MATERIAŁY ARCHIWALNE
DO DZIEJÓW LESZNA
Publikacja wydana z okazji 470. rocznicy
nadania praw miejskich Lesznu (1547–2017)
MATERIAŁY ARCHIWALNE DO DZIEJÓW LESZNA
Publikacja wydana z okazji 470. rocznicy
Recenzent
prof. zw. dr hab. Stanisław Sierpowski Tekst
dr Elżbieta Olender
dr hab. Miron Urbaniak, prof. nadzw. Wybór materiałów
dr Elżbieta Olender
dr hab. Miron Urbaniak, prof. nadzw. Tłumaczenia wybranych dokumentów Zofi a Wojciechowska,
Sobiesław Nowotny, Aleksander Wilecki Kwerenda archiwalna dr Elżbieta Olender
Redakcja językowa i korekta Janina Chodera
Projekt okładki Jacek Wilk Skład
Paweł Szewczyk
Publikacja ukazała się dzięki fi nansowemu wsparciu
Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych i Urzędu Miasta Leszna © Copyright by Archiwum Państwowe w Lesznie, 2017
© Copyright by Elżbieta Olender, Miron Urbaniak, 2017
ISBN APL 978-83-947025-0-2
Archiwum Państwowe w Lesznie ul. Solskiego 71
64-100 Leszno
www.archiwum.leszno.pl (65) 526-97-19
Realizacja
Spis treści
Przedmowa (Elżbieta Olender) ... 7
Rekomendacja (Stanisław Sierpowski) ... 9
CZĘŚĆ I. Z HISTORII LESZCZYŃSKICH ARCHIWÓW I ARCHIWALIÓW (Elżbieta Oleander) ... 11
CZĘŚĆ II. MATERIAŁY ARCHIWALNE DO DZIEJÓW LESZNA ... 27
1. Dokumenty pergaminowe i papierowe ... 29
2. Tłoki pieczętne ... 73
3. Aktowe materiały archiwalne ... 95
4. Dokumentacja kartografi czna ... 157
5. Dokumentacja techniczna ... 175
6. Prasa – ogłoszenia ... 213
7. Materiały archiwalne ulotne ... 223
8. Fotografi e ... 261
CZĘŚĆ III. TŁUMACZENIA WYBRANYCH DOKUMENTÓW ... 287
Przedmowa
Upływający właśnie 2017 r. stanowi cezurę nie-zwykle istotną w dziejach Leszna. Mija bowiem 470 lat od nadania Lesznu praw miejskich przez sędzi-wego króla Zygmunta Starego. Przy okazji tej szacow-nej rocznicy, Archiwum Państwowe w Lesznie podję-ło się trudu wydania publikacji pod tytułem Materiały archiwalne do dziejów Leszna. Publikacja wydana z okazji 470. rocznicy nadania praw miejskich Lesznu (1547–2017), przypominającej barwne i złożone dzieje tego szla-checkiego grodu, założonego przez zasłużony dla hi-storii Polski ród Leszczyńskich. W ciągu minionych stuleci Leszno stało się ośrodkiem wielokulturowym, tolerancyjną przystanią dla różnowierców, a do tego – w XVII w. – drugim co do wielkości i znaczenia mia-stem Wielkopolski. Przypomnieć trzeba o słynnym gimnazjum braci czeskich, znanym nie tylko w Polsce i Europie za sprawą działającego i wykładającego tu słynnego pedagoga Jana Amosa Komeńskiego. Nie można przemilczeć też faktu, iż Leszno było rodową ostoją króla Stanisława Leszczyńskiego. Z rąk Lesz-czyńskich w XVIII w. przeszło w ręce Sułkowskich, pozostając nadal jednym z wielu miast szlacheckich Wielkopolski. Dopiero w okresie zaboru pruskiego stało się niezależnym i w pełni samorządnym ośrod-kiem municypalnym, a dzięki szeroko zakrojonym inwestycjom o charakterze publicznym, na przełomie XIX i XX w. przeszło swoistą modernizację, prowa-dzącą z jednej strony ku nowoczesności, z drugiej zaś skutkującą uplasowaniem się w dziesiątce najwięk-szych miast ówczesnego Wielkiego Księstwa Poznań-skiego. W latach 1975–1998 udziałem Leszna stało się nadanie mu statusu siedziby województwa leszczyń-skiego. Współczesne Leszno to między innymi liczne zakłady pracy, obiekty sportowe oraz – kontynuowa-ne z powodzeniem – tradycje edukacyjkontynuowa-ne, znajdujące odzwierciedlenie w działalności wielu szkół, w tym także wyższych, dających możliwość wszechstronne-go wykształcenia.
Spoglądając w przeszłość Leszna, na jego złożone losy, także te polityczno-administracyjne, determino-wane m.in. przynależnością do państwa polskiego i pruskiego, nie dziwi fakt, że materiały archiwalne do historii dawnego grodu Leszczyńskich są rozpro-szone. Oczywiście ich trzon znajduje się w Archiwum Państwowym w Lesznie i Poznaniu. Sporo materia-łów znaleźć można też w Instytucie Pamięci Narodo-wej Oddział w Poznaniu, Archiwum Archidiecezjal-nym w Poznaniu, Muzeum Okręgowym w Lesznie, a także w Bibliotece Kórnickiej czy Bibliotece Raczyń-skich w Poznaniu. Nie jest to jednak pełna lista ar-chiwów oraz instytucji skupiających spuściznę po minionych wiekach Leszna. Wiele cennych materia-łów, częstokroć niemających odpowiedników w pol-skich zasobach, przechowywane jest w archiwach po drugiej stronie Odry. Akta dotyczące spraw admini-stracyjnych i gospodarczych pruskiego Lissa in Posen odnaleźć można w Tajnym Archiwum Państwowym Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturowego (Gehei-mes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz ) w Berlin--Dahlem. Z kolei częstokroć tragiczne wątki z dzie-jów miasta w okresie II wojny światowej znajdują odbicie w zasobie największego archiwum niemiec-kiego, czyli Archiwum Związkowego (Bundesarchiv) w Berlin-Lichterfelde.
Na potrzeby niniejszej publikacji przeprowadzo-ne zostały wnikliwe poszukiwania, aczkolwiek – ze względu na objętość publikacji – zawężone tylko do zasobów archiwów państwowych. W samym tylko archiwum leszczyńskim kwerendą objęto kilkana-ście zespołów, w tym: Akta miasta Leszno, Powiato-wa Rada NarodoPowiato-wa w Lesznie, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Lesznie, Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Lesznie, Urząd Miejski w Lesz-nie, Urząd Wojewódzki w LeszLesz-nie, Starostwo Po-wiatowe w Lesznie, Dokumentacja techniczna – zbiór, Klub Sportowy „Unia” Leszno, Zbiór druków
ulotnych czy też Zbiór planów miast. Unikatowy materiał ilustracyjny znalazł się również w zespo-łach: Zbiór fotografi i i widokówek, Henryk Frącko-wiak – spuścizna (1922–1994, fotograf Leszna i regio-nu leszczyńskiego) oraz Jerzy Zielonka – spuścizna (dziennikarz „Panoramy Leszczyńskiej”). W książce wykorzystano także materiały z czasopism: „Lissa-er Kreisblatt ”, „Głos Leszczyński”, „Orędownik Po-wiatowy” czy „Wiadomości Miasta Leszna”. Szeroką kwerendą objęto ponadto materiały znajdujące się w Archiwum Państwowym w Poznaniu, zwłaszcza Akta Braci Czeskich w Wielkopolsce, Akta miasta Leszno, Cechy miasta Leszno, Księgi sądu i urzędu grodzkiego we Wschowie, Mapy i atlasy drukowane oraz – szczególnie cenne – Tłoki pieczętne różnych urzędów i instytucji.
Praca Materiały archiwalne do dziejów Leszna składa się z trzech części. Pierwsza (Z historii leszczyńskich ar-chiwów i archiwaliów) to krótkie tło historyczne naro-dzin, ewolucji i powojennego rozwoju leszczyńskiej archiwistyki, a także problemów związanych z roz-proszeniem i narastaniem zasobu archiwalnego do dziejów Leszna. Druga część prezentuje starannie wyselekcjonowane materiały archiwalne. Sklasyfi ko-wano je według następujących kategorii: dokumen-ty pergaminowe i papierowe (33 dokumendokumen-ty), tłoki pieczętne (40 tłoków), aktowe materiały archiwalne (51 różnych akt), dokumentacja kartografi czna (16 map), dokumentacja techniczna (36 planów różnych obiektów), prasa – ogłoszenia (17 ogłoszeń praso-wych), materiały archiwalne ulotne (59 widokówek i plakatów), fotografi e (49 zdjęć). Przy każdej repro-dukcji umieszczono następujące informacje: krótka treść, miejsce i data sporządzenia dokumentu, miej-sce przechowywania oryginału. Wyboru dokumen-tów dokonali dr Elżbieta Olender i prof. dr hab. Mi-ron Urbaniak.
W trzeciej części zamieszczono 28 tłumaczeń doku-mentów archiwalnych, przełożonych na język polski z języka łacińskiego przez mgr Zofi ę Wojciechowską, oraz z niemieckiego przez mgr. Sobiesława Nowot-nego i mgr. Aleksandra Wileckiego. W mniemaniu twórców pracy to bardzo cenne uzupełnienie publi-kacji, gdyż pozwoli Czytelnikom na poznanie treści i
zapoznanie się z charakterystycznym językiem, przy-najmniej części dokumentów zawartych w książce.
Prezentowane wydawnictwo mogło powstać jedy-nie dzięki dofi nansowaniu przez Naczelnego Dyrek-tora Archiwów Państwowych dr. Wojciecha Woźniaka projektu przygotowanego w 2017 r. przez Archiwum Państwowe w Lesznie. Projekt ten zyskał również wsparcie ze strony Miasta Leszna, za co serdecznie dziękuję Prezydentowi Miasta Leszna – Łukaszowi Bo-rowiakowi oraz wspierającemu nieustannie całe przed-sięwzięcie Prezydentowi dr. Piotrowi Jóźwiakowi.
Serdeczne podziękowania składam też wszystkim osobom i instytucjom, które udzieliły nam pomocy oraz wsparcia w trakcie powstawania książki. Dzię-kuję Pani Redaktor, mgr Janinie Choderze, która jak zwykle zadbała o stronę językową publikacji. Wyra-zy podziękowania kieruję też do tłumacWyra-zy dokumen-tów: mgr Zofi i Wojciechowskiej, mgr. Sobiesława No-wotnego, i mgr. Aleksandra Wileckiego. Szczególne słowa wdzięczności kieruję tradycyjnie do dyrektora Archiwum Państwowego w Poznaniu – mgr. Henry-ka KrystHenry-ka, za życzliwość i pomoc przy realizacji tego opracowania. Składając podziękowania Dyrektorowi Krystkowi nie mogę pominąć też mgr. Tomasza Balcer-ka z Archiwum w Poznaniu oraz mgr Alicji Bodylskiej z Archiwum w Lesznie, odpowiedzialnych za skany zamieszczone w publikacji. Na zakończenie szczegól-ne wyrazy wdzięczności kieruję do Honorowego Oby-watela Miasta Leszna i zarazem recenzenta, prof. dr. hab. Stanisława Sierpowskiego za cenne uwagi mery-toryczne i tradycyjnie przyjazne wsparcie inicjatywy.
Mam nadzieję, że przygotowana pozycja przyczyni się do lepszego poznania historii miasta Leszna, histo-rii miasta postrzeganej przez pryzmat jakże ważnych, ale częstokroć pomijanych źródeł. Chciałabym też, aby niniejsza publikacja stanowiła istotne wsparcie dla na-uczycieli leszczyńskich szkół, w szczególności tych pre-zentujących zagadnienia związane z historią regional-ną. Przy okazji mam również nadzieję, że spotka się z pozytywnym przyjęciem nie tylko mieszkańców Lesz-na i regionu, lecz również osób zajmujących się historią naukowo, jako kolejne z wydań źródłoznawczych do dziejów miast Wielkopolski, wydawanych już od kilku lat przez Archiwum Państwowe w Lesznie.
dr Elżbieta Olender dyrektor Archiwum Państwowego w Lesznie
Rekomendacja
Z radością rekomenduję Czytelnikom nową po-zycję wydawniczą, dzięki której Leszno dołącza do kilku pobliskich miast – jak Wschowa czy Kościan – posiadających w zbiorach bibliotecznych publika-cję poświęconą w całości archiwaliom dotyczącym dziejów tych miast, znajdującym się w olbrzymiej przewadze w wielkopolskich archiwach państwo-wych. Radość ta jest tym bardziej zasadna, że Au-torzy oddają do powszechnej dyspozycji książkę starannie opracowaną pod względem merytorycz-nym i elegancką z edytorskiego punktu widzenia. Zaliczyć ją można do tych pozycji w naszych oso-bistych bibliotekach, po które będziemy sięgać wie-lokrotnie i zapewne z chęcią. Jest to w zasadniczej części zasługa zawartych w niej treści. Pozwalają one spojrzeć, zapewne często z zadumą, na minio-ne czasy, których odzwierciedleniem są przecież archiwalia, stanowiące przejaw zbiorowej pamięci mieszkańców miasta i regionu. Bez archiwaliów, a więc przede wszystkim pisanych wytworów ludzkiego umysłu, ale także pewnych wytworów ludzkich rąk, jakimi są np. niezwykle ciekawe tłoki pieczętne, mapy czy fotografi e, nie jest możliwy po-stęp w badaniach nad przeszłością.
Badania historyczne to niekończący się proces zapełniania białych plam – nie ważne, czy powsta-łych z rozmysłem, czy też przypadkowo. Jest to proces w zasadzie niemający końca. Nawet te pla-my, które udało się zapełnić, a pomijane wydarze-nia dzięki temu przywrócić do zbiorowej pamięci, będą być może – wcześniej czy później – wymagały korekty, innego, pełniejszego i bliższego prawdy, w sumie lepszego opracowania, uwzględniającego nowe źródła bądź nową interpretację źródeł zna-nych. Przychylam się do poglądu (chociaż przy-chodzi mi to z trudem), że każde pokolenie pisze na nowo historię. Ale jednocześnie pocieszam się
tym, że bardziej w wymiarze ogólnokrajowym i po-wszechnym niż lokalnym. Im więcej politykowa-nia mamy w historii, tym łatwiej o swoistą histerię i rozczulanie się nad losem własnego narodu czy swej małej ojczyzny. Myślę o tym przede wszyst-kim jako historyk dziejów powszechnych, który ma bezwzględny obowiązek pamiętać o tym, że obok racji i aspiracji swojego kraju są zbliżone lub bardzo podobne oczekiwania naszych sąsiadów oraz jesz-cze dalej – sąsiadów tych sąsiadów. Stwierdzenie to odnosi się także do badań regionalnych, dla któ-rych fundamentem były, są i będą kwerendy pro-wadzone w archiwach, nie tylko tych naszych, ale i naszych sąsiadów.
Publikacje z zakresu regionalistyki, którą pasjo-nuję się od lat (Dzieje Ziemi Gostyńskiej, praca zbio-rowa pod moją redakcją, ukazały się w Poznaniu w 1979 r.!), nauczyły mnie pokory, ale i krytycy-zmu wobec książek czy broszur powstających „na kolanie”, powielających, przepisywane od innych błędy, bez konfrontacji prezentowanych treści właś-nie z archiwaliami, które pozwalają i umożliwiają tę konfrontację bądź weryfi kację zastanej prawdy, także obiegowej. Obcowanie z każdą, przyzwoicie zredagowaną i opracowaną edycją źródeł umoż-liwia – także osobom z innych branż i zawodów – poznanie elementarza warsztatu historyka. Za-wsze bowiem w grę wchodzi bardzo obszerny pod względem ilościowym, a ponadto niezmiernie zróż-nicowany materiał, który poddany obowiązkowo wszechstronnej krytyce, może stanowić podstawę do wnioskowania o przeszłości oraz interpretowa-nia jej zgodnie z prawdą.
Elżbieta Olender i Miron Urbaniak na ponad trzystu stronicach przywołali kilkaset dokumentów pierwszorzędnej wartości, odnoszących się do histo-rii miasta i regionu – pergaminowych i papierowych,
kilkadziesiąt tłoków pieczętnych i różnych materia-łów archiwalnych, bardzo ciekawą dokumentację kartografi czną, niezwykle rzadko prezentowaną w podobnych publikacjach dokumentację tech-niczną, ciekawe, a przy tym charakterystyczne dla epoki ogłoszenia prasowe, materiały ulotne, jak widokówki i plakaty, w końcu niemal 50 fotogra-fi i. Jakkolwiek przy każdej reprodukcji starano się umieszczać informacje o proweniencji, treści, miej-scu i dacie sporządzenia dokumentów, w tym także zdjęć, to jednak ustalenie wszystkiego nie było moż-liwe. Tym samym dobra rada dla wszystkich twór-ców, zwłaszcza fotografi i, aby na odwrocie zdjęcia koniecznie podawali cztery istotne informacje: co, kto, gdzie i kiedy, pozostaje niezmiennie aktualna. Za dobrą praktykę Wydawców uważam nie tylko zamieszczenie tłumaczeń wybranych dokumentów z łaciny lub j. niemieckiego, ale także dołączenie kil-kudziesięciu wyjaśnień w formie przypisów.
Książkę wieńczy bibliografi a, która jest skrom-na, gdyż zawiera jedynie prace wykorzystane przy opracowywaniu tej publikacji. Warto spośród nich wymienić znakomite opracowanie współautora, prof. Mirona Urbaniaka, pt. Leszczyńskie koszary z lat 1901–1905 na planach budowlanych Archiwum Państwowego w Lesznie (Leszno 2012), które powstało właśnie na podstawie materiałów z archiwum lesz-czyńskiego. Powojenne dzieje tego archiwum pozna-my dzięki publikacji dr Elżbiety Olender, pt. Powstanie i działalność Archiwum Państwowego w Lesznie w latach 1950–2002, Wrocław 2016 (maszynopis). Uważam też, że należy podkreślić poważny, wyróżniający się w skali kraju dorobek – kierowanej przez dr Elżbietę Olender placówki – w zakresie digitalizacji zasobu dotyczącego miasta i regionu. Odnosi się to nie tyl-ko do miejscowego zasobu, ale także zewnętrznego, zwłaszcza Archiwum Państwowego w Poznaniu. To z opracowania opublikowanego w „Roczniku Leszczyńskim” (t. 11, 2011) dowiadujemy się, że w Archiwum Państwowym w Lesznie działa pra-cownia digitalizacyjna. W jednym tylko 2009 r. przygotowano płytę DVD z materiałami źródłowy-mi dotyczącyźródłowy-mi powstania wielkopolskiego w po-łudniowo-zachodniej Wielkopolsce. Znajdujące się na niej dokumenty pochodzą ze zbiorów Leszna i Poznania. Zrealizowany został także projekt Mia-sta w dokumencie archiwalnym, zamieszczony na por-talu internetowym Polska.pl. Dokumenty dotyczyły dwóch miast – Leszna i Wschowy.
Byłem i pozostaję pod wrażeniem inicjatywy, która postawiła archiwistów z Leszna w ścisłej czołówce krajowej w zakresie udostępnienia mate-riałów archiwalnych szerokiemu ogółowi. Chodzi o wydanie w 2010 r. pięciu płyt DVD zawierających Materiały źródłowe do dziejów miasta Leszna, które znajdują się w zbiorach Archiwum Państwowego w Poznaniu. Skalę problemu pokazuje to, że poten-cjalny badacz czy entuzjasta regionalistyki uzyskał dostęp internetowy do ponad 57 tys. kart/stron za-wierających akta miasta Leszna z lat 1547–1869 oraz ponad 10 tys. kart/stron dotyczących cechów za lata 1504–1950.
Trudno przecenić znaczenie tego typu inicja-tyw, mających trwałe miejsce w naukowym, dy-daktycznym i popularyzatorskim dorobku miasta. Nie można też zupełnie pominąć poważnego wkła-du archiwistów leszczyńskich w popularyzację akt i biblioteki braci czeskich, które są dostępne w Wiel-kopolskiej Bibliotece Cyfrowej (WBC.poznan.pl). Zwłaszcza od 2015 r., kiedy zostały one wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO, w sposób nadzwyczajny popularyzują miasto i kraj cały, po-kazując wyjątkowy w skali Europy stopień toleran-cji i dobrego współistnienia różnych narodowości oraz wyznań w ówczesnej Rzeczypospolitej.
Podnosząc ogromne znaczenie prac nad digi-talizacją archiwaliów (irracjonalne jest mniemanie o możliwości cyfryzacji powszechnego zasobu li-czonego w setkach kilometrów akt/półek), mówi-my jednocześnie o ochronie z natury rzeczy „kru-chych” oryginałów dokumentów, które po każdym kontakcie z użytkownikiem są w gorszym stanie.
Wszystko to, co powiedziano wyżej przy okazji wydania nowej książki, prezentującej wybrane ar-chiwalia dotyczące dziejów Leszna, zgromadzone w Archiwach Państwowych w Lesznie oraz Pozna-niu, upoważnia mnie do stwierdzenia z przyjem-nością, że jest to placówka świetnie zorganizowa-na, otwarta – w sensie dosłownym i przenośnym – na nowych regionalistów, miłośników i tropicieli przeszłości, ale i ambitnych oraz wytrawnych ba-daczy. Prezentowana książka jest tego kolejnym dowodem.
prof. zw. dr. hab. Stanisław Sierpowski Poznań, w październiku 2017 r.
Leszno jest dziś ważnym ośrodkiem miejskim w Wielkopolsce. Takim było też w epoce nowo-żytnej, a dzięki tolerancji religijnej ówczesnych właścicieli, stało się jednym z miast kształtują-cych wówczas powszechnie znany obraz Polski jako państwa bez stosów. Zarówno właścicie-le municypium, jak i jego mieszkańcy potrafi li stworzyć tu dobrze funkcjonującą i sprzyjającą dalszemu rozwojowi ośrodka wspólnotę. Nota-bene podkreślić trzeba fakt, że owa wspólnota przyczyniała się do powstania w Lesznie pierw-szych, i – spoglądając zwłaszcza na dokumen-tację zgromadzoną przez braci czeskich – jakże cennych archiwów. Przechowywano w nich do-kumenty związane z funkcjonowaniem ówczes-nego Leszna i jego mieszkańców.
Równo 470 lat temu, 30 kwietnia 1547 r. w Krakowie, król Zygmunt I Stary – na prośbę Rafała Leszczyńskiego – wydał przywilej loka-cyjny dla miasta Leszna, który zapoczątkował nowoczesny rozwój grodu1. W ramach procesu lokacyjnego, właściciel municypium sprowadził grupę sukienników, tz w. braci czeskich, którzy należeli do odłamu kościoła reformowanego i zo-stali wygnani z Czech. Wygnańcy ci przemierza-li Wielkopolskę, za zgodą starosty generalnego Andrzeja Górki, w drodze do Prus Książęcych. Niezależnie od braci czeskich, w Lesznie osiedliła się także spora grupa Niemców, którzy chętnie przyjmowali wyznanie czeskie. Do tej konfesji przychylnie odnosił się bowiem właściciel Lesz-na Rafał V Leszczyński. Jako członek Jednoty Braci Czeskich, przekazał jej dotychczasowy ko-ściół katolicki św. Mikołaja.
1 Archiwum Państwowe w Poznaniu [dalej: APP], Księgi sądu
i urzędu grodzkiego we Wschowie, sygn. 24, karta 234v–236.
Na początku drugiego ćwierćwiecza XVII w., w 1628 r., przybyła do Wielkopolski druga fala uchodźców z Czech. Wielu z nich osiedliło się również w Lesznie i w 1637 została tutaj prze-niesiona siedziba seniora Jednoty. Miasto stało się najważniejszym i najprężniejszym ośrodkiem braci czeskich. Wraz z emigrantami, do Leszna została sprowadzona także drukarnia i archiwum Jednoty. Przeniesienie archiwum oraz biblioteki nastąpiło w 1637 r. i miało fundamentalny wpływ na kształtowanie się wczesnych tradycji archi-walnych w Lesznie2. Początkowo w archiwum gromadzono dokumenty pergaminowe, które uchodźcy czescy przywieźli ze swojej ojczyzny. Z czasem skoncentrowano w nim całość materia-łów dotyczących funkcjonowania kościomateria-łów braci czeskich. W czasie pożaru miasta w 1656 r. archi-wum wywieziono do Orska w pobliżu Głogowa, a następnie do Karolaku (Carolath, ob. Siedlisko koło Nowej Soli), w 1658 r. do Brzegu Dolnego, aż wreszcie trafi ło do Wrocławia. W 1720 r. zostało sprowadzone ponownie do Leszna. W Lesznie ar-chiwum zasadniczo przechowywane było aż do 1944 r. (część akt w 1881 r. została zdeponowana w Archiwum Państwowym w Poznaniu, by po-nownie wrócić do Leszna w 1918 r.). Archiwum braci czeskich mieściło się przy kościele św. Jana i opiekował się nim każdorazowy pastor kościoła ewangelicko-reformowanego. W 1944 r. niezwy-kle cenne archiwum Jednoty hitlerowcy ewaku-owali do Herrnhut na terenie Łużyc Górnych, ale po jego odnalezieniu, w 1961 r. trafi ło ponownie do Polski. Bezcennych zbiorów nie przywieziono 2 Kalendarium miasta Leszna, pod red. A. Piwonia, Leszno 1996,
s. 16; J. Topolski, Leszno w czasach nowożytnych (1547–1793), [w:] Historia Leszna, pod red. J. Topolskiego, Leszno 1997, s. 52–71.
już jednak do Leszna, lecz do Archiwum Pań-stwowego w Poznaniu, gdzie są przechowywa-ne do dziś3. Archiwum zgromadzone przez braci czeskich, ze względu na swoją olbrzymią wartość kulturową, w 2015 r. zostało wpisane na świato-wą listę programu UNESCO Pamięć Świata.
Oprócz bezcennego archiwum braci czeskich, funkcjonowało w Lesznie także archiwum miej-skie. Nie można dziś ustalić autorytatywnie daty jego utworzenia, ale fakt ten należy łączyć z po-wstającą kancelarią miejską. Kancelaria ta znaj-dowała się początkowo w ratuszu, co było logicz-ne o tyle, że to właśnie w ratuszu powstawały dokumenty i księgi miejskie. W ścisłym związ-ku z kancelarią pozostawało archiwum miejskie, będące częścią funkcjonującego urzędu. Termin „archiwum” nie odnosił się wówczas do wyod-rębnionego pomieszczenia, lecz do zbioru ksiąg, akt i dokumentacji fi nansowej, przechowywanej w szafach, szufl adach lub skrzyniach znajdują-cych się w izbie sądowej ratusza. Składano w niej często także pieczęcie miejskie i bibliotekę urzę-dową. Natomiast dokumenty, będące dowodem posiadania przez gminę miejską praw i przywile-jów, zamykano w skarbcu ratuszowym.
Archiwum miejskie spłonęło wraz z ratu-szem wiosną 1656 r. W dniu 28 kwietnia Leszno zostało zajęte przez wojska kasztelana poznań-skiego Krzysztofa Grzymułtowpoznań-skiego. Następ-nego dnia do miasta wkroczyły liczne oddziały wojskowe i tłumy chłopstwa z pobliskich wsi. Po obrabowaniu domów został podłożony ogień, wskutek czego szybko rozprzestrzenił się pożar, który trwał kilka dni i strawił prawie wszystkie budynki miejskie oraz przedmieścia4. O tym, iż archiwum miejskie spłonęło, świadczy najlepiej fakt, że w zachowanym do dziś zespole Akta miasta Leszno, przechowywanym w archiwum poznańskim, znajdują się dokumenty wytwo-rzone dopiero w roku 1660. Wcześniejsze akta nie zachowały się; tylko jedna księga – kopia-riusz przywilejów miasta Leszna, obejmuje lata 1625–1680, drugi wyjątek stanowi księga radziec-ka pochodząca z lat 1658–1669. Pozostałe grupy 3 J. Bielecka, Wstęp do inwentarza akt braci czeskich w
Wielko-polsce (mps, bez numeracji stron, dostępny w Pracowni Na-ukowej APP); Cz. Skopowski, Zwrot Archiwum Unitatis (Braci
Czeskich) z Leszna, „Archeion”, t. 37, 1962, s. 293–294.
4 Kalendarium..., s. 21.
akt zaczynają się najczęściej około roku 1660. Mia-sto Leszno po pożarze musiało odbudować na nowo nie tylko infrastrukturę miejską, ale podjąć trud gromadzenia ponownie swego archiwum.
W wyniku rozbiorów, w 1793 r. Leszno zna-lazło się pod panowaniem pruskim. Władze państwa pruskiego od początku interesowały się posiadanymi przez miasta dokumentami, zwłaszcza dotyczącymi wielkości i rozgranicze-nia dóbr, wykorzystując je do sporządzarozgranicze-nia hi-potek obciążających własność polską. W latach 1794 i 1796 ukazały się rozporządzenia króla pru-skiego, przekazane przez Południowopruską Ka-merę Wojenną i Domen w Poznaniu, nakazujące magistratom przygotowanie spisów dokumen-tów dotyczących miasta i przywilejów miejskich. W XIX w. pruskie władze samorządowe pod-jęły działania zmierzające do uporządkowa-nia i zabezpieczeuporządkowa-nia komunalnego archiwum. W protokole z 1844 r. zachował się zapis o tym, iż archiwum mieściło się w piwnicach Bramy Ko-ściańskiej przy ob. ul. G. Narutowicza. Władze miejskie postanowiły je uporządkować i usunąć zbędne akta, zatem w 1875 r. powołano specjalną komisję celem gruntownego uporządkowania ar-chiwum miejskiego5.
Niezależnie od inicjatywy samorządowej, zinstytucjonalizowanym zabezpieczeniem naj-wartościowszych akt zainteresowało się również państwo pruskie. W 1869 r. rząd pruski kancle-rza Ott o von Bismarcka zorganizował w stolicy ówczesnej prowincji poznańskiej, w Poznaniu, rządowe Archiwum Państwowe (Staatsarchiv Po-sen), które weszło w skład sieci pruskich archi-wów państwowych. Już na początku marca tegoż roku naczelny prezes prowincji poznańskiej Karl von Horn, skierował do gmin, stowarzyszeń, in-stytucji i osób prywatnych apel o deponowanie w archiwum poznańskim wszelkich akt6. Archi-walia miasta Leszna jako depozyt samorządu znalazły się najprawdopodobniej w archiwum poznańskim w końcu XIX lub na początku wie-ku XX. Data konkretna wprawdzie nie jest znana, 5 APL, Akta miasta Leszno, sygn. 88, protokoły z 26 XII 1844 r.,
21 I 1845 r., 7 VIII 1875 r.
6 Archiwum Państwowe Miasta Poznania i Województwa
Poznań-skiego oraz jego archiwa terenowe. Przewodnik po zasobie archi-walnym, oprac. zbiorowe, pod kier. Czesława Skopowskiego,
zyskaniu przez Polskę niepodległości i w wyniku Powstania Wielkopolskiego Archiwum Państwo-we w Poznaniu zostało przejęte przez władze polskie. Przez okres dwudziestolecia międzywo-jennego Leszno podlegało temu archiwum, tam też przechowywane były zgromadzone wcześ-niej akta miasta Leszna. Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Poznania przez Niemców, archiwum znalazło się ponownie pod zarządem niemieckim jako Archiwum Rzeszy w Poznaniu (Reichsarchiv Posen). W okresie okupacji niemiec-kiej archiwum poznańskie przejęło liczne akta ze Starostwa i Wydziału Powiatowego w Lesz-nie oraz kilku urzędów, które miały swoją sie-dzibę na terenie Leszna, np. Urzędu Rozjemcze-go. Dodatkowo okupant przekazał do Poznania księgozbiory Starostwa i Wydziału Powiatowego oraz kilku innych urzędów. Część księgozbioru po 1945 r. znalazła się w ówczesnym budynku archiwum na Górze Przemysła. Pozostała część księgozbioru znajdowała się w byłym zamku cesarskim. Prawie wszystkie książki posiadały znaki własnościowe poszczególnych urzędów. Akta wspomnianych wcześniej urzędów lesz-czyńskich, także te przejęte w okresie okupa-cji, przechowywane były po II wojnie świato-wej w ofi cynie dworskiej w Bytyniu w powiecie szamotulskim7. Natomiast akta miasta Leszno, zgromadzone jeszcze wcześniej w archiwum po-znańskim, w 1943 r. – w wyniku działań niemiec-kiego zarządu archiwum – zostały wywiezione do kościoła w Ceradzu Kościelnym, podobnie jak materiały dotyczące innych miast8. Dzięki tym działaniom akta ocalały, gdyż budynek poznań-skiego archiwum spłonął w czasie zaciekłych walk o miasto w 1945 r.
Po zakończeniu wojny południowo-zachod-nia Wielkopolska znalazła się, tak jak to było w okresie dwudziestolecia międzywojennego, pod nadzorem odbudowującego się Archiwum Państwowego w Poznaniu. Przez cały okres 1945–1950 archiwum to w miarę możliwości or-ganizacyjnych i kadrowych starało się opiekować 7 APP, Archiwum Państwowe w Poznaniu, sygn. 423, k. 16–17. 8 APP, Archiwum Państwowe w Poznaniu, sygn. 423, k. 16–17,
sygn. 393, k. 34–35.
wie organizacji i prowadzenia składnic akt. W październiku 1946 r. z pierwszą wizytą przy-był do Leszna archiwista poznański Franciszek Paprocki9. Celem jego pobytu było zorganizo-wanie transportu ocalałych akt, które miały być przewiezione w celu stałego przechowywania do poznańskiego archiwum. Z zawieruchy wo-jennej ocalały m.in. zbiory znajdujące się w pro-testanckich kościołach św. Jana i Krzyża (ob. św. Krzyża). Zdziesiątkowane zbiory znajdujące się w kościele św. Jana, a dotyczące byłej gminy kal-wińskiej, pozostawały pod opieką proboszcza katolickiej parafi i św. Mikołaja ks. Edmunda Per-naka10. Natomiast zbiory kościoła Krzyża zosta-ły zabezpieczone przez prof. Stefana Bodniaka oraz Władysława Chojnackiego i wywiezione do Biblioteki Kórnickiej PAN. Pozostałe materiały z kościoła Krzyża zabezpieczył magistrat miasta Leszna. Zbiory zabezpieczone w Lesznie trafi ły do archiwum poznańskiego 14 listopada 1946 r., natomiast zasób zabezpieczony przez Bibliotekę Kórnicką trafi ł do archiwum w czerwcu 1947 r. W ten sposób materiały archiwalne dotyczące obu protestanckich kościołów znalazły się w za-sobie Archiwum Państwowego w Poznaniu.
Przemiany społeczno-polityczne w Polsce po II wojnie światowej spowodowały, że archiwa państwowe stanęły przed nowymi wyzwaniami. Pojawiła się potrzeba zabezpieczenia znacznie szerszego kręgu archiwaliów, a co się z tym wią-że, konieczność rozbudowy istniejącej dotąd sieci placówek archiwalnych. Potrzebne były archiwa nie tylko w miastach wojewódzkich, ale także w powiatowych, a wszystko po to, aby uporać się z szybkim napływem archiwaliów. Oddziały 9 Paprocki Franciszek (1911–1978), archiwista, historyk.
Pra-cownik Archiwum Państwowego w Poznaniu od 1938 r. Po wojnie brał czynny udział w wyszukiwaniu i zwożeniu do Poznania akt wywiezionych przez Niemców. 1 IX 1955 r. roz-począł pracę w Katedrze Archiwistyki i Nauk Pomocniczych UMK w Toruniu. 1 IX 1957 został kierownikiem Oddziału Te-renowego w Toruniu. 1 IX 1961 r. przeniósł się na UAM w Po-znaniu, a 1 V 1973 r. został kierownikiem nowo utworzonego Zakładu Archiwistyki UAM, w którym pracował do śmierci; zob. T. Mencel, Paprocki Franciszek, [w:] Słownik biografi czny
archiwistów polskich, t. 1, 1918–1984, Warszawa – Łódź 1988,
s. 164–166.
powiatowe miały powstać w pierwszej kolejno-ści w tych rejonach państwa, gdzie występowało dużo cennych materiałów. Chodziło także o ob-jęcie nadzorem instytucji administracji państwo-wej i gospodarki narodopaństwo-wej, wytwarzających na bieżąco dokumenty pisane11. Te przesłanki legły u podstaw decyzji o powołaniu w Lesznie w 1950 r. Oddziału Powiatowego Wojewódzkie-go Archiwum PaństwoweWojewódzkie-go w Poznaniu, które-go kierownikiem został Władysław Chojnacki. Pod koniec marca 1951 r. leszczyńska jednostka została podniesiona do rangi Powiatowego Ar-chiwum Państwowego (PAP). Początkowo dzia-łalność archiwum koncentrowała się na groma-dzeniu, opracowywaniu i udostępnianiu zasobu, ale również na szerokiej kontroli podległych nad-zorowi PAP w Lesznie archiwów zakładowych. PAP w Lesznie bardzo szybko rozpoczęło rów-nież działania związane z popularyzacją zasobu – tak zwane wówczas prace regionalne. Powsta-łe archiwum miało charakter przepływowy, co oznacza, że akta przejęte, po uporządkowaniu, trafi ać miały do Wojewódzkiego Archiwum Pań-stwowego (WAP) w Poznaniu. Powiatowe Ar-chiwum Państwowe w Lesznie przejęło pierw-sze akta w połowie stycznia 1951 r. z Prezydium Powiatowej Rady Narodowej (PPRN) w Lesznie. Zachowało się w zbiorach archiwum potwier-dzenie odbioru tych akt, wystawione przez kie-rownika Chojnackiego w dniu 22 stycznia 1951 r. Było to 7 m³ akt byłego Starostwa Powiatowego w Lesznie z okresu zaborów i dwudziestolecia międzywojennego, dostarczonych dwiema cię-żarówkami. Akta były nieuporządkowane i nie posiadały spisów. Wcześniej leżały w piwnicy Starostwa w nieładzie, zagrożone wilgocią, wo-bec czego konieczne stało się ich przejęcie, a na-stępnie ich segregacja. Z akt wydzielono maku-laturę (puste koperty i formularze) i rozpoczęto ich oczyszczanie z kurzu oraz suszenie zawilgo-conych dokumentów, których było całkiem spo-ro. W pierwszym kwartale roku 1951 udało się przesegregować 4 m³ akt. Kolejne przejęcie akt z PPRN (3 m3) nastąpiło 14 kwietnia 1951 r. Były to akta Wydziału Powiatowego (Kreisausschuss) 11 Andrzej Tomczak, Zarys dziejów archiwów polskich, cz. II, Od
wybuchu I wojny światowej do roku 1978, wyd. 2, Toruń 1982,
s. 257–258; Bolesław Woszczyński, Z dziejów archiwów
pań-stwowych w okresie powojennym, „Archeion”, t. 80, 1986, s. 94.
z okresu pruskiego i dwudziestolecia między-wojennego. Ponadto z Wydziału Budowlanego przy PPRN przywieziono do archiwum 550 jed-nostek archiwalnych byłego Referatu Budownic-twa na różne powiaty, między innymi leszczyń-ski. Archiwalia spływały do PAP systematycznie i według sprawozdań kierownika Chojnackiego, w czerwcu przejęto kolejne akta z PPRN w Lesz-nie oraz Muzeum w LeszLesz-nie, które przekaza-ło materiały z parafi i ewangelickiej Krzyża. We wrześniu z Zarządu Rzymsko-Katolickiej Parafi i w Lesznie trafi ły do leszczyńskiego archiwum akta metrykalne parafi i ewangelickiej Krzyża, a z Urzędu Stanu Cywilnego podobne dokumen-ty, ale dotyczące parafi i kalwińskiej św. Jana. Ponadto do PAP skierowano akta byłego Rejo-nowego Urzędu Likwidacyjnego, łącznie 2,5 m³. Przejęte akta były systematycznie porządkowane i przekazywane do poznańskiej placówki. Jako pierwsze do Poznania trafi ły przejęte akta kościo-ła św. Jana w Lesznie12. Z tego okresu zachował się Wykaz aktualnej zawartości magazynu Archiwum Państwowego [5 września 1951 r. – przyp. E. O.]), w którym wymieniono następujące zespoły do-tyczące Leszna:
1. Wydział Powiatowy 1885–1920 – 16,5 m.b. 2. Starostwo Powiatowe w Lesznie 1837–1920 –
1,5 m.b.
3. Starostwo Powiatowe w Lesznie 1920–1939 – 3 m³.
4. Wydział Powiatowy w Lesznie 1920–1939 – 4,5 m³.
5. Referat budowlany na powiaty: Rawicz – Go-styń – Leszno – Kościan i Wolsztyn 1885–1939 – 2 m³.
6. Akta miasta Leszno (personalne) 1860–1919 – 1 m.b.
7. Okręgowy i Powiatowy Urząd Ziemski 1923– 1939 – 1 m.b.
8. Gmina ewangelicko-unijna w Lesznie (akta rachunkowe) XVIII w. – 0,25 m³.
9. Gmina ewangelicko-unijna w Lesznie (akta metrykalne) 1743–1898.
10. Gmina ewangelicko-reformowana w Lesznie (akta metrykalne) 1763–1940.
11. Gmina ewangelicko-unijna w Zaborowie (akta metrykalne) 1713–1939 – 4,5 m.b.
12 Powiatowe Archiwum Państwowe w Lesznie, sygn. 15, s. 30–
W 1952 r. przejęto – według sprawozdania – tylko znalezione w budynku gospodarczym Sądu Powiatowego w Lesznie (budynek byłego Starostwa Powiatowego) 2 m³ akt, w tym dużą ilość luzów. W wyniku porządkowania przeka-zano do WAP w Poznaniu następujące archiwalia leszczyńskie: Wydziału Powiatowego z okresu pruskiego, Starostwa Powiatowego z okresu pru-skiego, miasta Leszno (akta personalne z okre-su pruskiego), oraz szereg pojedynczych jedno-stek z różnych zespołów13. W lutym 1952 r. PAP w Lesznie, zgodnie z pismem Naczelnej Dyrek-cji Archiwów Państwowych (NDAP), wydało przedstawicielowi Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego akta tajne byłego Starostwa Powia-towego w Lesznie14. W 1953 r. na stanie PAP w Lesznie było już dwadzieścia zespołów doty-czących miasta i powiatu leszczyńskiego.
13 Tamże, sygn. 15, s. 1; sygn. 191, s. 2–4. 14 Tamże, sygn. 178, s. 1.
uporządkowanych
1 Starostwo Powiatowe w Lesznie 1920–1939 25,5 m.b. 22 m.b. 2 Wydział Powiatowy w Lesznie 1920–1939 23,5 m.b. 21 m.b. 3 Powiatowy Urząd Ziemski w Lesznie 1920–1937 2 m.b.
4 Parafi a ewang.-reform. św. Jana w Lesznie 1691–1940 1 m.b. 1 m.b. 5 Parafi a ewangelicka Krzyża w Lesznie 1691–1907 2,7 m.b.
6 Parafi a ewangelicka w Zaborowie XVII w. – 1940 0,5 m.b. 0,5 m.b. 7 Spółka Zarządzająca Skonfi skowanymi Gruntami
Oddział w Lesznie
1940–1945 18m.b.+1,5 m³ 18 m.b. 8 Starostwo Powiatowe w Rawiczu (ref. budowlany,
pow. Rawicz, Gostyń, Leszno, Kościan, Śrem)
1932–1939 6,5 m.b. 9 Urząd Katastralny pow. wschowskiego dotyczący
Leszna
1764–1869 0,2 m.b. 0,2 m.b.
10 Akta miasta Leszno 1752–1871 1,3 m.b.
11 Leszczyńska Fabryka Octu 1915–1939 0,75 m³ 12 Katolicka Szkoła Podstawowa w Lesznie 1846–1893 0,9 m.b. 13 Gmina wyznaniowa żydowska w Lesznie 1808–1809;
1914–1939
0,15 m.b. 14 Powiatowy Urząd Rozjemczy w Lesznie 1933–1939 0,35 m.b. 15 Urząd Budowlany pow. leszczyńskiego 1940–1944 1,5 m.b.
16 Policja niemiecka w Lesznie 1940 0,6 m.b. 0,6 m.b. 17 Gmina katolicka w Lesznie 1816–1913 0,04 m.b. 0,04 m.b. 18 Kancelaria adwokacka Wyżykowski i Agapsowicz
w Lesznie
1926–1939 0,3 m.b. 0,3 m.b.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: APL, Powiatowe Archiwum Państwowe w Lesznie, sygn. 191, s. 10–11.
W 1953 r. zgodnie z przepisami w dalszym ciągu przekazywano akta do WAP w Poznaniu. Wśród nich były pojedyncze archiwalia cechowe, przesłane zaraz po przejęciu z leszczyńskiego ra-tusza. Równolegle leszczyńskie archiwum konty-nuowało w latach 1954–1955 odbiór akt z różnych urzędów. Część akt pozostawała w magazynie w Lesznie, część była przekazywana do WAP. W 1954 i 1955 r. PAP dokonało w sumie niewielu przejęć, były to często pojedyncze jednostki, któ-re w krótkim czasie odsyłano do Poznania. Lesz-czyńska jednostka przejęła też akta Komendy Po-wiatowej „Służby Polsce” i przekazała je później do zasobu WAP. Na stanie PAP pozostały nato-miast akta „Społem” Leszno15. W kolejnych la-tach leszczyńskie archiwum sukcesywnie przej-mowało i porządkowało akta.
Rok 1957 był przełomowy dla zasobu PAP w Lesznie. W Rozporządzeniu Rady Ministrów z 19 lutego 1957 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego (Dz.U. z PRL, nr 12, poz. 66), w para-grafi e 7. jest mowa o tym, że: […] materiały walne wchodzące w skład państwowego zasobu archi-walnego i podlegające Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, [...], przechowuje się wieczyście w cen-tralnych, wojewódzkich i powiatowych archiwach
pań-stwowych16. Zgodnie z tym, PAP w Lesznie
uzy-skało prawo do wieczystego przechowywania zasobu archiwalnego. Dalsze kroki w sferze pod-niesienia rangi archiwów powiatowych, w tym PAP w Lesznie, zostały zawarte w Wytycznych z dnia 24 kwietnia 1958 r. w sprawie nowego profi lu archiwów powiatowych. Według tych wytycznych archiwa powiatowe miały stać się placówkami przechowującymi stały zasób historyczny, przy zachowaniu zasady pertynencji terytorialnej. Za-sób powiatowych archiwów państwowych po-winien – zgodnie z wytycznymi – obejmować materiały aktowe zgromadzone w PAP w chwi-li wejścia w życie wspomnianych postanowień, według przyjętego kryterium terytorialności i hierarchiczności urzędów oraz instytucji, a za-tem archiwa powiatowe winny gromadzić akta najwyżej szczebla powiatowego. Zasób miał składać się z materiałów, które PAP będą przej-mować ze składnic akt po upływie obowiązują-cych terminów przechowywania. Zasób winien obejmować XIX i XX w. z wyjątkiem przypad-ków, gdy PAP mają już w swoim posiadaniu ma-teriały z okresu wcześniejszego – staropolskiego, albo taki materiał przejmą w przyszłości z tere-nu na własność bądź też jako depozyt. Uzupeł-nieniem zasobu zgromadzonego przez archiwa powiatowe miała być pełna ewidencja zespołów materiałów przechowywanych w innych archi-wach państwowych: centralnych, wojewódzkich, powiatowych oraz w archiwach kościelnych itp., a dotyczących terenu działania danej jednostki. Na jej stanie miały również znajdować się mi-krofi lmy i fotokopie materiałów z innych archi-wów. Dodatkowo archiwa powiatowe miały po-siadać wiedzę odnośnie zasobu na terytorium jego działania, przechowywanego w muzeach, 16 Dz.U. PRL z 1957 r., nr 12, poz. 66. Rozporządzenie RM z dnia
30 grudnia1958 r. (Dz.U. PRL z 1959 r., nr 2, poz. 12) potwierdzi-ło zasady dotyczące przechowywania wieczystego.
bibliotekach, organizacjach cechowych, jak rów-nież u osób prywatnych17. Prawna możliwość gromadzenia zasobu archiwalnego nie spowo-dowała, że do Leszna powróciły wszystkie ma-teriały archiwalne związane z miastem. Archiwa powiatowe mogły bowiem gromadzić archiwalia szczebla powiatowego i niższego z wieku XIX i XX18. W Lesznie rozporządzenie z 1957 r. po-czątkowo niewiele zmieniło, gdyż w 1958 r. PAP miało trudności lokalowe, rozwiązane dopiero w połowie lat sześćdziesiątych. Nie sprzyjało to gromadzeniu stałego zasobu i utrudniało zwrot akt z Archiwum Państwowego w Poznaniu, zmu-szało też do dalszego przekazywania akt do Po-znania. W 1960 r. oddano tam między innymi akta Powiatowego Urzędu Rozjemczego w Lesz-nie. W roku 1962 do Poznania trafi ły natomiast akta urzędów stanu cywilnego, akta parafi i ewan-gelickiej w Lesznie i Zaborowie. Akta te prze-kazano w wyniku przeprowadzonego wcześ-niej skontrum, ponieważ stanowiły uzupełnie-nie zespołów funkcjonujących już w Archiwum Państwowym w Poznaniu. W 1963 r. do Poznania trafi ły akta stowarzyszeń oraz landratury okupa-cyjnej z Leszna19.
Oprócz wspomnianych wyżej wytycznych, naczelny dyrektor archiwów państwowych wy-dał 29 lipca 1963 r. zarządzenie w sprawie roz-mieszczenia między archiwami państwowymi materiałów archiwalnych, które powstały i będą powstawać po dniu 22 lipca 1944 r. W myśl tego zarządzenia, powiatowe archiwa państwowe miały gromadzić materiały wytworzone przez urzędy i instytucje o charakterze powiatowym i niższym20. W związku z wytycznymi z 24 kwiet-nia 1958 i zarządzeniem z 29 lipca 1963, w listo-padzie 1963 r. dyrektor Archiwum Państwowego w Poznaniu dr Czesław Skopowski wystosował 17 Wytyczne z dnia 24 kwietnia 1958 r. w sprawie nowego profi
-lu archiwów powiatowych, [w:] Zbiór przepisów archiwalnych wydanych przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w latach 1952–2000, wybór i oprac. Maria Tarankowska, Ewa
Rosowska, Warszawa 2001, rok 1962, s. 8–9 i 48.
18 Dz.U. PRL z 1957 r., nr 12, poz. 66.
19 APL, Powiatowe Archiwum Państwowe w Lesznie, sygn. 192,
s. 7–10; sygn. 193, s. 1–16.
20 Zarządzenie nr 5 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych
z 29 lipca 1963 r. w sprawie rozmieszczenia między archiwa pań-stwowe materiałów archiwalnych pańpań-stwowego zasobu archiwalne-go, które powstały i powstają po dniu 22 lipca 1944 r., [w:] Zbiór przepisów archiwalnych…, s. 95.
ca 1944 r. Dyrektor zwracał się również z proś-bą o wymienienie zespołów, które znajdują się w niewłaściwym archiwum i powinny ulec trans-lokacji21. W odpowiedzi na pismo kierownik PAP w Lesznie dr Aleksander Piwoń napisał, że: […] następujące zespoły – przechowywane dotychczas w Archiwum Państwowym w Poznaniu – powinny ulec translokacji: akta sądowe, landratury, starostwa i wydziały powiatowe, akta miast, cechów, szkół oraz akta gmin kościelnych. Z akt okresu staropolskiego winny znaleźć się w Archiwum Państwowym w Lesz-nie akta Jednoty Braci Czeskich w LeszLesz-nie. W wy-padku, gdy translokacja akt jest z różnych względów niemożliwa, należałoby przekazać do zbiorów PAP mikrofi lmy tych zespołów. Translokacji winny ulec także akta gmin z terenu działalności Powiatowego Archiwum Państwowego w Lesznie przechowywane dotychczas w Powiatowym Archiwum Państwowym
w Poznaniu22.
W dniu 9 marca 1964 r. dyrektor WAP w Po-znaniu dr Skopowski wydał zarządzenie w spra-wie rozmieszczenia w archiwach państwowych na terenie miasta Poznania i województwa znańskiego materiałów archiwalnych, które po-wstały przed dniem 22 lipca 1944 r. W wyniku tego zarządzenia w skład zasobu Archiwum Pań-stwowego w Poznaniu miały wchodzić następu-jące materiały: urzędów i instytucji o charakterze wojewódzkim, urzędów i instytucji o charak-terze lokalnym znajdujących się na terenie Po-znania, miast wielkopolskich z okresu do 1775 r. (jako depozyt archiwów terenowych), cechów z terenu Poznania i województwa do 1939 r., akta władz administracji ogólnej ze szczebla powiato-wego do 1918 r., czyli pruskiej landratury (staro-stwa) i wydziałów powiatowych (Kreisausschuss), landratury okupacyjnej z lat 1940–1944 i grupy różnych szczątków zespołu z całego wojewódz-twa, zbiory i kolekcje, akta podworskie i materiały urzędów katastralnych do 1939 r. oraz księgi urzę-dów stanu cywilnego z całego województwa. Na-tomiast zasób archiwów terenowych miały two-rzyć materiały urzędów i instytucji o charakterze 21 APL, Powiatowe Archiwum Państwowe w Lesznie, sygn. 187,
s. 12.
22 Tamże, s. 13.
1944 i innych materiałów wymienionych wy-żej. Zarządzenie wchodziło z dniem ogłosze-nia, wykonanie go miało przebiegać stopniowo do 31 grudnia 1965 r.23 Archiwum poznańskie tłumaczyło pozostawienie u siebie akt szczebla powiatowego z XIX w. do 1918 r. małą ilością zachowanych z tego okresu akt szczebla nad-rzędnego, mianowicie rejencji i prowincji po-znańskiej24. Pozostawione akta miały uzupełnić zasób. Zarządzenie dyrektora poznańskiego ar-chiwum z 9 marca 1964 r. nie realizowało w pełni wytycznych NDAP z 24 kwietnia 1958. Nie za-kładało bowiem zwrotu wszystkich akt szczebla powiatowego z XIX i XX w., a także urzędów tastralnych oraz ksiąg metrykalnych z parafi i ka-tolickich i ewangelickich, a także akt ze zbiorów i kolekcji, które zostały utworzone w poznań-skim archiwum. Do leszczyńskiej placówki nigdy nie powróciły akta XIX-wiecznych landratur, sta-rostw i wydziałów powiatowych. Nie zwrócono akt szkół i akt gmin kościelnych oraz wielu in-nych dokumentów z XX w.
Po ogłoszeniu wytycznych NDAP i przy-toczonego wyżej zarządzenia dyrektora WAP w Poznaniu z 9 marca 1954 r., rozpoczął się stop-niowo proces zwrotu akt do PAP w Lesznie. W 1961 r. wróciły do Leszna Akta miasta Leszno z XIX w.25 Kolejne archiwalia translokowano do Leszna w 1964 r., a były to akta sądów z Leszna, oraz większa partia akt miasta Leszno. Poznań-skie archiwum zwróciło także akta inspektora-tów szkolnych. Największą partię akt przeka-zano z Poznania w grudniu roku 1965 r., kiedy to leszczyńskie archiwum pozyskało nowe po-mieszczenia zwiększające powierzchnię maga-zynową, i co za tym idzie, umożliwiające prze-chowywanie większej ilości akt. Poznańskie archiwum przesłało wówczas dalsze archiwalia z Akt miasta Leszno od końca XVIII w. do 1939 r., jednakże bez akt staropolskich, które pozostały 23 Tamże, sygn. 194, s. 67.
24 Kazimierz Bielecki, Powstanie i działalność powiatowych
archi-wów państwowych podległych Archiwum Państwowemu w Pozna-niu w latach 1950–1960, z uzupełnieniem danych o zasobie za lata 1961–1965, „Archeion”, t. 49, 1968, s. 74.
25 APL, Powiatowe Archiwum Państwowe w Lesznie, sygn. 192,
w Poznaniu. Zwrócono także akta starostw i wy-działów powiatowych z okresu dwudziestole-cia międzywojennego z Leszna. Dodatkowo po-znańskie archiwum oddało akta Powiatowego Urzędu Rozjemczego z Leszna oraz akta notariu-szy. Realizując zarządzenie dyrektora archiwum poznańskiego, z Leszna do Poznania przekaza-no z kolei akta metrykalne parafi i katolickich powiatu leszczyńskiego26. W kolejnych latach trwała nadal akcja scalania i przekazywania ze-społów archiwalnych, dotyczyła ona jednak poje-dynczych pozycji. W 1967 r. scalono akta banków ludowych, przekazując 22 jednostki archiwalne do Leszna. W 1969 r. do Poznania trafi ły akta Seminarium Nauczycielskiego Męskiego i Żeń-skiego z okresu międzywojennego. W latach 70. XX w. z terenu działania PAP Leszno i za jego pośrednictwem Archiwum Państwowe w Po-znaniu przeprowadziło akcję przejmowania akt cechowych z Cechu Rzemiosł Różnych z Lesz-na. Materiały te przekazywano bezpośrednio do Poznania27. Jednak archiwum leszczyńskie stale powiększało swój zasób, przejmując dokumenta-cję z podległego terenu i odzyskując swoje dawne zbiory.
Przełomowym momentem dla leszczyńskiej placówki był rok 1976, kiedy to PAP się usamo-dzielniło, stając się Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Lesznie, podległym bezpośred-nio Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w Warszawie. Awans archiwum związany był z reformą administracyjną przeprowadzoną w roku 1975, a co się z tym wiąże, z utworzeniem wówczas województwa leszczyńskiego. Usamo-dzielnienie się archiwum wpłynęło na wzrost jego znaczenia w regionie. Jednak podniesienie do rangi archiwum wojewódzkiego, dające moż-liwość przechowywania akt wcześniejszych niż z XIX w., nie spowodowało powrotu do Lesz-na akt z zasobu staropolskiego. Zostało zacho-wane status quo: archiwalia dotyczące Leszna, które znajdowały się w archiwum poznańskim, pozostały w nim nadal. Taka sytuacja powodu-je powodu-jeszcze dziś, że archiwalia dotyczące powodu-jednego miasta, konkretnie Leszna, znajdują się w zaso-bie dwóch instytucji archiwalnych: Archiwum 26 Tamże, sygn. 187, k. 36; 55, sygn. 193, s. 1–12.
27 Tamże, sygn. 187, k. 76, 147 159; sygn. 188, s. 2–53; APL,
Archi-wum Państwowe w Lesznie, sygn. 671, s. 4–11.
Państwowego w Lesznie i Archiwum Państwo-wego w Poznaniu.
Najważniejszym zespołem przechowywanym w Archiwum Państwowym w Poznaniu, dotyczą-cym Leszna, jest zespół Akta miasta Leszno z lat 1660–1869. Zespół liczy 806 jednostek archiwal-nych. Znajduje się w nim 70 dokumentów papie-rowych i pergaminowych, w tym najważniejszy z perspektywy powstania miasta – odpis przywi-leju lokacyjnego wydanego w 1547 r. Wśród za-chowanych archiwaliów znajdują się przywileje nadawane miastu przez poszczególnych właści-cieli i odpisy przywilejów. Do najważniejszych, oprócz wspomnianego wyżej, należy odpis do-kumentu wystawionego przez Wacława Lesz-czyńskiego, w którym ustalona została ordyna-cja wewnętrzna miasta określająca jego ustrój, uposażenie gospodarcze oraz prawa i obowiązki mieszczan leszczyńskich. Znajdują się tu także dokumenty wystawione przez królów polskich, np. Michała Korybuta Wiśniowieckiego czy też Jana III Sobieskiego, z 27 kwietnia 1683 r., zezwa-lający na urządzenie w mieście poczty. Różnego typu akty wydawali dla miasta też kolejni monar-chowie, żeby wspomnieć Augusta II, Stanisława Leszczyńskiego czy Stanisława Augusta Ponia-towskiego, co znajduje odzwierciedlenie w in-nych zachowain-nych przywilejach28. W zespole znajduje się 15 ksiąg i akt z lat 1625–1791, zawiera-jących kopiariusze przywilejów miejskich, prośby do króla polskiego o potwierdzenie przywilejów etc. Do tego 9 akt z lat 1705–1811, które podejmu-ją sprawy urzędów i urzędników miejskich, spra-wy poszczególnych osób etc. W zespole odnaleźć też można księgi radzieckie z lat 1661–1811, księ-gi sądu opiekuńczego z lat 1660–1785 czy też akta wójtowskie z XVIII stulecia. Sporą liczbę akt, bo 138 jednostek archiwalnych, stanowią materiały związane ze sprawami fi nansowymi miasta Lesz-na, pochodzące z lat 1665–1813. Z kolei materiały dotyczące pożarów miasta wskazują, że Leszno kilkukrotnie doświadczyło tego żywiołu. W po-żarze w 1767 r. spłonęło 328 domów żydowskich z dobytkiem, bożnica z czterema budynkami i ar-chiwaliami, 7 szkół żydowskich, 2 szpitale i jatki żydowskie; zginęło także 20 Żydów29. W mate-riałach tych znajdziemy także opis tragicznego 28 APP, Akta miasta Leszno, sygn. I 1–I 66.
cji . Wśród akt są również takie, które dotyczą zobowiązań fi nansowych i długów właścicieli miasta na rzecz innych stron oraz transakcje ma-jątkowe Sułkowskich, m.in podział dóbr między książętami Sułkowskimi, zawarty 24 lipca 1762 r. po śmierci Aleksandra Józefa Sułkowskiego31. W aktach zachowały się także materiały doty-czące rzemiosła i wytwórczości z lat 1662–1797, 1837, spisy członków i władz poszczególnych ce-chów, korespondencja władz miasta z cechami, sprawy uprawnień mistrzowskich w cechach etc. W aktach tych odnaleźć też można unikatowy dokument, zezwalający na wytwarzanie słynne-go prochu w Lesznie, pochodzący z roku 166232. Tylko dwie jednostki dotyczą spraw związanych z nauczaniem, a cztery nadzoru nad Żydami w mieście33. Materiały zawarte w zespole stawią główne źródło wiedzy o Lesznie epoki no-wożytnej, umożliwiają gruntowne badania nad historią miasta.
Uzupełnieniem materiałów zawartych w Ak-tach miasta Leszno są niewątpliwie dokumen-ty zgromadzone w zespole Akta Braci Czeskich w Wielkopolsce. Materiały dotyczą wprawdzie całości funkcjonowania Jednoty Braci Czeskich, ale wśród akt tych można znaleźć bardzo wiele dokumentów, które traktują o Lesznie. Są one zatem nieodzownym elementem w poznawaniu historii miasta. Zespół liczy 2644 jednostki archi-walne (17 m.b.) i jest podzielony na kilka części. W pierwszej z nich zgromadzone zostały jedy-nie dokumenty (91 jednostek archiwalnych z lat 1507–1792), z których część przywieziona została jeszcze z Czech. Natomiast dokumenty groma-dzone w Polsce dotyczą przywilejów właścicieli Leszna dla leszczyńskiej Jednoty Braci Czeskich34. Kolejną grupę akt stanowi korespondencja, która zawiera 1330 jednostek archiwalnych. Sama ko-respondencja nie odzwierciedla historii miasta, ale wskazuje na szerokie kontakty ówczesnych leszczynian – seniorów Jednoty. Listy do Jednoty 30 Tamże, sygn. I 625, I 626.
31 Tamże, sygn. I 706–I 725. 32 Tamże, sygn. I 726–I 758. 33 Tamże, sygn. I 759–I 799.
34 APP, Akta Braci Czeskich w Wielkopolsce, sygn. 1–91.
że 11 listów słynnego pedagoga mieszkającego w Lesznie – Jana Amosa Komeńskiego z jego ko-lekt, prowadzonych na rzecz Leszna po pożarze35. Ważnym elementem zespołu są diariusze i kro-niki spisywane przez różnych członków Jedno-ty36. Znaleźć w nich można opisy między innymi: opuszczenia w kwietniu 1656 r. Leszna oraz krót-ki opis wojny szwedzkrót-kiej, wydarzeń wojny pół-nocnej, opis pożaru Leszna z 1707 r. sporządzony przez Salomona Opitz a oraz omówienie pierw-szego pożaru z 1656 r. Osobną jednostkę stanowi opis strat ludnościowych Leszna w wyniku epide-mii dżumy37. W Aktach Braci Czeskich zachowa-ły się jednostki dotyczące leszczyńskiego gimna-zjum, a także rękopisy podręczników szkolnych, wykorzystywanych do edukacji w Lesznie38. Pod sygnaturą 2254 odnaleźć można genealogię rodu Leszczyńskich oraz wyciąg z mowy pogrzebowej Jana Amosa Komeńskiego, poświęconej zmarłe-mu Rafałowi VII Leszczyńskiezmarłe-mu39.
Do tego wszystkiego dodać też można ma-teriały dotyczące gminy kalwińskiej w Lesznie. Sporą grupę stanowią tutaj dokumenty, które powstały w związku z pracami przy odbudowie kościoła po pożarze. Akta te zaczynają się w roku 1658. Kolejną grupę stanowią materiały zbierane przez kancelarię rady parafi alnej lub przekazy-wane jej do wiadomości przez miasto. Wśród nich jest np. kronika miasta z lat 1500–1637 czy ordynacja miasta Bogusława Leszczyńskiego40. Materiał zgromadzony w zespole Akta Braci Czeskich w Wielkopolsce jest różnorodny, a do-tyczy wielu elementów funkcjonowania Jednoty w Lesznie. Zawiera zestawienia różnych przy-wilejów dla miasta i mieszkańców, pokazuje hi-storię miasta zarówno tę wielką i świetną, jak i tę trudną, związaną z pożarami, epidemiami, exo-dusami mieszkańców.
35 J. Bielecka, Wstęp do inwentarza akt braci czeskich w
Wielko-polsce (mps, bez paginacji); APP, Akta Braci Czeskich w Wiel-kopolsce, sygn. 923–1421.
36 APP, Akta Braci Czeskich w Wielkopolsce, sygn. 1606–1615. 37 Tamże, sygn. 1614–1617.
38 Tamże, sygn. 1715–1754. 39 Tamże, sygn. 2274.
W Archiwum Państwowym w Pozna-niu znajdują się również materiały dotyczące leszczyńskich cechów, zgromadzone w zespole Cechy miasta Leszno, pochodzącym z lat 1504– 1950; liczy on 264 jednostki archiwalne. Odna-leźć tu można poszyty dotyczące następujących cechów: bednarzy (sygn. 1–24, z lat 1673–1899), balwierzy i cyrulików (sygn. 25–28, 206, 207, z lat 1685–1885), farbiarzy (sygn. 29, z 1747 r.), fryzje-rów i perukarzy (sygn. 208–209, z lat 1892–1950), garbarzy (sygn. 30–44, 264, z lat 1504–1799), garn-carzy (sygn. 45–46, 210–212, z lat 1680–1912), ka-peluszników (sygn. 47–48, z lat 1768–1860), komi-niarzy (sygn. 49, z lat 1722–1829), kowali (sygn. 214–216, z lat 1856–1923), krawców (sygn. 50–63, 217–221, z lat 1683–1926), konwisarzy i introli-gatorów (sygn. 213, z 1741 r.) kuśnierzy (sygn. 64, z lat 1764–1793), miechowników i rękawicz-ników (sygn. 65–80, z lat 1760–1845), młynarzy (sygn. 81–85, z lat 1647–1902), murarzy i cieś-li (sygn. 86–95, z lat 1692–1895), pasamoników (sygn. 96–104, z lat 1677-1814), piekarzy (sygn. 105–134, 224, 263, z lat 1642–1949), piwowarów (sygn. 135–136, z lat 1754, 1794), płócienników (sygn. 137–138, z lat 1695–1873), postrzygaczy sukna (sygn. 139–141, z lat 1660–1834), powroź-ników (sygn. 142–145, 225–236, z lat 1662–1841), rzeźników (sygn. 146, z lat 1665–1885), sukien-ników (sygn. 150–151, 242–243, z lat 1701–1800), szewców (sygn. 152–153, 244–259, z lat 1741– 1937), szklarzy (sygn. 154, z 1671 r.). Materiały zgromadzone w zespole dotyczą zatwierdzania statutów cechów, spraw rachunkowych, zawie-rają protokolarze, świadectwa prawego urodze-nia i czeladnicze, różnego rodzaju umowy, wzo-ry oraz korespondencję41.
W poznańskiej placówce archiwalnej, oprócz wyżej wymienionych zespołów, znajduje się jesz-cze szereg innych, które można wykorzystać do badań nad historią Leszna. Do najważniejszych zespołów należą: Landratura w Lesznie, Wy-dział Powiatowy w Lesznie, Starostwo Powia-towe w Lesznie (1939–1945), Miejskie Żeńskie Gimnazjum w Lesznie, Państwowe Seminarium Nauczycielskie Żeńskie w Lesznie, Państwowe Liceum Pedagogiczne Koedukacyjne w Lesz-nie, Gimnazjum im. Komeńskiego w LeszLesz-nie, 41 APP, Inwentarz Cechy miasta Leszno, htt
p://szukajwarchi-wach.pl/53/1336/0/31#tabZespol (dostęp 31.05.2017).
Państwowa Szkoła Budownictwa w Lesznie, Państwowa Szkoła Przemysłowo-Handlowa w Lesznie, Państwowe Seminarium Nauczyciel-skie w Lesznie, Towarzystwo Przemysłowców w Lesznie, Towarzystwo Czytelni Ludowych, Kasyno w Lesznie, Niemiecki Związek Szkol-ny w Polsce – Leszno, Stowarzyszenie Bibliotek Ludowych, Superintendentura Leszno, Żandar-meria powiatu leszczyńskiego, Gmina ewange-licka Krzyża w Lesznie, Gmina ewangeewange-licka re-formowana św. Jana w Lesznie, Rada Związków Zawodowych w Lesznie, Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Lesznie, Komitet Powiato-wy Polskiej Partii Robotniczej w Lesznie, Komi-tet Miejski Polskiej Partii Robotniczej w Lesznie, Powiatowy Komitet Polskiej Partii Socjalistycz-nej w Lesznie, Komitet Powiatowy Zjednoczo-nej Partii Robotniczej w Lesznie, Komitet Miej-ski PolMiej-skiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Lesznie, Związek Młodzieży Polskiej Zarząd Powiatowy w Lesznie, Związek Młodzieży So-cjalistycznej Zarząd Miejski w Lesznie, Związek (Socjalistycznej) Młodzieży Wiejskiej Zarząd Po-wiatowy w Lesznie.
Najważniejszym zespołem archiwalnym prze-chowywanym w leszczyńskim archiwum, a do-tyczącym miasta, są Akta miasta Leszno z lat 1793–1950. Zespół ten jest kontynuacją akt po-zostających w Archiwum Państwowym w Po-znaniu. Liczy 2994 jednostki archiwalne, co daje 31,60 m.b. W zespole dobrze zachowały się akta z końca XVIII w. i pierwszych dziesięcioleci wieku XIX. Bardzo liczne i dobrze zachowane są materia-ły z okresu Księstwa Warszawskiego, m.in. pismo zaświadczające o złożeniu przez miasto przysięgi cesarzowi Napoleonowi, czy dotyczące przygo-towania dwóch obrazów z białymi orłami na pa-radę wojskową. Liczne są też archiwalia dotyczą-ce kwaterunku wojska w mieście i jego obciążeń z tego tytułu. W protokolarzach Rady Miejskiej znaleźć można z kolei wiele wpisanych doń do-kumentów wydawanych przez władze zwierzch-nie, jak np. przez samego księcia warszawskiego Fryderyka Augusta42. Niemniej jednak najlicz-niejszą grupę akt w zespole stanowią te z okresu zaboru pruskiego. Dzięki nim można szczegóło-wo zbadać funkcjonowanie miasta i prześledzić 42 APL, Akta miasta Leszno, sygn. 63, 1074, 1099, 1144, 1164.
wane są również sprawy przywilejów nadanych miastu, stanu municypium, liczby mieszkańców i urzędników miejskich. Szczęśliwym zrządze-niem losu zachowały się szczegółowe protokola-rze pruskiej Rady Miejskiej, pozwalające na do-kładne odtworzenie różnego typu przedsięwzięć ówczesnego samorządu43. Wśród akt znajdują się materiały dotyczące administracji miejskiej i przedsiębiorstw miejskich, takich jak np. rzeź-nia, czy budowy kanalizacji miejskiej, linii kole-jowych do Ostrowa Wielkopolskiego, Jarocina etc.44 Kolejną grupę akt stanowią akta policyjne, w zespole znajduje się też grupa akt dotyczących handlu i przemysłu, miar i wag etc. Część akt po-święcona jest sprawom kościelnym i szkolnym, a także zdrowotnym i opieki społecznej45. Lesz-no zamieszkiwała w tym czasie jedna z najwięk-szych gmin żydowskich, co znalazło również od-zwierciedlenie w aktach46. Dużą grupę stanowią akta dotyczące spraw fi nansowo-budżetowych i kasy miejskiej oraz podatków47. Odrębną grupę akt stanowią sprawy wojskowe, a w tym te zwią-zane z pomnikową inwestycją okresu pruskiego, mianowicie budową olbrzymich, dziś zabytko-wych, kompleksów koszarowych48. Okres pruski zamykają księgi ludnościowe miasta Leszna z lat 1795–1915, przydatne zwłaszcza dla prowadze-nia badań genealogicznych49.
17 stycznia 1920 r. miasto znalazło się w od-radzającej się Polsce, co znalazło odzwierciedle-nie w gromadzonych aktach. Materiały archi-walne wytwarzane przez magistrat były od tego czasu (aż do 1939 r.) w języku polskim. Problem leży jednak w tym, że archiwalia z okresu dwu-dziestolecia międzywojennego są niekompletne. Pierwszą grupę stanowią tu akta ogólno-organi-zacyjne: statuty miejskie, regulaminy, uchwały, sprawy wyborów do Rady Miejskiej i wyborów członków magistratu oraz protokoły posiedzeń magistratu. Obok tego zgromadzono uchwały 43 Tamże, sygn. 1–92. 44 Tamże, sygn. 93–206. 45 Tamże, sygn. 207–430. 46 Tamże, sygn. 496–544. 47 Tamże, sygn. 545–725. 48 Tamże, sygn. 1072–1250. 49 Tamże, sygn. 1251–1335.
dotyczące granic administracyjnych miasta Lesz-na50. Kolejna grupa dotyczy spraw fi nansowo-budżetowych51. W zespole znajdują się także akta związane z gospodarką miejską i sprawami bu-dowlanymi, możemy znaleźć tu także informa-cje na temat szkód wyrządzonych przez wojska niemieckie w budynkach miejskich, oszacowania majątku miejskiego, inwestycji miejskich, takich jak przebudowa czy rozbudowa rzeźni, gazowni i elektrowni miejskiej oraz zwierzyńca miejskie-go, odnowienia ratusza. W aktach można także odnaleźć informacje związane z budową pomni-ków na terenie miasta, np. „Ku czci Bohaterów” na placu Kościuszki, posągu Herkulesa52. Ostat-nią grupę akt z ww. okresu stanowią materiały dotyczące spraw administracyjnych miasta53.
W zespole Akta miasta Leszno odnajduje-my niewiele materiałów z okresu okupacji hi-tlerowskiej, a dotyczą one spraw policyjnych, meldunkowych, budżetowych i podatkowych. Pojedyncze akta dotyczą przemysłu i rzemiosła. Grupa akt dotyczy własności miejskiej. Część materiałów dotyczy także spraw budowlanych oraz szkolnych, pomiarowych i gruntowych. Są też akta katastralne54.
Po wyzwoleniu miasta z okupacji niemiec-kiej, 31 stycznia 1945 r. rozpoczął się okres Pol-ski Ludowej w historii miasta. Zespół obejmuje tylko 5 lat, gdyż został zamknięty w związku ze zmianą dotychczasowej organizacji władz komu-nalnych na podstawie ustawy z 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy pań-stwowej55. Okres Polski Ludowej jest w zespole dobrze reprezentowany. Pierwsza grupa akt do-tyczy spraw ogólno-organizacyjnych i zawiera m.in. statut biura Zarządu Miejskiego w Lesz-nie, materiały dotyczące herbu miasta, wyborów do Miejskiej Rady Narodowej (MRN) i Prezy-dium MRN, protokoły posiedzeń i sprawozdania z działalności MRN. Oprócz tego zgromadzone 50 Tamże, sygn. 1336–1357. 51 Tamże, sygn. 1358–1426. 52 Tamże, sygn. 1427–1506. 53 Tamże, sygn. 1506–1548, 2882. 54 Tamże, sygn. 1549–1598. 55 Dz.U. 1950 r., nr 14, poz. 130.
są liczne materiały związane z działalnością róż-nego rodzaju komisji i komitetów, np. obchodów 400-lecia miasta Leszno, a także akta dotyczące granic miasta czy zmian nazw ulic56. Sporą gru-pę akt tworzą materiały fi nansowo-budżetowe57, a osobny dział stanowią materiały związane z go-spodarką miejską58. W zespole znajdują się także archiwalia związane z przemysłem, rzemiosłem i handlem oraz z administracją społeczną, szkol-nictwem i kulturą59.
Ważną grupę akt stanowi dokumentacja bu-dowlana pochodząca z lat 1874–1961, dotycząca poszczególnych obiektów budowlanych ze ściśle zabytkowego centrum miasta. Wprawdzie nie za-chowały się akta kompletnie wszystkich budyn-ków, ale mimo to są one ewenementem na terenie południowo-zachodniej Wielkopolski, gdyż żad-ne miasto nie posiada zachowanych tego typu akt. Dzięki nim można ustalić losy wielu budyn-ków w Lesznie i prześledzić rozwój urbanistycz-ny miasta60.
Oprócz akt budowlanych, szeroko reprezen-towane są też akta osobowe urzędników i pra-cowników miejskich, głównie z okresu dwudzie-stolecia międzywojennego61.
Kolejnym ważnym zespołem, w którym moż-na zmoż-naleźć wiele materiałów dotyczących hi-storii Leszna, jest zespół Starostwo Powiatowe w Lesznie z lat 1919–1939. Znajdują się w nim materiały, które można wykorzystać do analizy ustroju administracyjnego, stosunków politycz-nych, społecznych i gospodarczych panujących nie tylko w powiecie, ale także w jego stolicy. Akta w zespole zostały podzielone według przy-należności spraw do poszczególnych referatów. W pierwszym referacie zgromadzono materiały dotyczące spraw ogólnych, a wśród nich m.in. organizacji obchodzonych w Lesznie ofi cjalnych uroczystości, np. Dnia Imienin Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego62. Akta zgromadzone w ko-lejnej grupie, czyli referacie organizacyjnym, dotyczą przejęcia Leszna przez władze polskie w 1920 r. Tu też znajdują się materiały dotyczące 56 APL, Akta miasta Leszno, sygn. 1599–1658.
57 Tamże, sygn. 1659–1702. 58 Tamże, sygn. 1703–1741. 59 Tamże, sygn. 1742–1876. 60 Tamże, sygn. 1877–2871, 2884. 61 Tamże, sygn. 2889–2962. 62 Tamże, sygn. 23–26.
charakterystyki burmistrza i wiceburmistrza Leszna oraz akta z postępowania dyscyplinarne-go przeciwko wiceburmistrzowi Tomaszowi Sob-kowiakowi63. Największa grupa akt, o najbogat-szym materiale, została zgromadzona w referacie bezpieczeństwa. Sporą część stanowią materiały dotyczące spraw policyjnych, bezpieczeństwa i porządku publicznego nie tylko powiatu, ale także miasta Leszna64. W referacie administracyj-nym można natomiast znaleźć materiały związa-ne np. z ochroną zabytków, sprawami szkolnymi, ochotniczą strażą pożarną. Duża grupa akt do-tyczy cechów działających w mieście, np. cechu rzeźnickiego, krawieckiego, kowalskiego, ma-larskiego, zegarmistrzowskiego itp. W referacie znajdują się też materiały statystyczne dotyczące ludności, przemysłu i handlu65. W referacie opie-ki społecznej zgromadzono materiały dotyczące walki z bezrobociem, pośrednictwa pracy oraz emigracji zarobkowej. Akta Starostwa Powiato-wego w Lesznie stanowią cenne uzupełnienie informacji dotyczących miasta Leszna w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Dzięki nim można analizować np. działalność stowarzyszeń; są one także jedynym źródłem wiedzy na temat przejęcia Leszna przez władze polskie.
Ważnymi zespołami w opracowywaniu histo-rii miasta są różnego typu zbiory. W Zbiorze dru-ków ulotnych zgromadzono plakaty, zaproszenia na różnego rodzaju imprezy, koncerty, przedsta-wienia, zawody organizowane w Lesznie66. Z ko-lei plany miasta Leszna zachowały się w Zbiorze planów miast; obejrzeć tu można najstarszy plan miasta Leszna przedstawiający mury miejskie z fosą oraz plan z XVIII w., prezentujący zabu-dowę miasta z 1796 r.67 W zespole Dokumenta-cja techniczna – zbiór zgromadzono natomiast plany architektoniczno-budowlane obiektów miejskich. Do najważniejszych zaliczyć trzeba plany leszczyńskich koszar, szkół, obiektów uży-teczności publicznej, wodociągów, kanalizacji68. Zespołem, w którym skoncentrowano materiał ikonografi czny, ważny dla odtworzenia historii 63 Tamże , sygn. 31, 57, 60, 1043.
64 Tamże, sygn. 71–85.
65 APL, Starostwo Powiatowe w Lesznie, sygn. 314–360, 437. 66 APL, Zbiór druków ulotnych.
67 APL, Zbiór planów miast.
