Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów Europy Środkowowschodniej w latach 1990-1998

Pełen tekst

(1)621. 2003. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Jadwiga Berbeka Katedra. Badañ. Konsumpcji. Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów Europy Œrodkowowschodniej w latach 1990–1998 1.. Wprowadzenie. Lata 90. by³y okresem znacz¹cych przeobra¿eñ politycznych, gospodarczych i instytucjonalnych w krajach Europy Œrodkowowschodniej. Procesy transformacji w poszczególnych krajach tego regionu rozpoczê³y siê w ró¿nym okresie i by³y spowodowane przez ró¿ne przyczyny, lecz zmierza³y do tego samego celu, jakim jest gospodarka rynkowa. Interesuj¹ca wydaje siê kwestia, czy zmiany mia³y podobny charakter i formy. Znalezienie odpowiedzi na powy¿sze pytanie sta³o siê inspiracj¹ podjêcia tego tematu w niniejszym artykule. Przedmiotem analizy by³y przemiany gospodarcze w siedmiu krajach nale¿¹cych do Grupy Wyszehradzkiej1, a mianowicie w Czechach, Polsce, S³owacji i na Wêgrzech oraz w krajach ba³tyckich: Estonii, Litwie i £otwie. Badaniami objêto lata 1990–1998. Ze wzglêdu na brak dostêpnych, porównywalnych danych dla ostatnich dwóch lat, nie uda³o siê obj¹æ analiz¹ ca³ej dekady. Wnioskowanie prowadzono na podstawie danych wtórnych, opublikowanych przez Bank Œwiatowy w roczniku World Development Indicators 2000. W celu uzyskania rzetelnoœci wyników korzystano tylko z tego jednego Ÿród³a, co w badaniach miêdzynarodowych zwiêksza porównywalnoœæ danych. Przez rozwój gospodarczy zazwyczaj rozumie siê reprodukcjê rozszerzon¹, tj. sta³e zwiêkszanie siê produkcji i konsumpcji, w odró¿nieniu od reprodukcji prostej 1 Termin Grupa Wyszehradzka powsta³ w 1991 r. i obejmowa³ pocz¹tkowo: Czechos³owacjê, Polskê i Wêgry, a po podziale tego pierwszego kraju w sk³ad Grupy wesz³y tak¿e obydwa nowo powsta³e pañstwa – Czechy i S³owacja..

(2) Jadwiga Berbeka. 24. polegaj¹cej na odtwarzaniu produkcji i konsumpcji na takim samym poziomie, czy nawet reprodukcji zawê¿onej, gdzie wolumen produkcji i konsumpcji bêdzie siê zmniejsza³ z okresu na okres2. Pojêcia „rozwój gospodarczy” i „wzrost gospodarczy” czêsto s¹ stosowane w ekonomii jako kategorie synonimiczne lub bliskoznaczne. Wydaje siê jednak, ¿e pierwsze okreœlenie ma w wiêkszym stopniu wymiar jakoœciowy, a drugie – iloœciowy. Przez wzrost gospodarczy rozumie siê powiêkszanie siê potencjalnego produktu krajowego, czy te¿ potencjalnego realnego PKB, powiêkszanie siê zdolnoœci wytwórczych3.. 2. Poziom produktu krajowego brutto i kierunki jego rozdysponowania Celowe wydaje siê rozpoczêcie analizy rozwoju gospodarczego od badania zmian produktu krajowego brutto poszczególnych krajów. Pomimo swej niedoskona³oœci4 jest on syntetycznym wskaŸnikiem zmian gospodarczych sk³adaj¹cych siê na rozwój gospodarczy. Poziom PKB per capita wed³ug parytetu si³y nabywczej w USD w badanych krajach przedstawiono na rys. 1. Tendencje charakteryzuj¹ce poziom PKB per capita wed³ug parytetu si³y nabywczej w badanych krajach by³y zbli¿one – w pierwszej po³owie dekady nast¹pi³ spadek poziomu, a w drugiej po³owie lat 90. wzrost. Poziom PKB per capita w krajach Grupy Wyszehradzkiej by³ w ca³ym analizowanym okresie wy¿szy ni¿ w krajach ba³tyckich, choæ nale¿y podkreœliæ, ¿e zró¿nicowanie to systematycznie ulega³o zmniejszeniu. Analiza PKB mo¿e byæ prowadzona wieloaspektowo. W niniejszym artykule rozwa¿aniom zosta³a poddana przede wszystkim struktura PKB. W pierwszym ujêciu produkt krajowy brutto mo¿e byæ rozpatrywany ze wzglêdu na wydatki. Jest on sum¹ wydatków na konsumpcjê indywidualn¹, konsumpcjê publiczn¹ (wydatków rz¹dowych), inwestycji krajowych brutto i eksportu netto (ró¿nicy miêdzy eksportem i importem). Podstawowym sk³adnikiem produktu krajowego brutto rozpatrywanego od strony wydatków jest konsumpcja indywidualna. Jej udzia³ w PKB badanych krajów w latach 90. przedstawiono na rys. 2.. 2 Por. C. Bywalec, L. Rudnicki, Podstawy ekonomiki konsumpcji, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 1999, s. 37–38. 3. Por. P. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia, t. 2., PWN, Warszawa 1996, s. 350.. Uwagi dotycz¹ce niedoskona³oœci PKB jako miernika rozwoju gospodarczego mo¿na znaleŸæ np. w pracach: D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Makroekonomia, PWE, Warszawa 1999, s. 43; T. Kowalik, Wspó³czesne systemy ekonomiczne. Powstawanie, ewolucja, kryzys, Wydawnictwo WSPiZ im. L. KoŸmiñskiego, Warszawa 2000, s. 17. 4.

(3) Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów.... 25. 14 400 12 400. USD. 10 400 8 400 6 400 4 400 2 400. 1990. 1991. 1992. Polska Litwa. 1993. 1994. 1995. 1996. Czechy. Słowacja. Estonia. Łotwa. 1997. 1998 Węgry. Rys. 1. PKB per capita wed³ug parytetu si³y nabywczej w wybranych krajach Europy Œrodkowej (ceny sta³e z 1995 r.) Źród³o: opracowanie w³asne na podstawie: World Development Indicators 2000, wersja na CD.. 80 75 70 65 60 % 55 50 45 40 35 30. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. Polska. Czechy. Słowacja. Litwa. Estonia. Łotwa. 1997. 1998 Węgry. Rys. 2. Udzia³ konsumpcji indywidualnej w PKB w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 1990–1998 Źród³o: jak do rys. 1..

(4) Jadwiga Berbeka. 26. W omawianym okresie w poszczególnych krajach zaznacza³y siê ró¿ne tendencje. W krajach ba³tyckich i w Polsce udzia³ wydatków na konsumpcjê indywidualn¹ w PKB wzrasta³, tylko w Estonii, gdzie by³ bardzo wysoki w 1990 r., uleg³ obni¿eniu. W krajach tych udzia³ konsumpcji indywidualnej w PKB by³ wy¿szy ni¿ w pozosta³ych pañstwach omawianej grupy. W Czechach, na S³owacji i na Wêgrzech udzia³ ten by³ w miarê ustabilizowany w ca³ym rozpatrywanym okresie. Mo¿na wiêc stwierdziæ wystêpowanie procesów upodabniania struktur gospodarczych omawianych krajów z punktu widzenia udzia³u wydatków na konsumpcjê indywidualn¹ w PKB. Kolejnym sk³adnikiem produktu krajowego brutto rozpatrywanego od strony wydatków jest konsumpcja publiczna (wydatki rz¹dowe). Jej poziom w latach 90. w badanych krajach prezentuje rys. 3. 30. 25. 20 % 15. 10. 5. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. Polska. Czechy. Słowacja. Litwa. Estonia. Łotwa. 1997. 1998 Węgry. Rys. 3. Udzia³ konsumpcji publicznej (wydatków rz¹dowych) w PKB w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 1990–1998 Źród³o: jak do rys. 1.. Pocz¹tek lat 90. charakteryzowa³ siê du¿ymi zmianami poziomu wydatków rz¹dowych w skali rocznej w poszczególnych krajach. Dopiero od 1994 r. ich poziom ustabilizowa³ siê, wykazuj¹c niewielk¹ tendencjê malej¹c¹ na Wêgrzech, w Polsce i Czechos³owacji. W krajach ba³tyckich i na S³owacji mia³ miejsce w po³owie dekady wzrost konsumpcji publicznej, nastêpnie jej tempo os³ab³o i w 1998 r. ponownie wzros³o. W koñcowym okresie najwy¿szy udzia³ wydatków rz¹dowych w PKB cechowa³ £otwê i Litwê (ok. 25% PKB), a najni¿szy Wêgry (10% PKB). Mo¿na siê zastanawiaæ, czy w pierwszych dwóch krajach nie nast¹pi³ efekt wypierania, polegaj¹cy na ograniczaniu wielkoœci popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego sekto-.

(5) Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów.... 27. ra prywatnego pod wp³ywem wzrostu wydatków pañstwa5. Powy¿sze uwagi sk³aniaj¹ do konkluzji, ¿e w krajach ba³tyckich, gdzie poziom publicznego spo¿ycia i tak by³ relatywnie wysoki, w koñcowej fazie rozpatrywanego okresu jeszcze nast¹pi³ jego wzrost w stosunku do pozosta³ych krajów. W rozwoju analizowanych krajów z tego punktu widzenia wystêpowa³y nieco odmienne tendencje. 45 40 35 mld USD. 30 25 20 15 10 5 0. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. Polska. Czechy. Słowacja. Litwa. Estonia. Łotwa. 1997. 1998 Węgry. Rys. 4. Wartoœæ krajowych inwestycji brutto w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 1990–1998 (ceny sta³e z 1995 r.) Źród³o: jak do rys. 1.. Tendencje, jakie zaznaczy³y siê w latach 90. w omawianych krajach w poziomie krajowych inwestycji brutto, kolejnym sk³adniku produktu krajowego brutto rozpatrywanego z punktu widzenia wydatków, by³y zró¿nicowane (rys. 4). Na pocz¹tku dekady, tj. do 1992 r., we wszystkich badanych krajach ich poziom obni¿a³ siê. Pocz¹wszy od 1993 r. poziom inwestycji w krajach Grupy Wyszehradzkiej zacz¹³ wzrastaæ, najszybciej i systematycznie w Polsce. Na S³owacji i Wêgrzech by³a to te¿ sta³a tendencja wzrostowa, natomiast w Czechach od 1996 r. poziom krajowych inwestycji brutto obni¿a³ siê, co zwi¹zane by³o z kryzysem gospodarczym w tym kraju. W krajach ba³tyckich inwestycje te utrzymywa³y siê na w miarê sta³ym, znacznie jednak ni¿szym ni¿ w pozosta³ych pañstwach, poziomie. Tempo zmian poziomu krajowych inwestycji brutto ilustruje rys. 5. Najwiêksze zmiany, o charakterze spadkowym, mia³y miejsce na pocz¹tku dekady, szczególnie w Czechach i na £otwie i wi¹za³y siê z przekszta³ceniami o charakterze systemowym. W kolejnych latach, poczynaj¹c od 1993 r., w Polsce i na Wêgrzech inwestycje krajowe brutto 5. Tak definiuj¹ efekt wypierania D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, op. cit., s. 177..

(6) Jadwiga Berbeka. 28. wzrasta³y bardzo szybko, przeciêtnie o kilkanaœcie punktów procentowych rocznie. Podobne, dodatnie tempo wzrostu cechowa³o inwestycje w Czechach i w Estonii, ale w ostatnich dwóch analizowanych latach znów zaznaczy³ siê tam spadek omawianej kategorii. Na Litwie i £otwie wzrost krajowych inwestycji brutto rozpocz¹³ siê dopiero w 1995 r., ale trwa³ do koñca rozpatrywanego okresu. 300 250 200 %. 150 100 50 0 –50 –100. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. Polska. Czechy. Słowacja. Litwa. Estonia. Łotwa. 1997. 1998 Węgry. Rys. 5. Dynamika zmian krajowych inwestycji brutto rocznie w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 1990–1998 Źród³o: jak do rys. 1.. Ró¿ny by³ tak¿e udzia³ wydatków na inwestycje w produkcie krajowym brutto (rys. 6). Zasadniczo zaznaczy³a siê tendencja obni¿ania tego udzia³u na pocz¹tku lat 90. i wzrostu pocz¹wszy od 1993 r. W drugiej po³owie dekady najwy¿szy udzia³ wydatków na inwestycje brutto w PKB wystêpowa³ na S³owacji, w Czechach i w Estonii – ponad 30%, a najni¿szy na Litwie i w Polsce – ok. 25%. Kolejnym sk³adnikiem produktu krajowego brutto w rozpatrywanym ujêciu s¹ wydatki na eksport netto, a wiêc ró¿nica miêdzy eksportem a importem. Poziom eksportu w omawianych krajach w latach 90. prezentuje rys. 7. W rozpatrywanym okresie zaznaczy³ siê wyraŸnie rosn¹cy poziom eksportu w krajach Europy Œrodkowej, przy czym w pañstwach Grupy Wyszehradzkiej poziom ten by³ wy¿szy ni¿ w krajach ba³tyckich, co wynika³o z ich wiêkszego potencja³u gospodarczego. Równoczeœnie jednak tempo wzrostu eksportu w krajach pierwszej grupy by³o istotnie wy¿sze ni¿ w pañstwach ba³tyckich..

(7) Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów.... 29. 45 40 35 30 %. 25 20 15 10 5. 1990. 1991. 1992. Polska Litwa. 1993. 1994. 1995. 1996. Czechy. Słowacja. Estonia. Łotwa. 1997. 1998 Węgry. Rys. 6. Udzia³ wydatków na krajowe inwestycje brutto w PKB w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 1990–1998 Źród³o: jak do rys. 1.. 45 40 35. mld USD. 30 25 20 15 10 5 0. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. Polska. Czechy. Słowacja. Litwa. Estonia. Łotwa. 1997. 1998 Węgry. Rys. 7. Wielkoœæ eksportu dóbr i us³ug w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 1990–1998 (ceny sta³e z 1995 r.) Źród³o: jak do rys. 1..

(8) Jadwiga Berbeka. 30. Analogiczne tendencje zaznaczy³y siê w poziomie importu dóbr i us³ug, co ilustruje rys. 8. Mo¿na stwierdziæ, ¿e po niewielkim spadku poziomu importu na pocz¹tku dekady w wiêkszoœci omawianych krajów, w drugiej po³owie lat 90. import dóbr i us³ug wykazywa³ trend wzrostowy we wszystkich badanych pañstwach. Szczególnie silna tendencja wzrostowa zaznaczy³a siê w Polsce i Czechach. Nieco wolniejszy wzrost cechowa³ import Wêgier i S³owacji, natomiast w krajach ba³tyckich poziom importu by³ ni¿szy, a tempo jego wzrostu wolniejsze (z wyj¹tkiem Estonii). 50 45 40. mld USD. 35 30 25 20 15 10 5 0. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. Polska. Czechy. Słowacja. Litwa. Estonia. Łotwa. 1997. 1998 Węgry. Rys. 8. Wielkoœæ importu dóbr i us³ug w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 1990–1998 (ceny sta³e z 1995 r.) Źród³o: jak do rys. 1.. Dok³adniej przeciêtn¹ dynamikê zmian poziomu importu dóbr i us³ug w analizowanych krajach przedstawiono na rys. 9. Na tej podstawie mo¿na stwierdziæ, ¿e by³a ona bardzo zró¿nicowana zarówno w poszczególnych latach, jak i poszczególnych krajach. W pierwszej po³owie lat 90. roczne przyrosty i spadki importu w danym kraju siêga³y kilkunastu punktów procentowych. W drugiej po³owie dekady w ca³ej omawianej grupie krajów poziom importu wzrasta³. Szczególnie du¿y wzrost, o ok. 20% rocznie, odnotowywano w Estonii i na Wêgrzech. Najmniejszy wzrost importu cechowa³ gospodarkê Litwy. Powy¿sze spostrze¿enia wskazuj¹ na pewne zró¿nicowanie tendencji rozwojowych w omawianej grupie krajów. Celowe wydaje siê porównanie struktury PKB badanych krajów od strony wydatków w czterech latach: 1990, 1994, 1996 i 1998. Przedstawiono to na rys. 10–13..

(9) Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów.... 31. 50. 30. 10 % –10. –30. –50. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. Polska. Czechy. Słowacja. Litwa. Estonia. Łotwa. 1997. 1998 Węgry. Rys. 9. Dynamika zmian importu dóbr i us³ug rocznie w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 1990–1998 Źród³o: jak do rys. 1.. 100 80 60 %. 40 20 0 –20. Czechy Estonia. Litwa. Łotwa. krajowe inwestycje brutto konsumpcja indywidualna. Polska Słowacja Węgry eksport netto konsumpcja publiczna. Rys. 10. Struktura PKB badanych krajów wed³ug grup wydatków w 1990 r. Źród³o: jak do rys. 1..

(10) Jadwiga Berbeka. 32. W 1990 r. najwiêkszy udzia³ konsumpcji indywidualnej w PKB cechowa³ Estoniê i Wêgry, a krajowych inwestycji – £otwê. Mo¿na wiêc stwierdziæ, ¿e odmiennoœæ struktury PKB Wêgier polega³a na wiêkszym ni¿ w innych krajach udziale konsumpcji, a mniejszym udziale wydatków rz¹dowych i inwestycji. Drugi model, cechuj¹cy siê odmiennoœci¹, przedstawia³a struktura PKB £otwy, w której udzia³ wydatków rz¹dowych by³ wyraŸnie ni¿szy, a udzia³ wydatków na inwestycje wy¿szy ni¿ w pozosta³ych rozpatrywanych pañstwach. 100 80 60 %. 40 20 0 –20. Czechy Estonia. Litwa. Łotwa. krajowe inwestycje brutto konsumpcja indywidualna. Polska Słowacja Węgry eksport netto konsumpcja publiczna. Rys. 11. Struktura PKB badanych krajów wed³ug grup wydatków w 1994 r. Źród³o: jak do rys. 1.. W 1994 r. udzia³ wydatków rz¹dowych we wszystkich omawianych krajach z wyj¹tkiem Wêgier by³ zbli¿ony, w tym ostatnim kraju by³ ni¿szy. Udzia³ konsumpcji indywidualnej by³ natomiast zró¿nicowany. Najni¿szym udzia³em tego sk³adnika charakteryzowa³ siê PKB Czech i S³owacji, najwy¿szym zaœ Wêgier i Litwy. Ró¿nice siêga³y 20 punktów procentowych, by³y wiêc bardzo du¿e. Rozbie¿ny by³ tak¿e udzia³ wydatków na inwestycje brutto w analizowanych pañstwach. Najni¿szy, kilkunastoprocentowy by³ w Polsce, na Litwie i £otwie. Nieco poni¿ej jednej czwartej stanowi³y wydatki na inwestycje na S³owacji i na Wêgrzech, natomiast prawie 30% w Czechach i Estonii. W 1996 r. struktura PKB Polski, Litwy i £otwy by³a zbli¿ona, cechowa³a siê relatywnie wysokim udzia³em konsumpcji indywidualnej. Wzajemne podobieñstwo wykazywa³y te¿ struktury PKB Czech i S³owacji, charakteryzuj¹ce siê wyraŸnie ni¿szym udzia³em konsumpcji indywidualnej, o kilkanaœcie punktów procentowych w stosunku do pierwszej grupy krajów. W PKB krajów b. Czechos³owacji udzia³ krajowych inwestycji brutto by³ zdecydowanie wy¿szy ni¿ w pozosta³ych, tak¿e o kilkanaœcie punktów procentowych..

(11) Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów.... 33. 100 80 60 %. 40 20 0 –20. Czechy Estonia. Litwa. Łotwa. krajowe inwestycje brutto konsumpcja indywidualna. Polska Słowacja Węgry eksport netto konsumpcja publiczna. Rys. 12. Struktura PKB badanych krajów wed³ug grup wydatków w 1996 r. Źród³o: jak do rys. 1.. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e w 1998 r. (rys. 13) we wszystkich analizowanych krajach eksport netto mia³ wartoœæ ujemn¹, dowodz¹c¹ przewagi wartoœci importu nad eksportem. We wczeœniejszych latach tendencja te nie by³a jednolita dla ca³ej grupy. 100 80 60 %. 40 20 0 –20. Czechy Estonia. Litwa. Łotwa. krajowe inwestycje brutto konsumpcja indywidualna. Polska Słowacja Węgry eksport netto konsumpcja publiczna. Rys. 13. Struktura PKB badanych krajów wed³ug grup wydatków w 1998 r. Źród³o: jak do rys. 1..

(12) 34. Jadwiga Berbeka. Struktura PKB Wêgier w tym ostatnim roku wyró¿nia³a siê, podobnie jak w poprzednich latach, najni¿szym udzia³em konsumpcji publicznej (wydatków rz¹dowych), o kilkanaœcie procent ni¿szym ni¿ w innych omawianych krajach. Najwy¿szy udzia³ tej kategorii wydatków cechowa³ PKB krajów ba³tyckich, ok. 1/4 ca³oœci. Odmiennoœæ struktury PKB S³owacji polega³a na najni¿szym udziale konsumpcji indywidualnej (50%) i najwy¿szym w badanej grupie udziale krajowych inwestycji brutto. Mo¿na oceniæ, ¿e S³owacja realizowa³a najbardziej od³o¿ony w czasie model rozwoju. W badanym okresie nast¹pi³ zasadniczo wzrost udzia³u konsumpcji indywidualnej w strukturze PKB w wiêkszoœci badanych krajów, z wyj¹tkiem Estonii i S³owacji. Udzia³ konsumpcji publicznej (wydatków rz¹dowych) wzrós³ w krajach ba³tyckich, a w pozosta³ych utrzymywa³ siê na w miarê sta³ym poziomie. Udzia³ krajowych inwestycji brutto w krajach ba³tyckich obni¿y³ siê, a w pozosta³ych rozpatrywanych pañstwach wzrós³.. 3. Sektorowa struktura PKB Produkt krajowy brutto jest sum¹ wartoœci dodanych wytworzonych w poszczególnych sektorach. Analiza poziomu wytworzonej wartoœci dodanej pozwala te¿ oceniæ efektywnoœæ sektorów. Dane obrazuj¹ce wartoœæ dodan¹ wytwarzan¹ w rolnictwie przedstawiono na rys. 14, jednak¿e s¹ one niepe³ne, zw³aszcza dla pocz¹tku lat 90. Wartoœæ dodana wytwarzana w rolnictwie przypadaj¹ca na jednego zatrudnionego, po spadku w pierwszej po³owie dekady we wszystkich badanych krajach, zaczê³a wzrastaæ po 1995 r. Najwy¿sza jej wartoœæ w ca³ym badanym okresie charakteryzowa³a rolnictwo Wêgier (4863 USD w 1998 r.) i Estonii (3739 USD w 1998 r.). W pozosta³ych dwóch krajach ba³tyckich i na S³owacji rolnik wytwarza³ przeciêtnie nieco powy¿ej 3500 USD wartoœci dodanej. Najmniejsz¹ wartoœæ dodan¹ w rolnictwie wytwarza³ przeciêtny zatrudniony w Polsce (1861 USD w 1998 r.), ponaddwukrotnie mniej ni¿ w pozosta³ych krajach. Jest to niepokoj¹cy wskaŸnik niskiej efektywnoœci polskiego rolnictwa. Analizê wk³adu wartoœci dodanej wytworzonej w rolnictwie do PKB prezentuje rys. 15. Ogólnie mo¿na stwierdziæ, ¿e udzia³ wartoœci dodanej wytwarzanej w rolnictwie w PKB w latach 90. obni¿a³ siê we wszystkich omawianych krajach. Na pocz¹tku dekady tempo tego spadku by³o znacznie szybsze, zw³aszcza w krajach ba³tyckich. W 1998 r. wk³ad wartoœci dodanej rolnictwa do PKB w wiêkszoœci analizowanych krajów kszta³towa³ siê na poziomie ok. 5%, wy¿szy by³ w Estonii – ponad 6%, a przede wszystkim na Litwie – ponad 10%. Œwiadczy to o nieco odmiennym charakterze litewskiej gospodarki w stosunku do pozosta³ych rozwa¿anych krajów. Dane przedstawiaj¹ce udzia³ wartoœci dodanej wytworzonej w przemyœle w PKB ukazuje rys. 16..

(13) Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów.... 35. 5500 5000 4500. USD. 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. Polska. Czechy. Słowacja. Litwa. Estonia. Łotwa. 1997. 1998 Węgry. Rys. 14. Wartoœæ dodana w rolnictwie na jednego zatrudnionego w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 1990–1998 (ceny sta³e z 1995 r.) Źród³o: jak do rys. 1.. 30 25 20 %. 15 10 5 0. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. Polska. Czechy. Słowacja. Litwa. Estonia. Łotwa. 1997. 1998 Węgry. Rys. 15. Wartoœæ dodana w rolnictwie jako procent PKB w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 1990–1998 Źród³o: jak do rys. 1..

(14) Jadwiga Berbeka. 36. W badanym okresie udzia³ wartoœci dodanej wytwarzanej w przemyœle omawianych krajów obni¿a³ siê. Po pocz¹tkowym szybkim spadku w pierwszych latach dekady, udzia³ ten ustabilizowa³ siê na poziomie powy¿ej 30%. Najwy¿szy udzia³ wartoœci dodanej wytwarzanej w przemyœle cechowa³ Czechy (ok. 40%) i, co odmienne od pozosta³ych krajów, wzrós³ w 1998 r. w stosunku do poprzedniego. 65 60 55 50 %. 45 40 35 30 25. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. Polska. Czechy. Słowacja. Litwa. Estonia. Łotwa. 1997. 1998 Węgry. Rys. 16. Wartoœæ dodana wytworzona w przemyœle jako procent PKB w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 1990–1998 Źród³o: jak do rys. 1.. Udzia³ wartoœci dodanej wytworzonej w us³ugach przedstawia rys. 17. We wszystkich analizowanych krajach w latach 90. wzrasta³ udzia³ w PKB wartoœci dodanej wytworzonej w us³ugach i by³ najwy¿szy w Estonii i £otwie, a najni¿szy w Czechach. Przedstawione powy¿ej zmiany doprowadzi³y do transformacji struktury PKB rozpatrywanej z punktu widzenia jego wytwarzania. W takim ujêciu produkt krajowy brutto jest sum¹ wartoœci dodanej wytworzonej w poszczególnych sektorach gospodarki. Strukturê PKB w takim przekroju w latach 1990 i 1997 (dane dla 1998 r. s¹ niekompletne) przedstawiaj¹ rys. 18 i 19. Mo¿na stwierdziæ, ¿e o ile w 1990 r. dominuj¹c¹ rolê we wszystkich omawianych krajach odgrywa³ przemys³, to na koñcu badanego okresu najwiêkszy udzia³ mia³a ju¿ wartoœæ dodana wytwarzana w us³ugach. Tendencja ta, charakterystyczna dla krajów wysoko rozwiniêtych, jest dowodem przemian instytucjonalno-gospodarczych, jakie nast¹pi³y w rozwa¿anych krajach w latach 90..

(15) Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów.... 37. 70 65 60 55 % 50 45 40 35 30. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. Polska. Czechy. Słowacja. Litwa. Estonia. Łotwa. 1997. 1998 Węgry. Rys. 17. Wartoœæ dodana wytworzona w us³ugach jako procent PKB w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 1990–1998 Źród³o: jak do rys. 1.. 100 80. %. 60 40 20 0 Czechy Estonia przemysł. Litwa. Łotwa. usługi. Polska Słowacja Węgry rolnictwo. Rys. 18. Struktura PKB z punktu widzenia procesu tworzenia w wybranych krajach Europy Œrodkowej w 1990 r. Źród³o: jak do rys. 1..

(16) Jadwiga Berbeka. 38. 100 80 60. %. 40 20 0 Czechy Estonia przemysł. Litwa. Łotwa. usługi. Polska Słowacja Węgry rolnictwo. Rys. 19. Struktura PKB z punktu widzenia procesu tworzenia w wybranych krajach Europy Œrodkowej w 1997 r. Źród³o: jak do rys. 1.. 25. 20. 15 % 10. 5. 0. 1992 Polska Litwa. 1993. 1994. 1995. 1996. Czechy. Słowacja. Estonia. Łotwa. 1997. 1998 Węgry. Rys. 20. Udzia³ eksportu produktów wytworzonych przez przemys³y wysokiej technologii w eksporcie produktów przetworzonych w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 1990–1998 Źród³o: jak do rys. 1..

(17) Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów.... 39. Jeœli chodzi o przemys³, to nadal bardzo wolno, w porównaniu z tendencj¹ œwiatow¹, rozwijaj¹ siê w krajach Europy Œrodkowej nowoczesne (rozwojowe) ga³êzie przemys³u, których presja na œrodowisko naturalne jest znacznie mniejsza ni¿ tradycyjnych ga³êzi przemys³u. Ocenia siê, ¿e udzia³ wyrobów wysokiej techniki w produkcji przemys³owej jest w Polsce 2-krotnie ni¿szy ni¿ w krajach przoduj¹cych pod tym wzglêdem. Wed³ug niektórych danych udzia³ ten szacuje siê jedynie na 5–6%, a wed³ug oficjalnej statystyki wskaŸnik ten w 1998 r. wyniós³ 11% i by³ o 1,5 punktu procentowego wy¿szy w porównaniu z 1990 r.6 Wœród wyrobów wysokiej techniki najwiêkszy udzia³ ma produkcja wyrobów elektronicznych, tworzyw sztucznych, wyrobów farmaceutycznych i œrodków transportu samochodowego. Sytuacjê w zakresie udzia³u eksportu produktów wytworzonych w tzw. przemys³ach wysokiej technologii (high-tech) przedstawiono na rys. 20. Mo¿na stwierdziæ, ¿e produkty high-tech nie stanowi¹ du¿ej czêœci produkcji przetworzonej w eksporcie badanych krajów. Przez wiêkszoœæ rozpatrywanego okresu ich udzia³ kszta³towa³ siê na poziomie 5% eksportu. W drugiej po³owie lat 90. znaczenie tych produktów wzros³o na Wêgrzech, gdzie ich udzia³ w eksporcie w 1998 r. siêgn¹³ 21%. Powy¿sze tendencje œwiadcz¹ o powolnej zmianie struktury gospodarczej analizowanych krajów, nie s¹ te¿ korzystne z punktu widzenia realizacji trwa³ego, zrównowa¿onego rozwoju. W dziedzinie gospodarczej trwa³y, zrównowa¿ony rozwój zak³ada optymalizacjê procesów produkcyjnych w taki sposób, aby przy mo¿liwie ma³ym zu¿yciu energii i surowców oraz mo¿liwie ma³ej presji na œrodowisko produkowane by³y wyroby potrzebne, trwa³e i wysokiej jakoœci. Przemys³ jako dzia³ gospodarki narodowej jest bardzo podatny na zmiany w kierunku wykorzystania idei trwa³ego, zrównowa¿onego rozwoju (poprzez zmiany struktury dzia³alnoœci produkcyjnej). Nale¿y wiêc d¹¿yæ do systematycznego wzrostu udzia³u przemys³ów i us³ug opartych na badaniach i rozwoju oraz przemys³ów wysokiej techniki w tworzeniu PKB.. 4. Zakoñczenie Reasumuj¹c powy¿sze rozwa¿ania, nale¿y stwierdziæ, ¿e tendencje charakteryzuj¹ce przemiany gospodarcze w skali makro w badanych krajach Europy Œrodkowowschodniej by³y doœæ zbli¿one do siebie. Ró¿ne by³o jednak ich tempo i czas trwania. We wszystkich krajach omawianej grupy zaznaczy³a siê od 1993 r. tendencja wzrostu poziomu PKB per capita, a tak¿e konsumpcji indywidualnej per capita, co mo¿na uznaæ za symptom rozwoju gospodarczego w skali makro. Zaznaczy³y siê te¿ zmiany w strukturze PKB. W ujêciu PKB jako sumy wydatków udzia³ wydatków na konsumpcjê indywidualn¹ wzrasta³ w wiêkszoœci rozpa6 K. Górka, Strategia rozwoju przemys³u w województwie krakowskim [w:] Przedsiêbiorczoœæ a rozwój gospodarczy województwa krakowskiego, pod red. J. Targalskiego, AE w Krakowie, Kraków 1999, s. 47..

(18) 40. Jadwiga Berbeka. trywanych krajów. Wyj¹tkiem by³y Wêgry i Litwa, w których udzia³ ten w po³owie dekady (1994 r.) by³ bardzo wysoki – szczególnie na Wêgrzech (72%) i w drugiej po³owie dekady uleg³ obni¿eniu, pozostaj¹c nadal jednym z najwy¿szych wœród badanych pañstw. Udzia³ wydatków rz¹dowych w PKB by³ znacznie bardziej sta³y, zmiany w poszczególnych krajach wynosi³y w latach 90. po kilka punktów procentowych. Od przeciêtnego udzia³u wahaj¹cego siê w granicach 20% odbiega³y Wêgry, gdzie udzia³ wydatków rz¹dowych w PKB w ca³ym badanym okresie by³ ni¿szy prawie o po³owê. Jeœli chodzi o udzia³ wydatków na krajowe inwestycje brutto, to w pañstwach ba³tyckich ulega³ on obni¿aniu w badanym okresie, by³ bowiem relatywnie wysoki na pocz¹tku dekady. W pozosta³ych krajach cechowa³ siê znaczn¹ zmiennoœci¹, w drugiej po³owie dekady wykazuj¹c niewielk¹ tendencjê wzrostow¹. Wartoœæ eksportu netto, a wiêc ró¿nicy miêdzy przychodami z eksportu i wydatkami na import, na pocz¹tku lat 90. by³a ujemna w krajach ba³tyckich, a w pozosta³ych dodatnia. W omawianym okresie wydatki na eksport zaczê³y we wszystkich pañstwach przewy¿szaæ przychody z eksportu i tendencja ta nasila³a siê, powoduj¹c wzrost udzia³u wydatków na eksport netto w ca³ej badanej grupie pañstw Europy Œrodkowowschodniej. Analiza struktury PKB z punktu widzenia sumy wartoœci dodanej wytworzonej w poszczególnych sektorach wybranych krajów œwiadczy o spadku znaczenia rolnictwa i przemys³u na rzecz wzrostu udzia³u us³ug we wszystkich omawianych krajach. O upodabnianiu siê struktur gospodarek analizowanych krajów œwiadczy fakt, ¿e o ile na pocz¹tku lat 90. ró¿nice miêdzy krajami jeœli chodzi o wk³ad poszczególnych sektorów w tworzenie PKB siêga³y kilkunastu punktów procentowych, to w 1998 r. zmniejszy³y siê do kilku punktów procentowych. Kraje Grupy Wyszehradzkiej, które wczeœniej rozpoczê³y procesy transformacji ni¿ kraje ba³tyckie, charakteryzowa³y siê wiêkszym zaawansowaniem stopnia realizacji przekszta³cania swych gospodarek w gospodarki rynkowe. Niemniej nale¿y podkreœliæ szybkie tempo pozytywnych zmian, jakie nast¹pi³y w Estonii. Œwiadczy o tym m.in. fakt, ¿e udzia³ wartoœci dodanej wytwarzanej w us³ugach w PKB by³ w Estonii w 1998 r. najwy¿szy w omawianej grupie. Powy¿sza analiza pozwala oceniæ, ¿e rozwój gospodarczy w skali makro mia³ w omawianych krajach Europy Œrodkowowschodniej zbli¿ony charakter. Osi¹gniêty przez poszczególne kraje poziom jest ró¿ny, na co z³o¿y³y siê odmienne warunki dotycz¹ce rozpoczêcia przemian oraz tempo dokonywanych zmian. Literatura Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, PWE, Warszawa 1999. Bywalec C., Rudnicki L., Podstawy ekonomiki konsumpcji, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 1999. Górka K., Strategia rozwoju przemys³u w województwie krakowskim [w:] Przedsiêbiorczoœæ a rozwój gospodarczy województwa krakowskiego, pod red. J. Targalskiego, AE w Krakowie, Kraków 1999..

(19) Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów.... 41. Kowalik T., Wspó³czesne systemy ekonomiczne. Powstawanie, ewolucja, kryzys, Wydawnictwo WSPiZ im. L. KoŸmiñskiego, Warszawa 2000. Samuelson P., Nordhaus W.D., Ekonomia, t. 2, PWN, Warszawa 1996. World Development Indicators 2000, Bank Œwiatowy, wersja na CD.. Macro-proportional Economic Growth of Selected Central Eastern European Countries During 1990–1998 The paper understudies economic changes on macro-economic scale in seven central European countries i.e., The Czech Republic, Poland, Slovakia, Hungary, Lithuania, Latvia and Estonia in the 1990s. The structure of as well as horizontal changes in the gross domestic product, GDP, of the aforementioned countries was analyzed. Their GDPs were analyzed in two categories: – from the expenditure point of view i.e., as total sum of expenditure on consumption by individuals, governmental expenditures, gross internal investments as well as net exports, – from the manufacturing point of view i.e., as total sum of all values added during production in each sector. The research also covered the level of individual consumptions per capita being one of the elements of economic growth. The above considerations were aimed at identifying similarities and differences in undergoing transformation processes in each of the countries studied. The results obtained lead to a conclusion, that the trends characteristic of the economic changes in the countries considered were similar and although they differed in their change dynamics, starting speed as well as their internal and external pre-requisitions they were able to bring their economic structures to similar levels at the end..

(20)