Archeologia Polski Środkowowschodniej t.2, 1997
M
a t e r ia ł y
i
o d k r y c ia
Pr z y c z y n e k d o s t u d i ó w p ó ź n e g o p a l e o l i t u i m e z o l i t u Z A C H O D N IE J C Z Ę Ś C I W Y S O C Z Y Z N Y L U B A R T O W S K IE J Je r z y Lib e r a W trak c ie p ro w a d z o n y c h w 1996 r. b ad a ń p o w ierz ch n io w y ch A Z P n a d ś ro d k o w y m W ie p rz e m w o k ó ł L u b a r tow a u zy s k a n o n o w e ź ró d ła k rz e m ie n n e d o k u m e n tu ją c e o sad n ictw o p ó ź n o p le js to c e ń s k ie o ra z w c z e sn o h o lo c e ń - skie. B a d a n y o b sz a r o b e jm u je z a c h o d n ią cz ęść W yso czy zn y L u b a r t o w s k i e j k t ó r ą sta n o w i zd e n u d o w a n a ró w nina m o re n o w a z e ż w iro w y m i o sta ń c a m i fo rm lo d o w cow ych, w y n ie s io n a o k o ło 1 7 0 -1 8 0 m n.p .m .P o ra z p ie rw s z y ty m o d c in k ie m W ie p rz a z a in te re so w ał s ię p o n a d 120 la t te m u J. P rz y b o ro w s k i (1 8 7 6 , s. 26-32, ryc. 12,13), u z y s k u ją c p ie rw sz e d u ż e se rie z a by tk ó w ró ż n o c z a s o w y c h z C z ern ie j o w a, w śró d k tó ry c h stw ierd zo n o p o je d y n c z e e le m e n ty z p ó ź n e g o p a le o litu (por. Z. S u lg o sto w sk a 1989, s. 21, tabl. X II: 3).
K olejne m ateriały p o c h o d z ą z penetracji pow ierzchnio w ych praco w n ik ó w n ow o p ow stałego Z akładu Prehistorii U M CS. P oczynając ju ż o d 1949 r. w kilkuletnich odstę pach n o w e źró d ła p o zy sk ali J. K o w alczy k , L. G ajew ski i J. G urba. Ich p race koncen tro w ały się w o k ó ł L ubartow a.
W S e m ik a c h p o ra z p ie rw sz y u z y s k a n o se rię z a b y t k ó w d o k u m e n tu ją c ą n a jp ra w d o p o d o b n ie j o s a d n ic tw o k u ltu ry św id e rsk ie j, a p o ś w ia d c z a ją to m a ły liśc ia k tyl- cowy, ry lce, rd z e n ie ty p u m a z o w sz ań sk ie g o o raz n ie w iel ka se ria w ió rk ó w o d b ity c h z te g o ty p u rd z e n i (por. J. L i bera 1995, ta b l. L II). Z k o le i w T ró jn i, w śró d w ie lo k u l tu ro w eg o in w e n ta rz a , w y ró ż n io n o tra p e z , p ó łty lc z a k i, sk ro b ac ze , ta k w ię c e le m e n ty ty p o w e d la o sa d n ic tw a p ó źnego m e z o litu (por. J. L ib e ra 1995, tabl. LVI: 6-14).
L istę z n a le z isk z ta m te g o o k re su z a m y k a ją in w e n ta rze u z y s k a n e z b a d a ń w y k o p a lisk o w y c h L. G a je w sk ie go p ro w a d z o n y c h w i a t a c h 1 9 5 9 -1 9 6 2 n a sta n o w isk u „pod so śn in ą ” w S z c z e k a rk o w ie o raz w 1959 r. w W oli L isow kiej. N a p ie rw sz y m z ty c h sta n o w isk b a d a c z ten u zy sk ał se rie in w e n ta rz y w c z e sn o m e z o lity c z n y v h , n a j p raw d o p o d o b n ie j k u ltu ry k o m o rn ic k ie j, m .in. w p o sta ci tylczaka ty p u S ta w in o g a , k rę p y c h drap aczy , fra g m e n tu tró jk ą ta (?), rd z e n i o d łu p k o w y c h . S tw ierd zo n o tu ró w nież ślad o w e o sa d n ictw o p ó źn o p a le o lity c zn e , m .in. w
po-1 W siatce prostokątów AZP są to obszary 72-82 oraz 73-82. Do kumentację wykonał zespół: dr dr B. Bargiel, J. Libera, A. Zakościelna oraz mgr M. Florek. Jest ona przechowywana w lubelskim oddziale PSOZ.
staci m a łe g o liś c ia k a św id e rsk ie g o i b y ć m o ż e p o je d y n c z y c h w ió ró w (por. L. G a je w sk i 1959a; J. L ib e ra 1995, tabl. LV: 4 -6 ).
W W oli L iso w sk ie j L. G a je w sk i o d k ry ł o b o z o w isk o t.zw . k u ltu ry c e ra m ik i g rz e b y k o w e j, g d z ie o b o k c e ra m i ki stw ie rd z o n o n ie w ie lk ą se rię z a b y tk ó w o p o k ro ju „m e- z o lity c z n y m ” , m .in . ro m b , p ó łty lc z a k , s k ro b a c z (por. L. G aje w sk i 1962, s. 3 9 8 -3 9 9 , ryc. 3). P o n ad to w tym re jo n ie , n a u ro c z y s k u „ Ż u ra w ie B a g n o ” z p o w ie rz c h n i p ia szc zy steg o p a g ó rk a b a d a c z te n ze b rał m .in. trap e z typu L u ta (por. L. G a je w sk i 1965b, s. 2 6 7 , ryc. 3).
P o ra z p ie rw s z y m a te ria ły z ty c h sta n o w isk z o sta ły z a s y g n a liz o w a n e w s z k ic u L. G a je w sk ie g o i J. G u rb y (1 9 5 9 , s. 34 ) d o ty c z ą c y m sta ro ż y tn e g o o sa d n ic tw a d a w n eg o p o w ia tu lu b a rto w sk ie g o . P e łn e ic h o p ra c o w a n ie z a w ie ra d y se rta c ja J. L ib e ry (1 9 9 5 , tab. 2). N o w o p o z y s k a n e w tra k c ie b a d a ń A Z P ź ró d ła p o c h o d z ą z G ó rk i L u b a rto w sk ie j, B rz e z in , S zcz e k a rk o w a o ra z S em ik .
W G ó rc e L u b arto w sk ie j (A Z P 72-82, stan. 8/90) z n a le z io n o lu ź n o k rę p y fra g m e n t ty lc z a k a łu k o w e g o (ryc. IB : c) o ra z o d łu p e k . O b a za b y tk i s ą p rz e p a lo n e . Tego ty p u ty lc z a k i łu k o w e c h a ra k te ry sty c z n e s ą dla h o ry z o n tu o sa d n ic tw a t.zw . n iż o w y c h in w e n ta rz y z ty lc za k am i łu k o w y m i i d ra p a c z a m i ta m o w ia ń s k im i, k tó re R . S ch ild (1 9 7 5 , s. 233 i n .) o d n o si do p rz e ło m u a lle ró d u i n a j m ło d s z e g o d ry asu .
W B rze zin ac h (A P Z 72-82, stan. 16/69) o d k ry to m ały liś c ia k ty p y L y n g b y z rd z e n ie m w ió ro w y m je d n o p ię to - w y m o b a rd z o o stry m k ą c ie rd z e n io w a n ia , w y k o n a n y z k rz e m ie n ia n a rz u to w e g o (ryc. IB : a,b). T ego ty p u li śc iak i, p o z a sensu stricto k u ltu rą ly n g b ijsk ą , w y stę p u ją ta k ż e w n ie k tó ry c h z e sp o ła c h „ ś w id e rsk ic h ” u w a ż a n y c h z a in w e n ta rz e h o m o g e n ic z n e , np. C a ło w a n ie , w yk. IX i X I, p o zio m V o raz w y k . III, p o z io m IV (R. S ch ild 1975, s. 2 6 7 ,2 7 8 , 2 8 2 ). S ta n o w ią o n e je d e n z e le m e n tó w t.zw. z e sp o łó w ty p u W ilno - łą c z ą c y c h w so b ie elem e n ty lyng- bijskie, ah ren sb u rsk ie o raz św id e rsk ie (por. Z. S u lg o sto w sk a 1989, s. 61). Ic h o b e c n o ść z o s ta ła o sta tn io stw ie r d z o n a w n o w o w y d z ie lo n e j k u ltu rz e w o łk u sz a ń sk ie j - je d n o s tc e o d n o sz o n ej do p ie rw sz e j p o ło w y n a jm ło d sz e g o d ry asu , k tó ra n a p o łu d n iu m a się g a ć do W y ż y n y L u b elsk ie j (por. K . S z y m c z a k 1995, s. 3 1 -3 6 , m a p a 5).
238 Je r z y Li b e r a
Ryc. 1. A. L o k alizacja stanow isk p ó źnopaleolitycznych i m ezolitycznych w zachodniej części W ysoczyzny L ubartow skiej. B. Z abytki krzem ienne: B rzeziny (a,b), G órka L ubartow ska (c), S zczekarków (d,f), C hlew iska (e).
Pr z y c z y n e k d o s t u d i ó w p ó ź n e g o p a l e o l i t u i m e z o l i t u z a c h o d n i e j c z ę ś c i Wy s o c z y z n y Lu b a r t o w s k i e j
2 4 0 Je r z y Lib e r a
Pr z y c z y n e k d o s t u d i ó w p ó ź n e g o p a l e o l i t u i m e z o l i t u z a c h o d n i e j c z ę ś c i Wy s o c z y z n y Lu b a r t o w s k i e j
2 4 2 Je r z y Li b e r a
Pr z y c z y n e k d o s t u d i ó w p ó ź n e g o p a l e o l i t u i m e z o l i t u z a c h o d n i e j c z ę ś c i Wy s o c z y z n y Lu b a r t o w s k i e j 2 4 3
W Szczekarkowie (APZ 72-82, stan. 41/127) wśród
kilku znalezionych zabytków krzemiennych wyróżniają
się dwa wióry z krzemienia świeciechowskiego odbite
z rdzeni dwupiętowych typu mazowszańskiego. Jeden
z nich to okaz o drobno łuskanych zwrotnie krawędziach,
drugi natomiast posiada ścieniające łuskanie spodniej
strony przypiętowej, na podobieństwo formowania na
sady liściaka mazowszańskiego dwukątowego (ryc. IB:
d, f). Ponadto ze stanowiska tego pochodzi łuszczeń i 4
odłupki z krzemienia narzutowego. Prawdopodobnie z tą
samą tradycją należy łączyć luźne znalezisko półtylcza-
ka z krzemienia czekoladowegoz Chlewisk 2(AZP 73-82,
stan. 15/49) wykonanego na podobnego typu wiórze
(ryc. IB: e).
L ic z n ą s e r ię z a b y tk ó w k rz e m ie n n y c h z e b ra ł
w 1995 r. student historii P. Pytka z Lubartowana z zwyd-
mionej terasy pod S em ik am i3. Z 544 egzemplarzy wy
tworów krzemiennych z osadnictwem późnopaleolitycz-
nym należy łączyć: 7 rdzeni dwupiętowych, 4 wióry od
bite z tego typu rdzeni, fragment zbrojnika tylcowego, 2
fragmenty wiórków tylcowych (?), 10 drapaczy (w tym
4 krępe odłupkowe i 6 smukłych wiórowych), 3 rylce
(węgłowy i 2 jedynaki), drapacz+wiertnik (ryc. 2: a-c,
h, i, k; 3: a, b, d, g; 4: a-p; 5: a-o). Zdecydowana więk
szość tych zabytków wykonana została z surowca na
rzutowego oraz kredowego kopalnianego, uzupełnione
go krzemieniem czekoladowym i świeciechowskim - te
ostatnie skały dotyczą części drapaczy oraz rylców. Po
nadto stanowisko było zasiedlane w późnym mezolicie,
co poświadcza seria 9 skrobaczy wielorakich oraz tra
2 Zbiór P. Pytki z Lubartowa.
J Zbiór ten liczy 544 okazy krzemienne, 2 kamienne i około 480 fragmentów ceramiki. Osadnictwo młodsze określają narzędzia (m.in. fragmenty siekier, narzędzi żniwnych, grociki, fragmenty toporków) i ce ramika: kultury pucharów lejkowatych, subneolitycznych kultur strefy leśnej, kultury micrzanowickicj, trzcinicckicj, łużyckiej i wczesnośre dniowieczna.
G a j e w s k i L.
1962 Ślady osadnictwa neolitycznego w Woli Lisow
skiej, pow. Lubartów, WA, t. 27, s. 398-399.
1965a Badania pow ierzchniowe w Lubartowie i oko
licy, WA, t. 31, s. 266-267.
1965b Sprawozdanie z wykopalisk z epoki kamienia na
polu „Pod Sośniną” we wsi Szczekarków, pow. Lubartów w latach 196li 1962, Spr. Arch.,t. 17, s. 83-92.
G a j e w s k i L., G u r b a J.
1959 Osadnictwo starożytne i wczesnośredniowiecz
ne w pow. Lubartowskim, [w:] Ziemia Lubar towska (jednodniówka - lipiec), s. 33-39.
pez zwykły (ryc. 2: d-g, j ; 3: c, e, f, h-1) wykonane z krze
mienia narzutowego.
N ajstarsze osad nictw o p ó źn o p aleo lity czn e nad
środkow ym W ieprzem w obrębie zachodniej części
W ysoczyzny Lubartow skiej należy więc odnieść do
późnego alleródu lub najm łodszego dryasu, a w yzna
czają je inw entarze z tylczakam i łukowym i, reprezen
tow ane przez m ateriał z G órki Lubartow skiej, które
stanow ią kolejny punkt tego typu ugrupow ań kultur
tylczakow ych na przedpolu W yżyny Lubelskiej (por.
J. Libera 1995, ryc. 6). Z bliżoną zapew ne chronolo
gię należy przyjąć dla liściaka lyngbijskiego, którego
obecność w m iędzyrzeczu W isły i Bugu je st zw iąza
na z oddziaływ aniam i idącym i od północy, a stanow i
sko z Brzezin w yznacza kolejny punkt ich w ystępo
w ania na Lubelszczyźnie (por. J. Libera 1990, ryc. 6;
1995, tab. 3, ryc. 5). Żadnego jed n ak z tych znalezisk,
ze w zględu na zebrane m ałe serie form przewodnich,
nie m ożna przypisać określonej kulturze.
Nieco m łodszą, bo późnodryasow ą lub preboreal-
ną m etrykę w yznaczają praw dopodobnie inwentarze
posiadające elem enty „m azow szańskie”, na obszarze
tym reprezentow ane przez dw a stanow iska w Szcze
karkow ie oraz jed n o w Sem ikach. Tego typu elem en
ty stosunkow o często odnotow yw ane są na dużym
obszarze m iędzyrzecza W isły i B ugu (por. R. Schild
1975, ryc. 67; Z. Sulgostow ska 1989, ryc. 3; J. Libera
1995, tab. 4, ryc. 5).
Z m łodszym osadnictw em m ezolitycznym , bore-
alnym lub w czesnoatlantyckim należy łączyć osadnic
two praw dopodobnie kultury kom ornickiej ze Szcze-
karkow a (stan. „pod sośniną”), ew entualnie niektóre
elem enty z Sernik (zbiory P. Pytki). Z fazą późną, za
pewne wczesnoatlantycką, trzeba synchronizować ślad
osad n ictw a (k ultu ry k o m o rn ick iej?) z „Ż uraw iego
B ag n a” oraz in w en tarze z T ró jn i i S ernik (zb iory
P. Pytki), bez m ożliw ości pow iązania ich z określoną
jed n o stk ą taksonom iczną.
L i b e r a J.
1990 Liściaki typu Lyngby w inwentarzach krzemien
nych z międzyrzecza środkowej Wisły i Bugu, Lub. Mat. Arch., t. 3, s. 13-28.
1995 Późny paleolit i mezolit środkowowschodniej
Polski, Cz. I, Analiza, Lub. Mat. Arch., t. 9. P r z y b o r o w s k i J.
1876 W ycieczki arc h eo lo g iczn e nad T yśm ienicę
i Wieprz, WA, t. 3, s. 1-48. S c h i l d R.
1975 Późny paleolit, PZPol. T. I, s. 159-338. S u l g o s t o w s k a Z.
1989 Prahistoria międzyrzecza Wisły, Niemna i Dnie
stru u schyłku plejstocenu, Warszawa. L i t e r a t u r a
2 4 4 Je r z y Lib e r a
S z y m c z a k K.
1995
Epoka kamienia Polski północno-wschodniej na
de środkowoeuropejskim, Warszawa.
Je r z y Li b e r a
An Ad d e n d u m t o t h e St u d i e so n t h e La t e Pa l e o l i t h i c a n d M e s o l i t h i c i n t h e W e s t e r n Pa r t o f t h e
L u b a r t ó w Up l a n d
