h n a miesi ąc / co ns tip at io n a nd di ar rh ea acco rdin g to t he n um ber o f nig ht s hifts p er m on th, O R (95% CI): ≤ 4 = 1,00 5–7 = 1,60 (0,35–7,13) ≥ 8 = 1,19 (0,21–6,81) wzdę ci a b rzuc ha wg liczb y zmi an n ocn yc h n a miesi ąc / fl at ulen ce acco rdin g t o t he n um ber of nig ht s hifts p er m on th, O R (95% CI): ≤ 4 = 1,00 5–7 = 1,41 (0,31–6,42) ≥ 8 = 2,40 (0,46–12,54) 1, 7 * S ys tem prac y / W or k sys tem: N – zmi an y n ocn e / nig ht shifts, N R – zmi an y n ocn e w sys temie ro tac yjn yc h zmi an / r ot at in g nig ht shifts, N S – zmi an y n ocn e w sys temie stały ch zmi an / p er m an en t nig ht shifts, D – zmi an y dzienn e / da y s hifs, D R – zmi an y dzienn e w sys temie r ot ac yjn yc h zmi an, b ez zmi an n ocn yc h / r ot at in g s hifts w ith ou t nig hts, W – zmi an y w ie czo rn e / e venin g s hifts. ** Czy nni ki za kłó ca jące / C onf oun din g fac to rs: 1 – w ie k / a ge; 2 – płe ć / g en der ; 3 – ra sa / race; 4 – sta n cy w iln y / m ar ita l s ta tu s; 5 – po zio m ed ukac ji / e duc at io n; 6 – pa lenie / sm ok in g; 7 – sp oży wa nie al ko ho lu / a lco ho l co ns um pt io n; 8 – nad uży wa nie al ko ho lu / b in ge dr in kin g; 9 – ja koś ć sn u / s le ep qu ali ty ; 10 – liczb a g odzin sn u / h our s o f s le ep in g; 11 – ak ty w noś ć fizy czn a / ph ysic al ac tiv ity ; 12 – ak ty w noś ć fizy czn a r ek re ac yjn a / lei sur e-t im e p hysic al ac tiv ity ; 13 – sie dząc y tr yb ży ci a / s eden ta rin es s; 14 – str es w prac y / j ob stra in; 15 – ws pa rcie w prac y / j ob su pp or t; 16 – liczb a go dzin prac y sie dzącej / h our s s pen t si ttin g at w or k; 17 – liczb a go dzin prac y w do m u / h our s o f w or k at ho m e; 18 – w yk on ywa nie dr ug iej prac y / se co nd jo b; 19 – w ymi ar cza su prac y / w or k sc he du le; 20 – sta tu s m en op auza ln y / m en op au sa l s ta tu s; 21 – w ie k pier wszej miesi ączk i / ag e o f m en ar ch e; 22 – liczb a dzie ci / p ar ity ; 23 – hi sto ria ro dzinn a c ho ró b układ u krążeni a / / fa mi ly hi sto ry of ca rdio va sc ul ar di se as e; 24 – hi sto ria ro dzinn a c uk rzy cy / fa mi ly hi sto ry of di ab et es; 25 – hi sto ria ro dzinn a n adci śnieni a / fa mi ly hi sto ry of hyp er ten sio n; 26 – hi sto ria ro dzinn a (r odzice) za wału < 60. rż. – / fa mi ly hi sto ry (p ar en ta l) of m yo ca rdi al infa rc tio n be lo w 60 ye ar s o f a ge; 27 – ws kaźni k m asy ci ała / b od y m as s in dex; 28 – sp oży cie ko fein y / ca ffein e co ns um pt io n; 29 – sp oży cie tłu szczó w tra ns-nien asy co ny ch / t ra ns-un sa tura te d fa t in ta ke; 30 – sp oży cie ka lo rii / t ot al ca lo ries; 31 – gli kemi a / gl ycemi a; 32 – po zio m ch oles ter ol u / le ve l o f c ho les ter ol; 33 – ocen a diet y c uk rzy co w ej / di ab et es diet ar y s co re; 34 – ja koś ć diet y / diet qu ali ty ; 35 – su plem en tac ja w ita min owa / v ita min su pp lem en ta tio n; 36 – s po ży cie w ita min y E / v it. E in ta ke; 37 – s tos owa nie k wa su acet ylos alic ylo w eg o / a sp irin u se; 38 – s tos owa nie do us tn yc h śr od kó w a nt yk on cep cyjn yc h / o ra l co nt racep tiv e u se; 39 – s tos owa nie h or m on aln ej t era pii za stęp czej / h or m on e th era py us e; 40 – sp oży cie ow ocó w i wa rzy w / f rui t a nd veg et ab les in ta ke; 41 – po ra ro ku bad ani a / q ues tio nn air e cy cle; 42 – nadci śnienie w w yw iadzie / h yp er ten sio n; 43 –hi per ch oles ter olemi a w w yw iadzie / h yp er ch oles ter olemi a; 44 – c ho ro ba w ień co wa w w yw iadzie / co ro na ry h ea rt di se as e; 45 – c uk rzy ca w w yw iadzie / di ab et es; 46 – w cześniejsze p or onieni a / p re vio us s po nt an eo us a bo rt io n; 47 – inf ek cj e w w yw iadzie / inf ec tio ns; 48 – r ok ka len da rzo w y / c alen da r ye ar ; 49 – czy nni ki ster ylizu jące , gazy an es tet yczn e i p ro mienio wa nie ren tg en ows kie w śr odo w isk u prac y / s ter iliza tio n ag en ts, an es th et ic ga ses an d x-ra y radi at io n in occ up at io na l en vir onm en t; 50 – dźw iga nie w prac y / lift in g at w or k; 51 – s ta nie i c ho dzenie w p rac y / s ta ndin g a nd wa lk in g a t w or k. O R – i lo raz sza ns / o dd s ra tio; CI – p rze dzi ał uf noś ci / co nfiden ce in ter va ls. Ta be la 1. C ha ra kt er ys ty ka i głó w ne w yni ki b ad ań ep idemio log iczn yc h do ty cząc yc h zw iązk u mię dzy p rac ą w n oc y a w ys tęp owa niem c ho ró b i za burzeń czy nn oś cio w yc h u kład u po ka rm ow eg o u p ie lęg ni ar ek i p oło żn yc h – cd . Ta bl e 1 . C ha ra ct er ist ics an d th e m ai n re su lts o f e pi de m io lo gi ca l s tu di es o f t he as so cia tio n be tw ee n ni gh t w or k an d ga str oi nt es tin al d ise as es an d di so rd er s i n nu rs es an d m id w iv es – co nt .
Ta be la 2. C ha ra kt er ys ty ka i głó w ne w yni ki b ad ań ep idemio log iczn yc h do ty cząc yc h zw iązk u mię dzy p rac ą w n oc y a w ys tęp owa niem zes połu m et ab oliczn eg o i c uk rzy cy u p ie lęg ni ar ek i p oło żn yc h Ta bl e 2. C ha rac ter ist ics a nd t he m ain r es ul ts o f ep idemio log ic al s tudies o f t he a ss oci at io n b et w een nig ht w or k a nd m et ab olic sy ndr om e a nd di ab et es in n ur ses a nd mid w iv es Pi śmiennic tw o Ref er en ces Typ b ad ani a St ud y desig n Ch or ob a / Czy nni ki r yzy ka Di se as e / R isk fac to rs Bad an a p op ul ac ja St ud y p op ul at io n Ch ara kt er ys ty ka sys tem u p rac y Ch arac ter ist ics of w or k sys tem W ażniejsze w yni ki* M ain r es ul ts* Ko nt ro lo wa ne czy nni ki za kłó ca jące** C on tro lle d co nf oun der s** H a, P ar k (23) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l elem en ty zes połu m et ab oliczn eg o – nadci śnienie , d ys lip idemi a, hi per glicer ydemi a, o tyłoś ć / / co m po nen ts o f t he m et ab olic sy ndr om e – hyp er ten sio n, d ys lip idemi a, hyp er tr ig ly cer idemi a, o besi ty 226 p ie lęg ni ar ek szp ita ln yc h, w ie k: 19–49 l at / 226 h os pi ta l nur ses, a ge: 19–49 y ea rs zmi an a n ocn a – od 22:00, sys tem zmi an ro tac yjn yc h / nig ht shift – f ro m 10:00 p .m., ro ta tin g s hift sys tem WHR – k ob iet y w w ie ku ≥ 30 l at / w om en, ag e ≥ 30 y ea rs: β* = 0,004, p < 0,05 ciśnienie r ozk ur czo w e k rw i – k ob iet y w w ie ku < 30 l at / di as to lic b lo od p res sur e – w om en, ag e < 30 y ea rs: β* = –1,01, p < 0,05 choles ter ol – k ob iet y w w ie ku ≥ 30l at / t ot al ch oles ter ol – w om en, a ge ≥ 30 y ea rs: β* = –2,82, p < 0,05 11, 14 C op er ta ro i ws p. (25) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l zes pół m et ab oliczn y (ZM) / / m et ab olic sy ndr om e (MS) 147 p raco w ni kó w służb y zdr ow ia (w t ym 73 pie lęg ni ar ki , k ob iet y i m ężczyźni) / 147 h ea lth c ar e w or ker s (in cludin g 73 n ur ses, w om en a nd m en) zmi an a n ocn a – o d 22:00 do 6:00, sys tem zmi an ro tac yjn yc h: 1–6 n oc y w miesi ąc u / nig ht s hift – fro m 10:00 p .m. to 6:00 a.m. częs toś ć ZM / p re va len ce o f MS [%]: D = 17,1 R N= 40,6 p < 0,05 – Piet riu sti i ws p. (27) pr os pe kt yw ne ko ho rt ow e / / p ros pe ct iv e co ho rt zes pół m et ab oliczn y (ZM) / / m et ab olic sy ndr om e (MS) 738 p ie lęg ni ar ek, p ie lęg ni arzy (42 p rzyp ad ki), o kr es obs er wac ji: 5 l at / 738 n ur ses (42 c as es), f ol lo w-u p: 5 y ea rs sys tem zmi an r ot a-cyjn yc h – min. 4 n oce w miesi ąc u w r ok u po prze dza jąc ym b ad anie / / r ot at in g s hift sys tem – min. 4 nig hts p er m on th in t he y ea r b ef or e s tud y ryzy ko ZM / r isk o f MS, HR (95% CI): N R = 5,10 (2,15–12,11) 1, 2, 6, 7, 13, 23 Kr oen ke i ws p. (28) pr os pe kt yw ne ko ho rt ow e / / p ros pe ct iv e co ho rt cu krzy ca t yp u 2 / t yp e 2 di ab et es 62 574 p ie lęg ni ar ek z NHS II, w ie k: 29–46 l at (365 p rzyp ad kó w), o kr es obs er wac ji: 6 l at / 62 574 nur ses f ro m NHS II, ag e: 29–46 y ea rs (365 c as es), fo llo w-u p: 6 y ea rs sys tem zmi an ro tac yjn yc h / r ot at in g shift sys tem ryzy ko c uk rzy cy wg s tażu p rac y n a n oce (w l at ac h) / r isk o f di ab et es acco rdin g to d ura tio n o f nig ht s hift (y ea rs), HR (95% CI): 0 = 1,00 >0–<1 = 0,75 (0,40–1,46) 1–<2 = 0,81 (0,59–1,10) 2–<5 = 0,88 (0,64–1,20) 5–<10 = 1,14 (0,82–1,57) ≥ 10 = 0,98 (0,66–1,45) 1, 4, 6, 7, 12, 14, 15, 16, 17, 20, 22, 24, 27, 28, 29, 31, 35, 37
Pi śmiennic tw o Ref er en ces Typ b ad ani a St ud y desig n Ch or ob a / Czy nni ki r yzy ka Di se as e / R isk fac to rs Bad an a p op ul ac ja St ud y p op ul at io n Ch ara kt er ys ty ka sys tem u p rac y Ch arac ter ist ics of w or k sys tem W ażniejsze w yni ki* M ain r es ul ts* Ko nt ro lo wa ne czy nni ki za kłó ca jące** C on tro lle d co nf oun der s** Pa n i ws p. (29) pr os pe kt yw ne ko ho rt ow e / / p ros pe ct iv e co ho rt cu krzy ca t yp u 2 / t yp e 2 di ab et es 69 269 p ie lęg ni ar ek (k oh or ta NHS I), w ie k: 42–67 l at i 107 915 p ie lęg ni ar ek (k oh or ta NHS II), w ie k: 25–42 l at a (10 126 p rzyp ad kó w), ok res o bs er wac ji: 18/20 l at / / 69 269 n ur ses (NHS I), ag e: 42–67 y ea rs an d 107 915 n ur ses (NHS II), ag e: 25–42 y ea rs (10 126 c as es), fo llo w-u p: 18/20 y ea rs sys tem zmi an ro tac yjn yc h – min. 3 n oce w miesi ąc u / r ot at in g shift sys
tem – min. 3 nig
ht per m on th ryzy ko c uk rzy cy wg s tażu p rac y n a n oce [w l at ac h] / r isk o f di ab et es acco rdin g t o dura tio n o f nig ht s hift [y ea rs], RR (95% CI): 0 = 1,00 1–2 = 1,05 (1,00–1,11) 3–9 = 1,20 (1,14–1,26) 10–19 = 1,40 (1,30–1,51) ≥ 20 = 1,58 (1,43–1,74) 1, 3, 6, 7, 11, 20, 24, 27, 30, 33, 37, 38, 39 NHS I – N ur ses ’ H ea lth S tud y I. NHS II – N ur ses ’ H ea lth S tud y II. * β – ws półczy nni k r eg res ji d la p re dy kt ora s tażu p rac y w n oc y / p ara m et er es tim at es o f s hift w or k d ura tio n. HR – ws półczy nni k h aza rd u / h aza rd ra tio; RR – r yzy ko wzg lę dn e / r el at iv e r isk. Po zos tałe o bj aśnieni a j ak w t ab eli 1 / O th er a bb re vi at io ns a s in T ab le 1. Ta be la 2. C ha ra kt er ys ty ka i głó w ne w yni ki b ad ań ep idemio log iczn yc h do ty cząc yc h zw iązk u mię dzy p rac ą w n oc y a w ys tęp owa niem zes połu m et ab oliczn eg o i c uk rzy cy u p ie lęg ni ar ek i p oło żn yc h – cd . Ta bl e 2. C ha rac ter ist ics a nd t he m ain r es ul ts o f ep idemio log ic al s tudies o f t he a ss oci at io n b et w een nig ht w or k a nd m et ab olic sy ndr om e a nd di ab et es in n ur ses a nd mid w iv es – co nt.
Ta be la 3. C ha ra kt er ys ty ka i głó w ne w yni ki b ad ań ep idemio log iczn yc h do ty cząc yc h zw iązk u mię dzy p rac ą w n oc y a w ys tęp owa niem c ho ró b u kład u k rążeni a o raz ic h czy nni kó w r yzy ka u p ie lęg ni ar ek i p oło żn yc h Ta bl e 3. C ha rac ter ist ics a nd t he m ain r es ul ts o f ep idemio log ic al s tudies o f t he a ss oci at io n b et w een nig ht w or k a nd c ar dio va sc ul ar di se as es a nd t heir r isk fac to rs in n ur ses a nd mid w iv es Pi śmiennic tw o Ref er en ces Typ b ad ani a St ud y desig n Ch or ob a / Czy nni ki r yzy ka Di se as e / R isk fac to rs Bad an a p op ul ac ja St ud y p op ul at io n Ch ara kt er ys ty ka sys tem u p rac y Ch arac ter ist ics of w or k sys tem W ażniejsze w yni ki* M ain r es ul ts* Ko nt ro lo wa ne czy nni ki za kłó ca jące** C on tro lle d co nf oun der s** Ka wac hi i ws p. (30) pr os pe kt yw ne ko ho rt ow e / / p ros pe ct iv e co ho rt ch or ob a w ień co wa / / co ro na ry h ea rt di se as e (CHD) 79 109 p ie lęg ni ar ek, w ie k: 42–67 l at (292 p rzyp ad ki ch or ob y w ień co w ej), o kr es obs er wac ji: 4 l at a / 79 109 nur ses, a ge: 42–67 y ea rs (292 c as es o f CHD) fo llo w-u p: 4 y ea rs sys tem zmi an ro tac yjn yc h – min. 3 n oce w miesi ąc u / r ot at in g shift sys
tem – min. 3 nig
ht per m on th ryzy ko c ho ro by w ień co w ej wg p rac y n a zmi an y no cn e N R / r isk o f CHD acco rdin g t o nig ht s hift w or k (N R), RR (95% CI): nig dy / n ev er = 1,00 kie dy ko lw ie k / e ver = 1,31 (1,02–1,68) w edług s tażu p rac y n a n oce [w l at ac h] / acco rdin g to d ura tio n o f nig ht s hift [y ea rs], RR (95% CI): 0 = 1,00 > 0–< 6 = 1,21 (0,92–1,59) ≥ 6 = 1,51 (1,12–2,03) 6, 7, 11, 20, 26, 27, 36, 37, 38, 39, 42, 43, 45 M un aka ta i ws p. (32) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l ci śnienie k rw i, t ęt no / / b lo od p res sur e, he ar t ra te 18 p ie lęg ni ar ek, w ie k: 22–44 l at a / 18 n ur ses, ag e: 22–44 y ea rs zmi an a n ocn a – o d 21:30 do 8:30, sys tem zmi an ro tac yjn yc h – 2 razy po 2 zmi an y n ocn e / / nig ht s hift – f ro m 9:30 p.m. t o 8:30 a.m., ro ta tin g s hift sys tem – 2×2 nig ht s hifts po mi ar y w t ra kcie d yżur u / m ea sur em en ts d ur in g du ty h our s (M, S D): – ci śnienie s kur czo w e / sys to lic b lo od p res sur e: N R = 119±2 mmH g D = 123±1 mmH g p < 0,05 – tęt no / h ea rt ra te: N R = 75±1 uderzeń/min / h ea rt b ea ts /min D = 84±2 uderzeń/min / h ea rt b ea ts /min p < 0,001 pomi ar y w t ra kcie sn u, p o d yżurze / m ea sur em en ts dur in g s le ep in g, a fter d ut y (M, S D): – ci śnienie s kur czo w e / sys to lic b lo od pr es sur e [mmH g]: N R = 103±2 D = 103±2 – tęt no / h ea rt ra te: N R = 65±2 uderzeń/min / h ea rt b ea ts / min D = 64±2 uderzeń/min / h ea rt b ea ts / min – Ki vim ak i M i ws p. (31) pr os pe kt yw ne ko ho rt ow e / / p ros pe ct iv e co ho rt ch or ob y u kład u k rążeni a (C hUK), n adci śnienie , w ys ok i p ozio m ch oles ter ol u, o tyłoś ć, cu krzy ca / / c ar dio va sc ul ar di se as es (CVD), h yp er ten sio n, hig h c ho les ter ol , o besi ty , di ab et es 7 037 p ie lęg ni ar ek, w ie k: 20–63 l at a (6 913 p rzyp ad kó w ch or ób u kład u k rążeni a), ok res o bs er wac ji: 4 l at a / / 7 037 n ur ses, ag e: 20–63 y ea rs (6 913 CVD c as es) fo llo w-u p: 4 y ea rs sys tem zmi an ow y – 3-zmi an ow y, 2-zmi an ow y lu b s tałe zmi an y n ocn e / / s hift sys tem – 3-s hifts, 2-s hifts o r p er m an en t nig ht s hifts częs toś ć / p re va len ce [%]: ChUK / CVD D = 11,6, N = 9,1, p = 0,74 nadci śnienie / h yp er ten sio n: D = 17,3, N = 14,2, p = 0,54 wys ok i c ho les ter ol / hig h c ho les ter ol: D = 14,2, N = 11,0, p = 0,87 otyłoś ć / o besi ty (BMI ≥ 30): D = 8,5, N = 9,6, p = 0,004 cukrzy ca / di ab et es: D = 2,0, N = 1,3, p = 0,12 –
Pi śmiennic tw o Ref er en ces Typ b ad ani a St ud y desig n Ch or ob a / Czy nni ki r yzy ka Di se as e / R isk fac to rs Bad an a p op ul ac ja St ud y p op ul at io n Ch ara kt er ys ty ka sys tem u p rac y Ch arac ter ist ics of w or k sys tem W ażniejsze w yni ki* M ain r es ul ts* Ko nt ro lo wa ne czy nni ki za kłó ca jące** C on tro lle d co nf oun der s** C op er ta ro i ws p. (25) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l ch or ob y u kład u krążeni a / c ar dio va sc ul ar di se as es 147 p raco w ni kó w służb y zdr ow ia (w t ym 73 pie lęg ni ar ki , k ob iet y i m ężczyźni) / 147 h ea lth c ar e w or ker s (in cludin g 73 n ur ses, w om en a nd m en) zm ian a n oc na – o d 22 :00 do 6: 00 , s ys te m zm ian ro ta cy jn yc h – 1– 6 n oc y w m ies iąc u / n ig ht sh ift – fro m 10 :00 p .m . t o 6:0 0 a .m ., ro ta tin g s hi ft sy ste m – 1– 6 ni gh ts pe r m on th ciś ni en ie sk ur cz ow e / sy sto lic b lo od p re ss ur e ( M , S D ): D = 116,1±11 mmH g N R = 122,6±8,3 mmH g p = 0,05 – Sf re ddo i ws p. (33) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l nadci śnienie / / h yp er ten sio n 493 p ie lęg ni ar ki , t ec hnic y pie lęg ni ar stwa i a sys ten ci pie lęg ni ar sc y (k ob iet y i m ężczyźni), w ie k: 19–68 l at / / 493 n ur ses, n ur se t ec hnici an s an d a ssi sta nts (w om en a nd m en), a ge: 19–68 y ea rs sys tem 3-zmi an ow y / / 3-s hift sys tem częs toś ć / p re va len ce [%]: D = 15,4 N = 17,0 p = 0,8 ryzy ko / r isk, RR (95% CI): D = 1,00 N = 1,0 (0,8–1,3) 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 10, 27 de Ga udem ar is i ws p. (34) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l ci śnienie t ęt nicze / / b lo od p res sur e 3 837 p raco w ni kó w szp ita li z k oh or ty O RSOSA: 2 307 pie lęg ni ar ek, śr edni w ie k: 35,8 l at; 1 530 a sys ten te k pie lęg ni ar stwa, śr edni w ie k: 40,7 l at / 3 837 h ea lth ca re w or ker s f ro m O RSOSA co ho rt: 2 307 n ur ses: m ea n ag e: 35.8 y ea rs a nd 1 530 n ur se as sis ta nts: m ea n a ge: 40.7 y ea rs sys tem zmi an r ot ac yjn yc h oraz s tałe zmi an y n ocn e / / r ot at in g s hift sys tem o r per m an en t nig ht s hifts ci śnienie t ęt nicze / b lo od p res sur e [mmH g]: – s kur czo w e / sys to lic (M, S D): D = 112,3±12,9 NR = 111,4±21,4 S N= 114,8±13,1 p < 0,001 (t es t W ald a) – r ozk ur czo w e / di as to lic (M, S D): D = 75,3±9,4 NR = 74,7±9,1 SN = 76,6±9,2 p = 0,023 (t es t W ald a) – Br ow n i ws p. (35) pr ops ek ty w ne ko ho rt ow e / / p ros pe ct iv e co ho rt ud ar nie do kr w ienn y / / i sc hemic s tro ke 80 108 p ie lęg ni ar ek, (1 152 po tw ier dzo ny ch p rzyp ad kó w), ok res o bs er wac ji: 16 l at / / 80 108 n ur ses (1 152 co nfir m ed c as es), fo llo w-u p: 16 y ea rs sys tem zmi an ro tac yjn yc h – min. 3 n oce na miesi ąc / r ot at in g s hift sys
tem – min. 3 nig
hts p er m on th ryzy ko wzg lę dn e ud ar u (p ot w ier dzo ne p rzyp ad ki) w edług s tażu p rac y n a n oce [w l at ac h] / t he r el at iv e ris k o f s tro ke (co nfir m ed c as es) acco rdin g t o dura tio n o f nig ht s hift [y ea rs], HR (95% CI): 0 = 1,00 1–2 = 0,96 (0,83–1,13) 3–5 = 0,96 (0,81–1,14) 6–9 = 1,09 (0,87–1,36) 10–14 = 0,94 (0,71–1,24) 15–19 = 1,42 (1,07–1,89) 20–29 = 1,13 (0,82–1,55) > 30 = 1,11 (0,78–1,57) p dla t ren du / p f or t ren ds = 0,10 dl a 5-let nic h o kr es ów p rac y / f or 5-y ea r p er io ds of s hift w or k = 1,03 (0,99–1,07) 1, 6, 7, 11, 20, 27, 32, 37, 39, 40, 41, 42, 44, 45 Ta be la 3 . C ha ra kt er ys ty ka i gł ów ne w yn ik i b ad ań ep id em io lo gi cz ny ch d ot yc zą cy ch zw ią zk u m ię dz y p ra cą w n oc y a w ys tę po w an iem ch or ób u kł ad u kr ąż en ia o ra z i ch cz yn ni kó w ry zy ka u pi elę gn ia re k i p oł oż ny ch – cd . Ta bl e 3 . C ha ra ct er ist ics an d th e m ain re su lts o f e pi de m io lo gi ca l s tu di es o f t he as so cia tio n be tw ee n ni gh t w or k an d ca rd io va sc ul ar d ise as es an d th eir ri sk fa ct or s i n nu rs es an d m id wi ve s – co nt .
Ku bo i ws p. (36) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l re zer wa w ień co wa (CFR) (zmierzo na prze zk la tk ow ym bad aniem D op lera, TTE) / co ro na ry flo w res er ve (b y t ra ns-th oracic D op pler ec ho ca rdiog ra ph y) 36 p ie lęg ni ar ek, śr edni s taż prac y w sys temie zmi an no cn yc h: 7,6±6,1 l at / / 36 n ur ses, m ea n d ura tio n of nig ht s hift w or k: 7.6±6.1 y ea rs sys tem zmi an r ot ac yjn yc h, śr edni a liczb a zmi an no cn yc h n a miesi ąc: 5,4±1,9 / r ot at nig s hift sys tem, m ea n n um ber of nig ht s hifts p er m on th: 5.4±1.9 re zer wa w ień co wa (M, S D): – b ad anie n a zmi anie dzienn ej (b ez p op rze dza jącej zmi an y n ocn ej) / t es t o n d ay s hift (w ith ou t p re vio us nig ht s hift): 4,1±0,6 – b ad anie p o zmi anie n ocn ej / t es t a fter nig ht s hift: 3,8±0,6, p < 0,001 – Bur de la k i ws p. (22) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l ch or ob y u kład u k rążeni a m.in.: n adci śnienie , ch or ob a nie do kr w ienn a, za burzeni a r yt m u s er ca / / c ar dio va sc ul ar di se as es, i.e .: h yp er ten sio n, isc hemic h ea rt di se as e, ca rdi ac a rr yt hmi as 725 p ie lęg ni ar ek i p oło żn yc h, w ie k: 40–60 l at / / 725 n ur ses a nd mid w iv es, ag e: 40–60 y ea rs sys tem zmi an ro tac yjn yc h – zmi an y 12 g odz. / r ot at in g s hift sys tem – 12 h s hift nadci śnienie / h yp er ten sio n, O R (95% CI): D = 1,00 NR = 0,95 (0,64–1,41) wg l at zmi an n ocn yc h n a miesi ąc / acco rdin g to t he n um ber o f nig ht s hifts p er m on th [n], O R (95% CI): ≤ 4 = 1,00 5–7 = 1,19 (0,33–7,28) ≥ 8 = 2,12 (0,51–8,81) chor ob a nie do kr w ienn a / i sc hemic h ea rt di se as e, O R (95% CI): D = 1,00 NR = 0,65 (0,25–1,68) zaburzeni a r yt m u s er ca / c ar di ac a rr yt hmi as, O R (95% CI): D = 1,00 NR = 0,71 (0,42–1,19) 1, 6, 7, 27, 32, 42 M – śr edni a / m ea n; S D – o dc hy lenie s ta nd ar do w e / s ta nd ar d de vi at io n; C hUK – c ho ro by u kład u k rążeni a / CVD – c ar dio va sc ul ar di se as e. Inn e o bj aśnieni a j ak w t ab el ac h 1–2 / O th er a bb re vi at io ns a s in T ab les 1–2.
Ta be la 4. C ha ra kt er ys ty ka i głó w ne w yni ki b ad ań ep idemio log iczn yc h do ty cząc yc h zw iązk u mię dzy p rac ą w n oc y a w ys tęp owa niem n ad wa gi/o tyłoś ci i zmi an ą m asy ci ała u p ie lęg ni ar ek i p oło żn yc h Ta bl e 4. C ha rac ter ist ics a nd t he m ain r es ul ts o f ep idemio log ic al s tudies o f t he a ss oci at io n b et w een nig ht w or k a nd m et ab olic sy ndr om e a nd o besi ty/o ver w eig ht a nd w eig ht c ha ng es in n ur ses a nd mid w iv es Pi śmiennic tw o Ref er en ces Typ b ad ani a St ud y desig n Ch or ob a / Czy nni ki r yzy ka Di se as e / R isk fac to rs Bad an a p op ul ac ja St ud y p op ul at io n Ch ara kt er ys ty ka sys tem u p rac y Ch arac ter ist ics of w or k sys tem W ażniejsze w yni ki* M ain r es ul ts* Ko nt ro lo wa ne czy nni ki za kłó ca jące** C on tro lle d co nf oun der s** N ie dh amm er i ws p. (38) pr os pe kt yw ne ko ho rt ow e / / p ros pe ct iv e co ho rt nad wa ga / o ver w eig ht 469 p ie lęg ni ar ek, śr edni w ie k: 30 l at, o kr es obs er wac ji: 10 l at / / 469 n ur ses, m ea n a ge: 30 y ea rs, fo llo w-u p: 10 y ea rs zmi an a n ocn a – od 20:00 do 6:00, s tałe zmi an y n ocn e l ub sys tem 3-zmi an ow y / / nig ht s hift – f ro m 8:00 p .m. t o 6:00 a.m., per m an en t nig ht s hifts or 3-s hift sys tem nad wa ga (w 1980 r .) / o ver w eig ht (in 1980), O
R (95% CI): D = 1,00 N = 3,3 (1,3–8,2) przyros
t m asy ci ała ≥ 5 kg / w eig ht ga in g re at er th an o r e qu al t o 5 kg , O R (95% CI): (p rac a w o kr esie 1985–1990) / (w or k b et w een 1985 a nd 1990) D = 1,00 N = 1,9 (1,0–3,6) 1, 6, 11, 22 G elie bt er i ws p. (37) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l zmi an y cię ża ru ci ała (w o kr esie od p oczą tk u p rac y) / w eig ht ch an ge (f ro m t he b eg innin g of w or k) 85 p ie lęg ni ar ek, p om oc y pie lęg ni ar sk ic h o raz praco w ni kó w o chr on y (k ob iet y i m ężczyźni) / / 85 n ur sin g s ta ff a nd se cur ity s ta ff (w om en an d m en) zmi an a n ocn a –
od 24:00 do 8:00, system 3-zmi
an ow y / / nig ht s hift – f ro m midnig ht t o 8:00 a.m., 3-s hift sys tem zmi an a cię ża ru ci ała (o d p oczą tk u p rac y w d an ym sys temie) / w eig ht c ha ng e (fr om t he b eg innin g o f w or k in a g iv en s hift sys tem) [kg] (M): D = 0,7 N = 4,4 p = 0,008 1, 6 C op er ta ro i ws p. (25) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l ot yłoś ć (o bw ód t alii) / o besi ty (wa ist cir cumf er en ce) 147 p raco w ni kó w służb y zdr ow ia, w t ym 73 p ie lęg ni ar ki (k ob iet y i m ężczyźni) / / 147 h ea lth c ar e w or ker s, in cludin g 73 n ur ses (w om en a nd m en) zmi an a n ocn a –
od 22:00 do 6:00, sys
tem zmi an r ot ac yjn yc h – 1–6 n oc y w miesi ąc u / / nig ht s hift – f ro m 10:00 p .m. t o 6:00 a.m., ro ta tin g s hift sys tem – 1–6 nig hts p er m on th ob w ód t alii / wa ist cir cumf er en ce [cm] (M, S D): D = 90,2±10,2 RN = 94,8±9,1 p < 0,01 – M ar que ze i ws p. (39) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l zmi an y cię ża ru ci ała (w o kr esie ro ku p rze d b ad aniem) / w eig ht ch an ge (d ur in g t he y ea r b ef or e th e s ur ve y) 446 p ie lęg ni ar ek i a sys ten tó w p ie lęg ni ar sk ic h (k ob iet y i m ężczyźni), śr edni w ie k: 34,8 l at / / 446 n ur ses a nd n ur se as sis ta nts (w om en a nd m en), m ea n a ge: 34.8 y ea rs zmi an a n ocn a –
od 19:00 do 7:00, zmi
an y n ocn e – 12 g odz. / nig ht s hift – fro m 7:00 p .m. t o 7:00 a.m., nig ht s hift – 12 h ryzy ko n ad wa gi/o tyłoś ci wg s tażu p rac y n a n oce [w l at ac h] / r isk o f o w er veig ht/o besi ty acco rdin g to d ura tio n o f nig ht s hift [y ea rs], O R (95% CI): ≤ 8 = 1,00 > 8 = 3,34 (2,24–5,00) zmi an y BMI / c ha ng e o f BMI, β (95% CI): D = 0,24 (0,12–0,37) N = 0,15 (0,06–0,25) 4, 5, 6, 11, 18
Zh ao i ws p. (40) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l nad wa ga i o tyłoś ć / o ver w eig ht an d o besi ty 2 086 p ie lęg ni ar ek i p oło żn yc h, w ie k: 20–70 l at / / 2 086 n ur ses a nd mid w iv es, ag e: 20–70 y ea rs sys tem 3 zmi an ro tac yjn yc h l ub p rac a w yłącznie w n oc y / / r ot at in g s hift sys tem or p er m an en t nig ht s hift ryzy ko n ad wa gi / r isk o f o ver w eig ht, RR (95% CI): D = 1,00 RN = 1,02 (1,004–1,03) SN = 1,004 (0,99–1,02) ryzy ko o tyłoś ci / r isk o f o besi ty , RR (95% CI): D = 1,00 RN = 1,02 (1,004–1,04) SN = 1,02 (1,002–1,04) 6, 7, 11, 19, 20, 27, 34 O bj aśnieni a j ak w t ab el ac h 1–3 / A bb re vi at io ns a s in T ab les 1–3.
Ta be la 5 . C ha ra kt er ys ty ka i gł ów ne w yn ik i b ad ań ep id em io lo gi cz ny ch d ot yc zą cy ch zw ią zk u m ię dz y p ra cą w n oc y a w ys tę po w an iem za bu rz eń m ies ią cz ko w an ia i za bu rz eń pr ze bi eg u cią ży u p iel ęg ni ar ek i po ło żn yc h Ta bl e 5 . C ha ra ct er ist ics an d th e m ai n re su lts o f e pi de m io lo gi ca l s tu di es o f t he as so cia tio n be tw ee n ni gh t w or k an d m en stru al d iso rd er s a nd p re gn an cy d iso rd er s i n nu rs es an d m id w iv es Pi śmiennic tw o Ref er en ces Typ b ad ani a St ud y desig n Bad an a ce ch a O ut co m e Bad an a p op ul ac ja St ud y p op ul at io n Ch ara kt er ys ty ka sys tem u p rac y Ch arac ter ist ics of w or k sys tem W ażniejsze w yni ki* M ain r es ul ts* Ko nt ro lo wa ne czy nni ki za kłó ca jące** C on tro lle d co nf oun der s** Ch un g i ws p. (44) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l ch ara kt er ys ty ka c yk lu m en str uac yjn eg o, b olesn e miesi ączk owa ni a / m en str ua l pa tter n, d ysm en or rh ea 151 p ie lęg ni ar ek z 5 o ddzi ałó w szp ita ln yc h / / 151 n ur ses f ro m 5 h os pi ta l uni ts zmi an a n ocn a – o d 24:00 do 8:00, sys tem zmi an r ot ac yjn yc h / / nig ht s hift – f ro m midnig ht t o 8:00 a.m., ro ta tin g s hift sys tem kr ót kie c yk le m en str uac yjn e, częs toś ć / s ho rt m en str ua l c yc les, p re va len ce [%]: D = 10,4 W = 9,1 NS = 60,0 NR = 21,7 p < 0,05 – La ws on i ws p.(45) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l ch ara kt er ys ty ka c yk lu m en str uac yjn eg o / m en str ua l cy cle c ha rac ter ist ics 71 077 p ie lęg ni ar ek z k oh or ty N ur ses ’ H ea lth St ud y II, w ie k: 28–45 la t (6 930 p rzyp ad kó w nier egu la rn yc h c yk li m en str uac yjn yc h) / / 71 077 n ur ses f ro m NHS I II, a ge: 28–46 y ea rs (6 930 c as es o f ir regu la r m en str ua l c yc le p at ter n) sys tem zmi an ro tac yjn yc h (p rac a w os ta tnic h 2 l at ac h) – min. 3 no ce w miesi ąc u / / r ot at in g s hift sys tem (w or kin g in p re vio us 2 y ea rs) – min. 3 nig hts per m on th ryzy ko wg miesię cy p rac y w sys temie r ot ac yjn ym w ci ągu 2 p op rze dza jąc yc h l at / r isk acco rdin g t o m on th s in r ot at in g s hift sys tem in p re vio us 2 y ea rs [n], RR (95% CI): nier egu la rn e c yk le m en str uac yjn e / ir regu la r m en str ua l c yc les: 0 = 1,00 1–9 = 1,13 (1,05–1,22) 10–19 = 1,18 (1,06–1,31) ≥ 20 = 1,23 (1,14–1,33) krót kie c yk le m en str uac yjn e (< 21 dni) / s ho rt m en str ua l c yc les (< 21 d ays), RR (95% CI): 0 = 1,00 1–9 = 1,26 (0,98–1,62) 10–19 = 1,62 (1,18–2,22) ≥ 20 = 1,44 (1,13–1,83) dług ie c yk le m en str uac yjn e (≥ 40 dni) / lo ng m en str ua l c yc les (≥ 40 d ays ), RR (95% CI) : 0 = 1,00 1–9 = 1,25 (0,99–1,59) 10–19 = 1,30 (0,93–1,82) ≥ 20 = 1,61 (1,29–2,02) 1, 3, 6, 7, 11, 21, 22, 27 A xe lss on i ws p. (41) prze kr oj ow e / / cr os s-s ec tio na l sp on ta niczn e p or onienie / / s po nt an eo us a bo rt io n 3 985 p oło żn yc h, k ob iet w w ie ku 49 l at i w ię cej / / 3 985 mid w iv es, w om en ag e: 49 y ea rs o r m or e sys tem 2-zmi an ow y, 3-zmi an ow y l ub w yłącznie zmi an y no cn e / 2-s hift sys tem, 3-s hift sys tem o r per m an en t nig ht s hifts po ro nienie / s po nt an eo us a bo rt io n, RR (95% CI): D = 1,00 NS = 1,63 (0,95–2,80) 2N = 1,16 (0,73–1,84) 3N = 1,49 (0,86–2,59) poro nienie pó źn e (> 12. tyg . ci ąży) / l at e s po nt an eo us ab or tio n (> 12 w ee ks), RR (95% CI): D = 1,00 NS = 3,33 (1,13–9,87) 2N = 1,11 (0,42–2,94) 3N = 0,71 (0,20–2,48) 1, 6, 46, 47, 48
W he la n i ws p. (42) ko ho rt ow e / co ho rt sp on ta niczn e p or onienie / / s po nt an eo us a bo rt io n 7 688 p ie lęg ni ar ek (NHS II) w ci ąży (u wzg lę dni an o os ta tni ą ci ążę w o kr esie 8-let niej o bs er wac ji), w ie k: 25–42 l at a (786 p rzyp ad kó w) / / 7 688 p reg na nt n ur ses (NHS II) (o nl y l as t pr eg na nc y wa s t ak en in to acco un t d ur in g a n 8-y ea r f ol lo w-u p), ag e: 25–42 y ea rs (786 c as es) zmi an a n ocn a – o d 24:00 do 8:00, p rac a w cza sie p ier wszeg o tr ym es tr u ci ąży , zmi an y n ocn e lu b sys tem zmi an ro tac yjn yc h / nig ht shift – f ro m midnig ht to 8:00 a.m., w or kin g dur in g t he fir st tr im es ter o f p reg na nc y, nig ht s hift o r r ot at in g shift sys tem po ro nienie < 12. t yg . ci ąży / s po nt an eo us a bo rt io n < 12t h w ee k, RR (95% CI): D = 1,0 DR = 0,8 (0,7–1,1) RN = 1,2 (0,9–1,6) SN = 1,6 (1,2–2,0) poro nienie w 12–20. t yg . ci ąży / s po nt an eo us ab or tio n in 12t h–20t h w ee k, RR (95% CI): D = 1,0 DR = 1,5 (1,0–2,1) RN = 1,2 (0,7–2,0) SN = 1,8 (1,2–2,8) 1, 22 La ws on i ws p. (43) ko ho rt ow e / co ho rt po ró d p rze dw czesn y / / p ret er m de liv er y 6 977 p ie lęg ni ar ek (NHS II) w ci ąży (ty lk o ci ąże p oj ed yn cze), w ie k: 25–42 l at a (588 p rzyp ad kó w), ok res o bs er wac ji: 8 l at / / 6 977 p reg na nt n ur ses (NHS II) (o nl y sin gle pr eg na nc y), a ge: 25–42 ye ar s (588 c as es) zmi an a n ocn a – o d 24:00 do 8:00, p rac a w cza sie p ier wszeg o tr ym es tr u ci ąży , zmi an y n ocn e lu b sys tem zmi an ro tac yjn yc h / nig ht shift – f ro m midnig ht to 8:00 a.m., w or kin g dur in g t he fir st tr im es ter o f p reg na nc y, nig ht s hift o r r ot at in g shift sys tem po ró d p rze dw czesn y / p ret er m de liv er y, RR (95% CI): D = 1,00 DR = 1,0 (0,7–1,3) SN = 1,1 (0,8–1,5) RN = 0,7 (0,5–1,1) 1, 22, 49, 50, 51 N 2 – sys tem d wuzmi an ow y / t w o s hifts s ch ed ule . N 3 – sys tem t rzyzmi an ow y / t hr ee s hifts s ch ed ule . Inn e o bj aśnieni a j ak w t ab el ac h 1–3 / O th er a bb re vi at io ns a s in T ab les 1–3.
większą częstość nieregularności wypróżnień u pielę-gniarek pracujących w systemie zmianowym w porów-naniu z osobami niepracującymi w tym systemie (od-powiednio: 38% vs 25,7%; p < 0,05). W przypadku in-nych dolegliwości (bóle brzucha, zaparcia) ich większą częstość zaobserwowano u pielęgniarek niepracujących w systemie zmianowym, choć różnice nie były istotne statystycznie. Kobiety pracujące w nocy zgłaszały czę-ściej (nieistotnie statystycznie) zdiagnozowany zespół jelita nadwrażliwego (5,3% vs 2,9% u pracujących tylko w dzień).
Występowanie dolegliwości układu pokarmowego było przedmiotem badania przekrojowego przepro-wadzonego wśród pielęgniarek i pielęgniarzy w Ira-nie (20). Badaniem objęto 160 osób, z których 133 oso- by pracowały w systemie zmianowym rotacyjnym, a 27 pracowało wyłącznie na zmiany dzienne (zmia-ny poranne). Pracownicy zmianowi istotnie częściej skarżyli się na występowanie dolegliwości układu po-karmowego – występowanie co najmniej jednego ob-jawu zaburzeń trawienia (biegunki, zaparcia, wzdęcia, zarzucanie treścią pokarmową, zgaga, smoliste stolce) deklarowało aż 81,9% z nich, a tylko 52,2% pracowni-ków dziennych (p = 0,009). Nie stwierdzono jednak istotnych statystycznie różnic w analizie częstości po-szczególnych dolegliwości (biegunka, zaparcia, wzdę-cia, wymioty, zgaga, krwiste wymioty).
W badaniu przekrojowym pielęgniarek i pielęgnia-rzy w USA oceniono częstość występowania zespołu jelita drażliwego (irritable bowel syndrome – IBS) oraz innych zaburzeń czynnościowych jelit, w zależności od systemu pracy (21). W badaniu wykorzystano elementy kwestionariusza rzymskiego – ROME III (18). Przeba-dano 399 osób (w tym 89% kobiet) – 110 osób pracują-cych tylko w nocy, 75 pracująpracują-cych w systemie rotacyj-nych zmian i 214 pracujących wyłącznie w dzień. Pielę-gniarki i pielęgniarze pracujący w systemie rotacyjnym oraz na stałych zmianach nocnych byli istotnie młodsi od respondentów i respondentek pracujących w dzień. Średni wiek w grupach pracowników zmian rotacyj-nych to 37,3±10,8 lat, wyłącznie nocrotacyj-nych – 41,5±11 lat oraz „dziennych” – 45,6±9,3 lat (p < 0,0001).
W badaniu tym wykazano istotnie częstsze wystę-powanie zespołu jelita drażliwego u osób pracujących w systemie rotacyjnych zmian w porównaniu z oso-bami pracującymi tylko w ciągu dnia (48% vs 31,3%; p < 0,01). Analizując poszczególne postacie zespołu jelita drażliwego, autorzy badania zaobserwowali więk-szą częstość zespołu jelita drażliwego z biegunkami (diarrhea-predominant IBS) u osób pracujących
w sys-temie stałych zmian nocnych (11,8%) w porównaniu z pracownikami wyłącznie „dziennymi” (4,7%; p = 0,02) oraz zatrudnionymi w systemie rotacji zmian (4%, p = 0,06). Postać mieszana zespołu jelita drażliwego istotnie częściej wystąpiła u pielęgniarek i pielęgniarzy zatrudnionych w systemie rotacyjnym (34,7% vs 21,5% u pracujących w dzień i 21,8% u pracujących w syste-mie ciągłych zmian nocnych). W analizie uwzględnia-jącej czynniki zakłócające – takie jak wiek, płeć, jakość snu – stwierdzono istotny statystycznie związek między pracą w systemie zmian rotacyjnych a występowaniem zespołu jelita drażliwego.
W badaniu przekrojowym 725 łódzkich pielęgniarek i położnych w wieku 40–60 lat nie stwierdzono zwięk-szonych częstości zdiagnozowanych chorób lub zgłasza-nych dolegliwości ze strony układu pokarmowego u ko-biet pracujących w systemie rotacyjnych zmian w po-równaniu z pracującymi wyłącznie w ciągu dnia (22). Co więcej, pewne patologie układu pokarmowego wy-stępowały istotnie rzadziej u pielęgniarek i położnych, które aktualnie pracowały na zmianach nocnych, w po-równaniu z pracującymi wyłącznie w ciągu dnia (za-palenie żołądka lub dwunastnicy, zaparcia i biegunki). Częstość zdiagnozowanego IBS u kobiet pracujących na zmianach nocnych była nieco niższa (2%) niż u kobiet pracujących wyłącznie w ciągu dnia (4,6%). Warto jed-nak podkreślić, że mimo braku istotności statystycznej wyników występowanie objawów takich, jak wzdęcia brzucha, zaparcia i biegunki było zwiększone u pielę-gniarek częściej pracujących na zmiany nocne (8 i wię-cej dyżurów w miesiącu) w porównaniu z dyżurującymi rzadziej (mniej niż 4 razy w miesiącu) (z istotnym staty-stycznie wynikiem dla wzdęć brzucha).
Praca w nocy a zespół metaboliczny i cukrzyca Przez zespół metaboliczny rozumie się współwystępo-wanie czynników ryzyka, takich jak otyłość centralna, podwyższone ciśnienie krwi, podwyższone stężenie trójglicerydów, obniżone stężenie HDL (high density lipoprotein – lipoproteina o wysokiej gęstości) chole-sterolu oraz podwyższony poziom glukozy na czczo. Jak dotąd wśród pielęgniarek przeprowadzono 5 ba-dań dotyczących zespołu metabolicznego lub cukrzy- cy typu 2.
W 2005 r. opublikowano wyniki badania przekrojo-wego przeprowadzonego w Korei wśród pracowników zmianowych, w tym 226 pielęgniarek szpitalnych (kobiet w wieku 19–49 lat) (23). Wszystkie pielęgniarki praco-wały w systemie rotacji zmian ze zmianą nocną rozpo-czynającą się od godziny 22:00. W badaniu wykonano
pomiary ciśnienia krwi (definiując nadciśnienie przy poziomie > 159/89 mmHg), poziomu cholesterolu (hi-percholesterolemia > 239 mg/dl) oraz poziomu glukozy (hiperglikemia > 124 mg/dl). Wykonano także pomiary antropometryczne, obliczając wskaźnik masy ciał (body mass index – BMI) – otyłość została zdefiniowana przez autorów badania przy BMI > 25 i stosunku obwodu ta-lii do obwodu bioder (waist-hip ratio – WHR) > 0,85. Wszystkie analizy wykonano w grupach wiekowych – poniżej 30 lat oraz 30 i więcej lat. Częstość poszczegól-nych składowych zespołu metabolicznego w badanej grupie kobiet była niewielka, w pracy nie zawarto wyni-ków porównania z grupą referencyjną.
Analiza zależności między występowaniem tych czynników a długością stażu pracy na zmiany nocne (uwzględniająca stres w pracy i poziom aktywności fi-zycznej jako czynniki zakłócające) wykazała istotną statystycznie zależność: dodatnią dla wskaźnika WHR i ujemną dla poziomu cholesterolu (tylko u kobiet po-wyżej 30. roku życia), ujemną dla ciśnienia rozkurczo-wego (u kobiet poniżej 30. roku życia). Dla pozostałych elementów zespołu metabolicznego nie było statystycz-nie istotnych zależności.
W badaniu pracowników zmianowych we Wło-szech, w którym wykorzystano kryteria metody EUROCISS (European Cardiovascular Indicators Su-irveillance Set) (24), oceniono częstość występowa-nia zespołu metabolicznego (25). Przebadano pielę-gniarki i pielęgniarzy – 32 pracujących w systemie rotacyjnym (typowo 6 dyżurów nocnych w miesiącu) i 41 pracujących wyłącznie w ciągu dnia. Do rozpo-znania zespołu metabolicznego w tym badaniu za-stosowano kryteria International Diabetes Federa-tion (IDF, Międzynarodowa Federacja Diabetologicz-na)1 oraz The National Cholesterol Education Program
(NCEP-ATP III, Narodowy Program Edukacji Cho-lesterolowej)2 (26). W badaniu zaobserwowano
istot-nie częstsze występowaistot-nie zespołu metabolicznego (zdiagnozowanego według kryteriów IDF) u pielę-gniarek i pielęgniarzy pracujących na zmianach noc-nych (40,6%) w porównaniu z osobami pracującymi wyłącznie w ciągu dnia (17,1%). Przy zastosowaniu kry-teriów NCEP-ATP III nie odnotowano istotnych różnic
1 Zespół metaboliczny wg kryteriów International Diabetes Federation:
TG ≥ 150 mg/dl, HDL-cholesterol < 40 mg/dl u mężczyzn lub < 50 mg/dl u kobiet, ciśnienie rozkurczowe ≥ 85 i skurczowe ≥ 130 mmHg lub leczenie nadciśnienia i glikemia na czczo ≥ 100 mg/dl.
2 Zespół metaboliczny wg kryteriów the National Cholesterol Education
Program: wg powyższych kryteriów IDF oraz dodatkowo: otyłość centralna (obwód w talii ≥ 102 cm u mężczyzn lub ≥ 88cm u kobiet).
w częstości zespołu metabolicznego (12,5% u pracują-cych na noce vs 14,6% u pracująu pracują-cych w ciągu dnia).
Pietroiusti i wsp. (27) przeprowadzili prospek-tywne badanie kohortowe u 738 osób (522 kobiet, 216 mężczyzn) pracujących w zawodzie pielęgniarki/ /pielęgniarza. W grupie badanej 402 osoby były za-trudnione w systemie rotacyjnym ze zmianami nocny-mi lub pracowały tylko w nocy, a 336 osób pracowa-ło na zmianach dziennych (tzn. w godzinach 07:00– –21:00). Kohortę obserwowano przez 4 lata. Diagnoza zespołu metabolicznego była ustalana z zastosowaniem kryteriów NCEP-ATP III (25), po przeprowadzeniu ba-dania fizykalnego (pomiar obwodu talii, pomiar ciśnie-nia tętniczego krwi) oraz oznaczeniu poziomu trójgli-cerydów, HDL, glukozy w próbkach krwi pobranych na czczo od osób badanych. Pomiary te wykonywane były corocznie w czasie obserwacji kohorty. W badaniu od-notowano istotnie zwiększone (5-krotnie) ryzyko wy-stąpienia zespołu metabolicznego u pielęgniarek pra-cujących na zmianach nocnych w porównaniu z pracu-jącymi w ciągu dnia. W analizie regresji metodą Coxa uwzględniono ważne czynniki zakłócające.
Ocena ryzyka występowania cukrzycy typu 2 u pie-lęgniarek pracujących na zmianach nocnych był przed-miotem 2 dużych badań kohortowych w USA. Kroenke i wsp. (28) objęli badaniem 62 574 pielęgniarek w wie-ku 29–46 lat (Nurses Health Study II). W trakcie 6-let-niej obserwacji tej kohorty stwierdzono 365 nowych zachorowań na cukrzycę typu 2 (występowanie cukrzy-cy było ustalone w drodze badania ankietowego, a 98% przypadków potwierdzała dokumentacja medyczna). W analizach wieloczynnikowych uwzględniających ważne czynniki zakłócające zwiększone ryzyko zacho-rowania na cukrzycę typu 2 stwierdzono u kobiet pra-cujących w systemie zmian rotacyjnych 5–10 lat oraz w grupie pracujących dłużej niż 10 lat w porównaniu z kobietami pracującymi na zmiany dzienne. Ustalono także, że zależność między pracą w nocy a ryzykiem za-chorowania na cukrzycę typu 2 zanika po dodatkowym uwzględnieniu BMI w analizie. Świadczy to o tym, że w przypadku badanych relacji BMI jest ważnym czyn-nikiem pośredniczącym.
Związek między występowaniem cukrzycy typu 2 (diagnoza ustalona w drodze badania ankietowego) a pracą w systemie rotacyjnych zmian z dyżurami noc-nymi pielęgniarek zaobserwowano także w analizie prze-prowadzonej przez Pan i wsp. (29). W projekcie przeana-lizowano łącznie dane dotyczące 69 269 kobiet z kohorty Nurses Health Study I (wiek: 42–67 lat) i 107 915 ko- biet z kohorty Nurses Health Study II (wiek: 25–42 lata),
z ogólną liczbą ponad 10 tys. przypadków cukrzycy typu 2 stwierdzonych w okresie obserwacji. Do kategorii pracujących w systemie rotacyjnym były włączone pielę-gniarki z minimum 3 dyżurami w nocy w miesiącu poza pracą na zmianach dziennych i popołudniowych.
Wyniki tych analiz wskazują na wzrost ryzyka wystą-pienia cukrzycy typu 2 u pielęgniarek wraz ze wzrostem liczby lat pracy w systemie rotacyjnych zmian nocnych w porównaniu z kobietami nigdy niepracującymi na zmiany nocne. Istotnie większe ryzyko cukrzycy typu 2 zaobserwowano u pielęgniarek pracujących w systemie rotacyjnych zmian nocnych już powyżej 1 roku. Co wię-cej, ryzyko zwiększało się w kolejnych grupach stażo-wych i HR (hazard ratio) wynosiło: w grupie kobiet pra-cujących 1–2 lata – 1,05; 3–9 lat – 1,20; 10–19 lat – 1,40, a u pracujących powyżej 20 lat – 1,58. Wyniki były skorygowane o ważne czynniki zakłócające, z wyjąt-kiem BMI. Uwzględnienie w analizie dodatkowo BMI nieco osłabiało wielkość ryzyka, choć nadwyżki zostawały istotne statystycznie (HR u pracujących po-wyżej 20 lat – 1,24). Autorzy badania twierdzą, że BMI tylko w części tłumaczyłoby nadwyżki ryzyka zachoro-wania na cukrzycę typu 2 obserwowane u pielęgniarek pracujących na zmiany nocne.
Praca w nocy a choroby układu krążenia oraz ich czynniki ryzyka
W ostatnich latach ukazały się wyniki 10 badań prze-prowadzonych w populacji pielęgniarek, dotyczących chorób układu krążenia oraz czynników ryzyka tych schorzeń. Dwa badania dotyczące zespołu metabolicz-nego zostały omówione w niniejszym artykule w części „Praca w nocy a zespół metaboliczny i cukrzyca”.
W 1995 r. opublikowano wyniki badania prospek-tywnego pielęgniarek w USA, które dotyczyło ryzyka choroby wieńcowej (30). W kohorcie 79 109 kobiet w latach 1988–1992 zaobserwowano 292 nowe przy-padki choroby wieńcowej, w tym 44 – choroby wień-cowej zakończonej zgonem. U pielęgniarek pracujących w systemie rotacyjnym ze zmianami nocnymi stwier-dzono istotnie statystycznie zwiększone ryzyko względ-ne zachorowania na chorobę wieńcową (RR = 1,31), po uwzględnieniu czynników zakłócających, w po-równaniu z kobietami nigdy niepracującymi w takim systemie. Zwiększone ryzyko dotyczyło kobiet, któ-re przepracowały w systemie zmian nocnych co naj- mniej 6 lat (RR = 1,51).
Kivimaki i wsp. przeprowadzili badanie kohorto-we 7037 pielęgniarek pracujących w 21 fińskich szpita-lach (31). W analizach u pielęgniarek zmianowych
noc-nych (system pracy 3-zmianowy, 2-zmianowy, ze sta-łymi zmianami nocnymi) i pracujących tylko w ciągu dnia porównano, ustaloną w trakcie wywiadu, częstość występowania chorób układu krążenia (zdiagnozowany zawał mięśnia sercowego, dusznica bolesna, nadciśnie-nie tętnicze) oraz czynników ryzyka (wysokie ciśnadciśnie-nienadciśnie-nie tętnicze krwi: > 140/90 mmHg, wysoki poziom cho-lesterolu, otyłość i cukrzyca). Częstość badanych cech była podobna w grupach kobiet pracujących w różnych systemach, z wyjątkiem otyłości, która była istotnie sta-tystycznie częstsza u pielęgniarek pracujących w syste-mie zmianowym (9,6% vs 8,5% u pracujących w ciągu dnia, p = 0,004). W badaniu ustalono także, że żadna z wymienionych chorób nie była istotną przyczyną odejścia z pracy zmianowej w ciągu 4 lat obserwacji tej kohorty.
Prawdopodobieństwo zachorowania na choroby układu krążenia określono w badaniu pracowników zmianowych we Włoszech, w tym pielęgniarek, wy-korzystując kryteria metody EUROCISS (European Cardiovascular Indicators Suirveillance Set) (25). Me-toda, stosowana jako narzędzie w prewencji chorób układu krążenia (ChUK), pozwala na obliczenie praw-dopodobieństwa wystąpienia w ciągu 10 lat poważne-go zdarzenia w układzie krążenia, takiepoważne-go jak zawał mięśnia sercowego lub udar mózgu, na podstawie określonych czynników ryzyka (patrz podtytuł „Pra-ca w nocy a zespół metaboliczny i cukrzy„Pra-ca”). Nie stwierdzono istotnych różnic w prawdopodobieństwie zachorowania na ChUK w porównywanych grupach. U pielęgniarek zmianowych zaobserwowano jedynie istotnie wyższe średnie ciśnienie skurczowe w porów-naniu z kobietami pracującymi wyłącznie w ciągu dnia (122,6±8,3 vs 116,1±11,3 mmHg). Mimo że osoby pra-cujące w systemie zmianowym częściej paliły papierosy (38% vs 22%), nie uwzględniono palenia tytoniu jako czynnika zakłócającego.
Munakata i wsp. (32) przedstawili wyniki bada-nia 18 pielęgniarek pracujących na oddziale chorób układu krążenia i oddechowego w systemie zmian noc-nych w godzinach 21:30–8:30. U badanoc-nych wykony-wano m.in. monitoring ciśnienia krwi i tętna podczas wykonywania pracy na zmianie nocnej – średni poziom ciśnienia skurczowego krwi (119±2 mmHg) i częstość akcji serca (75±1 uderzeń/min) były wyższe w porów-naniu z oznaczeniami wykonanymi u nich podczas snu (103±1 mmHg i 65±2 uderzeń/min).
Różnic w częstości nadciśnienia w zależności od syste-mu pracy nie stwierdzono w badaniu przekrojowym pie-lęgniarek przeprowadzonym przez Sfreddo i wsp.
w Bra-zylii (33). Badaniem objęto 493 pielęgniarki, techników pielęgniarstwa oraz asystentów pielęgniarstwa obu płci, pracujących w ciągu dnia lub w systemie obejmującym zmiany nocne. Autorzy badania za nadciśnienie uzna-li ciśnienie tętnicze krwi o następujących wartościach: skurczowe ≥ 140 mmHg i rozkurczowe ≥ 90 mmHg lub stosowanie leków obniżających ciśnienie krwi. W bada-niu nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic w częstości lub ryzyku występowania nadciśnienia (lub podwyższonego ciśnienia tętniczego krwi, bez rozpo-znania nadciśnienia: ≥ 120–139 / ≥ 80–89) u pielęgnia-rek zmianowych nocnych w porównaniu z pracującymi w ciągu dnia (odpowiednio: 17% vs 15,4%).
De Gaudemaris i wsp. oceniali związek między pra-cą na zmiany nocne a wysokością ciśnienia tętnicze-go krwi w badaniu przekrojowym 2307 pielęgniarek i 1530 asystentów pielęgniarstwa, z kohorty wieloośrod-kowej „ORSOSA study”. Badani pracowali w 3 syste-mach – stałych zmian dziennych (38,4% pielęgnia-rek, 64,2% asystentów), rotacyjnych zmian (57,7% pie-lęgniarek, 31,5% asystentów) oraz w systemie stałych zmian nocnych (3,9% pielęgniarek, 4,3% asysten-tów) (34). W badaniu wykazano istotnie statystycznie wyższe średnie ciśnienie skurczowe krwi (o 2,5 mmHg, p < 0,001) u pielęgniarek pracujących na stałych zmia-nach nocnych niż u pracujących w systemie stałych zmian dziennych. Pielęgniarki pracujące w systemie ro-tacyjnych zmian miały niższe ciśnienie skurczowe i roz-kurczowe krwi (odpowiednio o 0,9 mmHg i 0,6 mmHg) niż kobiety pracujące w ciągu dnia. W analizach nie kontrolowano czynników zakłócających.
Ryzyko występowania udaru niedokrwiennego mó-zgu przeanalizowano na podstawie danych z kohorty 80 108 pielęgniarek (Nurses’ Health Study) (35). Ogó-łem w ciągu 6-letniej obserwacji kohorty na podstawie badania ankietowego ustalono 1660 nowych przypad-ków tej patologii. Analizy wykazały zwiększenie ryzyka względnego wystąpienia udaru niedokrwiennego wraz ze wzrostem długości stażu pracy na zmianach rotacyj-nych nocrotacyj-nych w porównaniu z pielęgniarkami nigdy niepracującymi na zmianach nocnych. W analizach uwzględniono ważne w przypadku tej patologii czyn-niki zakłócające. W analizach ograniczonych tylko do potwierdzonych dokumentacją medyczną przypadków istotnie statystycznie podwyższone ryzyko względne udaru mózgu odnotowano jedynie u kobiet z 15–19-let-nim stażem pracy w systemie rotacyjnym. U kobiet z dłuższym stażem pracy w tym systemie obserwowa-ne kilkunastoprocentowe zwiększenie ryzyka nie było istotne statystycznie.
Ciekawe badanie, choć o małej skali, przeprowadzili Kubo i wsp. (36) u 36 pielęgniarek w Japonii (średnia wieku: 32±9 lat). Stosując badanie echokardiograficzne metodą Dopplera, autorzy ocenili rezerwę przepływu wieńcowego (coronary flow reserve – CRF) w tętnicy wieńcowej przedniej zstępującej (left anterior descen-ding – LAD). Badanie przeprowadzono u tych samych kobiet 2-krotnie ok. godz. 9:00 rano – po zmianie nocnej oraz w dniu niepoprzedzonym zmianą nocną. Oznaczo-ne CRF było istotnie statystycznie niższe bezpośrednio po zmianie nocnej (odpowiednio: 3,8±0,6 vs 4,1±0,6; p < 0,001), co według autorów badania świadczy o po-gorszeniu mikrokrążenia wieńcowego u pielęgniarek pracujących na zmiany nocne.
W badaniu łódzkich pielęgniarek i położnych (ana-lizowano wpływ wykonywania pracy w nocy na wystę-powanie wybranych chorób układu krążenia (22, patrz podtytuł „Praca w nocy a choroby i zaburzenia czyn-nościowe układu pokarmowego”). W analizach według aktualnego systemu pracy nie zaobserwowano istotnie częstszego wystąpienia takich chorób, jak nadciśnie-nie tętnicze (OR = 0,95), choroba nadciśnie-niedokrwienna serca (OR = 0,65) oraz zaburzenia rytmu serca (OR = 0,71) w grupie aktualnie na zmianach nocnych pielęgniarek/ /położnych w porównaniu z kobietami pracującymi aktualnie wyłącznie w ciągu dnia. Staż pracy na zmia-ny nocne oraz częstość dyżurów noczmia-nych w miesiącu nie były istotnie statystycznie związane z analizowa-nymi chorobami układu krążenia, choć u kobiet mają- cych 8 i więcej dyżurów nocnych na miesiąc iloraz szans dla nadciśnienia tętniczego był zwiększony 2-krotnie (OR = 2,12).
Praca w nocy a otyłość
Analiza związku między pracą zmianową w tym pra-cąw nocy a ciężarem ciała u pielęgniarek była przed-miotem 5 badań epidemiologicznych.
W badaniu przekrojowym przeprowadzonym u 85 osób pracujących w zawodzie pielęgniarki, pomo-cy pielęgniarskiej, pracownika ochrony, w tym 49 pra-cujących w systemie rotacyjnych zmian nocnych, wyka-zano większy przyrost masy ciała u osób zatrudnionych w systemie obejmującym nocne zmiany w porówna-niu z osobami pracującymi tylko w ciągu dnia (4,4 kg vs 0,7 kg; p = 0,008) w okresie od początku zatrudnienia do momentu przeprowadzenia badania (37). Autorzy badania zdefiniowali zmianę nocną jako pracę mię-dzy północą a godziną 8:00. W badaniu uwzględniono wpływ czynników potencjalnie zakłócających, tj. wieku, płci, palenia tytoniu oraz liczby lat pracy. U osób
pra-cujących w nocy stwierdzono także wiele niekorzyst-nych czynników stylu życia związaniekorzyst-nych z dietą, w tym późniejszą godzinę spożywania ostatniego posiłku w ciągu dnia.
W badaniu przekrojowym, przeprowadzonym przez Copertaro i wsp. (25) w grupie 147 pracowników służby zdrowia, dotyczącym związku między wykonywaniem pracy w nocy a chorobami układu krążenia i czynnika-mi ryzyka tych chorób (patrz „Praca w nocy a choroby układu krążenia oraz ich czynniki ryzyka” w niniejszym artykule) zaobserwowano istotnie większy obwód talii u pielęgniarek/pielęgniarzy pracujących w systemie zmianowym w porównaniu z pracującymi wyłącznie w ciągu dnia (94,8 vs 90,2 cm; p < 0,01). W grupie bada-nej zaobserwowano także większą o 12% częstość nad-wagi i otyłości (BMI ≥ 25). W analizach nie uwzględ-niono potencjalnych czynników zakłócających.
W innym badaniu, we Francji, 3-krotnie (w roku 1980, 1985 i 1990) zebrano wywiad kwestionariuszowy i wyko-nano pomiary ciężaru i wysokości ciała w prospektywnej kohorcie 469 pielęgniarek w wieku 21–58 lat (38). Nad-wagę zdefiniowano jako BMI > 26,9. W badaniu przekro-jowym w 1980 r. wykazano istotny statystycznie związek między pracą na zmiany nocne (praca w systemie rota-cyjnych zmian lub wyłącznie na zmiany nocne) a nadwa-gą (OR = 3,3; 95% CI: 1,3–8,2). W badaniu stwierdzono także występowanie związku między pracą na zmiany nocne a zwiększeniem ciężaru ciała o ponad 7 kg w cza-sie 5-letniej obserwacji, ale tylko dla okresu od 1985 do 1990 (15% vs 6%; p = 0,05) oraz istotny wzrost ryzyka względnego przyrostu masy ciała o więcej niż 5 kg.
W kolejnych 2 pracach opublikowanych w 2012 r. potwierdzono wcześniejsze obserwacje. W badaniu przekrojowym 446 pielęgniarek i asystentów pielęgniar-skich, obu płci, analizowano wpływ wykonywania pra-cy w porze nocnej (praca w godzinach 19:00–7:00) na przyrost masy ciała w ciągu roku pracy (39). Wskaźnik masy ciała obliczono na podstawie danych o ciężarze i wysokości ciała z wywiadu. Wyniki przeprowadzonych analiz uwzględniających czynniki zakłócające wskazały na większy przyrost masy ciała u pielęgniarek pracują-cych na nocne zmiany niż u pracująpracują-cych w ciągu dnia.
Ryzyko występowania nadwagi i otyłości w zależno-ści od systemu pracy analizowano w badaniu 2086 pielę-gniarek i położnych w wieku 20–70 lat z Australii, No-wej Zelandii i Wielkiej Brytanii (badanie przekrojowe z e-kohorty) (40). Wyniki przeprowadzonych analiz wykazały nieznacznie zwiększone (istotnie statystycz-nie) ryzyko względne nadwagi u kobiet pracujących wyłącznie na zmiany nocne oraz nadwagi i otyłości
u kobiet pracujących w systemie zmian rotacyjnych. W analizach ryzyka względnego uwzględniono wiek, poziom aktywności fizycznej, palenie, spożycie alkoho-lu, status menopauzalny oraz wymiar czasu pracy. Praca w nocy a zaburzenia przebiegu ciąży oraz zaburzenia cyklu miesięcznego
Wśród zaburzeń będących potencjalnymi efektami pracy w nocy w badaniach epidemiologicznych anali-zowano także zaburzenia związane z cyklem miesięcz-nym oraz przebiegiem ciąży. Ogółem zidentyfikowaliś- my 5 badań w grupie pielęgniarek i położnych, 3 doty-czące zaburzeń przebiegu ciąży oraz 2, w których anali-zowano zaburzenia cyklu miesięcznego.
Przedmiotem samoistnych poronień w populacji po-łożnych zajęli się w swoim badaniu Axelsson i wsp. (41). Wzięło w nim udział 3985 kobiet w wieku 49 lat i wię-cej pracujących jako położne w Szwecji. Wyniki prze-prowadzonych analiz wykazały wzrost ryzyka (nie-istotny statystycznie) poronień samoistnych u położ-nych zatrudniopołoż-nych wyłącznie na zmianach nocpołoż-nych (OR = 1,63), w systemie 3-zmianowym (OR = 1,49) oraz w 2-zmianowym (OR = 1,16) w porównaniu z ko-bietami pracującymi tylko w ciągu dnia. U położnych pracujących wyłącznie w ciągu nocy zaobserwowano również istotny wzrost ryzyka poronienia samoistnego późnego (po 12. tygodniu ciąży) (OR = 3,33). W anali-zach uwzględniono istotne czynniki zakłócające.
Wśród pielęgniarek przeprowadzono 2 duże bada-nia w oparciu o dane z badabada-nia kohortowego NHS II w USA, analizujące związek między pracą zmianową a ryzykiem poronień (42) lub porodu przedwczesne-go (43). W obu projektach wykorzystano dane z bada-nia kwestionariuszowego (ankieta z 2001 r.), w którym zawarto pytania o ekspozycję zawodową i system pracy w trakcie ostatniej ciąży oraz przebieg i wynik tej ciąży, uwzględniając tylko ostatnią ciążę w okresie 8 lat (w la-tach 1993–2001).
Wyniki pierwszej z tych analiz obejmowały dane od 7688 pielęgniarek (42). W badaniu analizowano ryzyko występowania spontanicznych poronień w zależności od systemu pracy w poszczególnych trymestrach ciąży. Wyniki analiz wskazały na istotny wzrost ryzyka poro-nienia (aż o 60%) u pielęgniarek, które w czasie pierw-szego trymestru ciąży pracowały w nocy (wyłącznie), w porównaniu z pracującymi w ciągu dnia. U kobiet, które pracowały w systemie rotacyjnych zmian noc-nych, ryzyko to nie było istotnie zwiększone. W anali-zach uwzględniono wiek, dzietność i liczbę godzin pra-cy tygodniowo.
