Narzędzia zapewniania bezpieczeństwa produktów nieżywnościowych i ich stosowanie w Unii Europejskiej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 831. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2010. Renata Salerno-Kochan Katedra Towaroznawstwa Przemysłowego. Narzędzia zapewniania bezpieczeństwa produktów nieżywnościowych i ich stosowanie w Unii Europejskiej 1. Wprowadzenie Uzyskanie gwarancji bezpieczeństwa produktu jest podstawowym prawem konsumenta chronionym przepisami. Na obszarze Unii Europejskiej wymagania w tym zakresie wprowadzono Dyrektywą 2001/95/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 3 grudnia 2001 r. w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktów (General Product Safety Directive – GPSD) [5]. Zgodnie z nią kraje członkowskie zostały zobligowane do wprowadzenia szczegółowych wymagań, dotyczących wszystkich produktów wprowadzanych na rynek, zapewniających ochronę konsumenta przed produktami, których użytkowanie może być ryzykowne w stopniu niemożliwym do zaakceptowania1. Samo wprowadzenie wymagań nie wystarczy jednak, żeby uchronić konsumenta przed zagrożeniami. Aby wymagania te spełniły swoje zadanie, konieczne jest także wprowadzenie zasad zarządzania ryzykiem. Należy zwrócić uwagę na takie etapy procesu zarządzania ryzykiem jak: identyfikacja i oszacowanie zagrożeń związanych z użytkowaniem produktów, monitorowanie oraz eliminacja zagrożeń [9]. Ryzyko może być pojmowane w różny sposób i może odnosić się do różnych obszarów działalności człowieka. Najczęściej pojęcie to kojarzy się z utratą czegoś, omijaniem bądź unikaniem ewentualnych strat lub niebezpieczeństw. W kontekście oceny bezpieczeństwa produktów ryzyko to zagrożenie związane z użytkowaniem produktów nieżywnościowych, będące skutkiem oddziaływania chemicznego bądź fizycznego. 1.

(2) Renata Salerno-Kochan. 44. W zapewnieniu bezpieczeństwa produktów nieżywnościowych znajdujących się w obrocie towarowym bardzo dużą rolę odgrywa sposób określania zagrożeń oraz identyfikowania wyrobów będących zagrożeniem dla zdrowia i życia konsumenta, a także prowadzenia analizy ryzyka związanego z normalnym użytkowaniem produktu, z uwzględnieniem jego właściwości oraz kategorii konsumentów, dla których jest przeznaczony. Jak wynika z danych, podejście do prowadzenia analizy ryzyka jest różne w poszczególnych krajach Wspólnoty, co wiąże się z różną efektywnością działania systemu nadzoru nad bezpieczeństwem produktów. Celem artykułu jest przedstawienie metod prowadzenia analizy ryzyka, ze szczególnym uwzględnieniem ich zastosowania do oceny bezpieczeństwa użytkowania produktów włókienniczych oraz sposobu działania systemu sprawowania nadzoru i monitorowania produktów zagrażających zdrowiu i bezpieczeństwu, jako narzędzi zapewnienia bezpieczeństwa produktów nieżywnościowych. 2. Rodzaje zagrożeń wynikających z użytkowania wyrobów i sposoby oceniania bezpieczeństwa produktów Normalne użytkowanie, zgodne z przeznaczeniem, może się wiązać z różnymi zagrożeniami dla konsumenta. Aby zapewnić bezpieczeństwo użytkowania produktu, należy właściwie określić zagrożenia oraz przeprowadzić ocenę ich szkodliwości. Identyfikacja zagrożeń sprowadza się głównie do określenia ich charakteru. Mogą to być zagrożenia chemiczne, związane z zawartością w produkcie szkodliwych substancji, które mogą być przyczyną alergii lub poważniejszych problemów zdrowotnych, lub fizyczne (mechaniczne), mogące powodować oparzenia, skaleczenia, szok elektryczny, uduszenie lub inne uszkodzenia ciała [16]. Produkt/ wymagania. Zagrożenia B. A Analiza zgodności. Produkt zgodny z wymaganiami. niezgodność. Produkt bezpieczny. Analiza ryzyka poważne zagrożenie. Produkt niebezpieczny. Rys. 1. Ocena bezpieczeństwa produktów mających spełniać szczegółowe wymagania (A) i produktów podlegającym wymaganiom ogólnym (B) Źródło: opracowanie własne..

(3) Narzędzia zapewniania bezpieczeństwa…. 45. Ze względu na rodzaj zagrożeń, jakie może nieść ze sobą użytkowanie wyrobu, ocena bezpieczeństwa produktu najczęściej sprowadza się do wyznaczenia wartości granicznych określonych dla substancji uznanych za szkodliwe, a mogących znajdować się w produkcie i (lub) poziomu zagrożeń fizycznych (mechanicznych), a sposób jej przeprowadzania zależy od rodzaju produktu i wymagań, które ma spełniać (rys. 1). Technologia produkcji, skład, wymagania. Produkt. Określenie zagrożeń chemicznych. Właściwości produktu Określenie zagrożeń fizycznych. Charakterystyka zagrożenia. Czas i sposób użytkowania produktu. Prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia Typ konsumenta Prawdopodobieństwo wystąpienia uszkodzenia ciała lub choroby Ocena bezpieczeństwa. Rys. 2. Procedura prowadzenia analizy ryzyka dotyczącego produktów nieżywnościowych Źródło: opracowanie własne.. Jeśli określono szczegółowe wymagania dotyczące bezpieczeństwa danego produktu, w postaci aktów prawnych lub zharmonizowanych norm, ocena bezpieczeństwa sprowadza się zwykle do przeprowadzenia analizy zgodności produktu z wymaganiami (rys. 1, model A). Na jej podstawie można stwierdzić, czy produkt spełnia określone standardy. Gdy produkt jest niezgodny z wymaganiami, nie jest uznawany za bezpieczny. Należy wówczas przeprowadzić analizę ryzyka i w wypadku stwierdzenia poważnych zagrożeń zgłosić produkt jako niebezpieczny. Jeżeli nie ma regulacji określających szczegółowe wymagania dotyczące produktu, tzn. gdy podlega on tylko wymogom ogólnym, wynikającym z dyrektywy lub ustawy o ogólnym bezpieczeństwie produktów [5, 15], należy przeprowadzić kompleksową analizę ryzyka, obejmującą zdefiniowanie i oszaco-.

(4) 46. Renata Salerno-Kochan. wanie wszelkich potencjalnych zagrożeń wynikających z użytkowania produktu (rys. 1, model B). Celem takiego działania jest stwierdzenie, czy istnieje ryzyko związane z użytkowaniem produktu, a w związku z tym, jakie adekwatne działania powinien podjąć organ kontroli [10]. Czy takie podejście jest jednak zasadne w stosunku do wszystkich produktów, dla których nie określono wymagań szczegółowych? Jakie konsekwencje ekonomiczne pociągnęłoby to za sobą? Przeprowadzanie pełnej analizy ryzyka, obejmującej zarówno zagrożenia chemiczne, jak i fizyczne, jest wskazane w wypadku niektórych produktów, dla których co prawda określono szczegółowe wymagania, ale ograniczające się tylko do niektórych właściwości chemicznych. Aby uzyskać pewność, że produkt jest bezpieczny dla użytkownika, a nie tylko zgodny z wymaganiami, należy prowadzić analizę ryzyka zgodnie ze schematem przedstawionym na rys. 2. Przeprowadzanie analizy ryzyka wymaga posiadania odpowiedniej wiedzy na temat właściwości produktu, znajomości przepisów prawnych i normatywnych oraz zawartych w nich wymagań. Niezbędne są także intuicja i wyobraźnia, które umożliwią przewidywanie wypadków i niebezpieczeństw. Bardzo użytecznymi informacjami są także dane rynkowe na temat wypadków konsumenckich, skarg bądź uwag użytkowników na temat wad produktów. 3. Metody prowadzenia analizy ryzyka i ich znaczenie w ocenianiu bezpieczeństwa produktów Analiza ryzyka może być przeprowadzana różnymi metodami. Jak wynika z badań wykonanych dla Komisji Europejskiej przez RPA (Risk and Policy Analysts Ltd) [6], w krajach członkowskich UE obowiązują różne podejścia do prowadzenia analizy zagrożeń: – podejście formalne (formal risk assessment methodology), które opiera się na ilościowych metodach analizy ryzyka i zwykle sprowadza się do zastosowania odpowiednich procedur z wykorzystaniem tabel, macierzy danych lub wykresów; przykładem takiego podejścia jest zastosowanie procedury RAPEX, w której używa się tabel umożliwiających oszacowanie wagi zagrożeń, skutków zagrożeń oraz stopnia zagrożenia; – podejście nieformalne, które jest w znacznie mniejszym stopniu sformalizowane i udokumentowane; sprowadza się ono do oceny porównawczej zagrożeń z wykorzystaniem opinii ekspertów i biegłych; – inne, np. prowadzenie własnych badań laboratoryjnych, opieranie się na wynikach testów innych jednostek lub na wynikach analizy ryzyka przeprowadzonej w innych krajach. Najczęstszą metodą prowadzenia analizy ryzyka jest procedura opracowana na potrzeby systemu RAPEX. Jej podstawą prawną jest tzw. dyrektywa bezpieczeń-.

(5) Narzędzia zapewniania bezpieczeństwa…. 47. stwa [5]. Metoda ta jest wykorzystywana w 25 krajach członkowskich UE. Procedura obejmuje trzy etapy: oszacowanie ryzyka, ocenę ryzyka z uwzględnieniem osób szczególnie narażonych na niebezpieczeństwo oraz ogólną ocenę poziomu ryzyka [7, 10, 13]. Oszacowanie ryzyka polega na określeniu rozmiaru szkody dla zdrowia (stopnia uszkodzenia ciała, rodzaju objawów chorobowych) spowodowanej użytkowaniem produktu, tj. określeniu stopnia, w jakim dane zagrożenie może wpływać na zdrowie konsumenta, z uwzględnieniem typu odbiorcy (np. dzieci, dorośli, osoby niepełnosprawne) i sposobu użycia produktu. Wyróżnia się trzy stopnie uszkodzenia ciała: lekkie – poniżej 2% niesprawności i zwykle odwracalne, niewymagające leczenia, poważne – 2–15% niesprawności, zwykle nieodwracalne i wymagające leczenia szpitalnego, bardzo poważne – powyżej 15% niesprawności, nieodwracalne i wymagające leczenia szpitalnego. Oszacowanie ryzyka to także określenie prawdopodobieństwa poniesienia przez użytkownika szkody zdrowotnej na skutek kontaktu z niebezpiecznym produktem. Może ono przyjmować 12 poziomów: od krańcowo niskiego do bardzo wysokiego. Do określenia go konieczne jest ustalenie ogólnego prawdopodobieństwa wystąpienia szkody dla zdrowia (szkoda występuje zawsze, istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia szkody, wystąpienie szkody jest możliwe, wystąpienie szkody jest mało prawdopodobne) oraz prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia związanego z użytkowaniem produktu, które jest wyrażone w procentach (1%, 10% lub 100%). Ocenia się również ryzyko dotyczące używania produktów konsumenckich przez osoby narażone na ryzyko w stopniu bardzo wysokim (np. dzieci poniżej 5. roku życia, osoby niewidome, osoby o wysokim stopniu inwalidztwa, osoby starsze lub słabe), osoby szczególnie narażone na ryzyko (np. dzieci w wieku 5–11 lat, osoby o częściowym stopniu inwalidztwa), osoby dorosłe. Przyznaje się także ocenę ogólną, określającą ogólny poziom ryzyka (poważny, średni, niski), co umożliwia podjęcie odpowiednich działań (rys. 3). Przykładem mniej formalnego podejścia do analizy ryzyka, przeprowadzanej bardzo często jako uzupełnienie metod ilościowych, jest metoda ekspercka, stosowana m.in. w Polsce, Austrii, Danii, Finlandii, Francji, Irlandii, we Włoszech i w Hiszpanii. Polega ona na określaniu potencjalnych zagrożeń lub wykorzystywaniu technik porównywania zagrożeń przez odpowiednio wyszkolony zespół oceniający – ekspertów z danej dziedziny, którzy mają stosowne uprawnienia i wiedzę potrzebną do wydania opinii na temat zagrożeń wynikających z użytkowania produktu. Opierają się oni na przepisach zawartych w dyrektywie bezpieczeństwa oraz innych przepisach prawnych i normatywnych. Zaletą tej metody jest wysokie prawdopodobieństwo wydania w wyniku rzeczowej dyskusji ekspertów obiektywnej oceny na temat ryzyka związanego z użytkowaniem produktu i zaproponowanie rozsądnych i bezpiecznych rozwiązań, które pozwolą na uniknięcie przez jednostki decyzyjne ewentualnych finansowych lub prawnych skutków podjęcia błędnej decyzji..

(6) niskie. bardzo niskie. średnie. niskie. bardzo niskie. średnie. wysokie niski. bardzo niskie. krańcowo niski. bardzo niski. średni. wysoki. bardzo wysoki. Poziom ryzyka. niskie. średnie. bardzo wysokie. wysokie. wysokie. Poważny. bardzo wysokie. Lekki. Bardzo poważny. Poziom uszkodzenia ciała osoby szczególnie narażone. tak nie. nie nie. tak. tak. Niske ryzyko – działanie mało prawdopodobne. Średnie ryzyko – konieczne pewne działanie. tak. nie. Zwykłe osoby dorosłe. Poważne ryzyko – konieczne szybkie działanie. narażone w bardzo wysokim stopniu. Osoby szczególnie narażone. Ocena ryzyka. Oczywiste zagrożenie?. Odpowiednie ostrzeżenia i osłony?. Źródło: [7, s. 12].. Rys. 3. Sposób oceny ryzyka związanego z użytkowaniem produktów nieżywnościowych zgodnie z procedurą RAPEX. Prawdopodobieństwo uszkodzenia ciała. Oszacowanie ryzyka. 48. Renata Salerno-Kochan.

(7) Narzędzia zapewniania bezpieczeństwa…. 49. W niektórych krajach, np. w Belgii, Czechach, Danii, Finlandii, Niemczech, Norwegii, Słowenii i Szwecji, korzysta się z innych sformalizowanych metodologii [6]. Do najbardziej znanych należą: metoda graficzna (nomograph risk assessment) oraz metoda macierzowa (matrix risk assessment). Ponadto w niektórych państwach wykorzystuje się wyniki testów przeprowadzonych przez niezależne jednostki lub opiera na zgłoszeniach innych krajów członkowskich o produktach niebezpiecznych. 4. Analiza ryzyka w ocenie bezpieczeństwa produktów włókienniczych Produkty włókiennicze, do których zalicza się dużą grupę różnorodnych dóbr konsumpcyjnych, m.in.: odzież, bieliznę pościelową i stołową, zasłony, dywany, wykładziny, obicia meblowe, wymagają szczególnej uwagi ze względu na ich codzienne użytkowanie. Bezpieczeństwo użytkowania tych produktów zależy najczęściej od substancji chemicznych zawartych w surowcach (np. pestycydów lub metali ciężkich występujących we włóknach naturalnych) wykorzystywanych w produkcji, dodawanych w procesach wykończeniowych w celu poprawy właściwości użytkowych podczas przechowywania (biocydów, insektycydów) lub w trakcie użytkowania (detergentów, zanieczyszczeń powietrza) itp. Zróżnicowany asortyment produktów włókienniczych wymaga specyficznego podejścia do oceny ich bezpieczeństwa, z uwzględnieniem zasad przeprowadzania analizy ryzyka. W UE wymogi dotyczące bezpieczeństwa produktów włókienniczych są zawarte w dyrektywie bezpieczeństwa oraz w dyrektywie chemicznej 76/769/EEC [4]. Ocena bezpieczeństwa tych wyrobów sprowadza się zatem do sprawdzenia zgodności z wymaganiami opisanymi w dyrektywie (rys. 1, model A) i obejmuje przede wszystkim analizę zagrożeń chemicznych. W Polsce dokumentem regulującym wymagania szczegółowe w zakresie bezpieczeństwa produktów włókienniczych jest rozporządzenie Rady Ministrów [14], w którym zawarto specyfikację substancji zabronionych oraz wyszczególniono dopuszczalne wartości substancji uznanych za szkodliwe (zalecenia te odpowiadają wymogom zawartym w dyrektywie chemicznej). Podobną metodę oceny bezpieczeństwa produktów włókienniczych, opartą na analizie zagrożeń chemicznych, stosują jednostki zajmujące się dobrowolną certyfikacją ekologiczną produktów. Na szczególne uznanie zasługuje stowarzyszenie Oeko-Tex, które propaguje na całym świecie ideę ekoznakowania produktów włókienniczych, a tym samym przyczynia się do zapewnienia ich bezpieczeństwa. Jest to najprężniej działające stowarzyszenie, jeśli chodzi o prowadzenie badań naukowych nad szkodliwością produktów włókienniczych [11]..

(8) 50. Renata Salerno-Kochan. Jak wynika z danych rynkowych, bezpieczeństwo produktów włókienniczych zależy nie tylko od zawartości substancji chemicznych. Użytkowanie tych wyrobów wiąże się także z innymi zagrożeniami, których identyfikacja i oszacowanie wymaga przeprowadzenia analizy ryzyka. Produkty włókiennicze mogą w różny, często nieoczekiwany sposób niekorzystnie oddziaływać na zdrowie i bezpieczeństwo użytkownika. Niektóre włókna mogą np. wywoływać reakcje alergiczne (ze względu na właściwości elektrostatyczne) lub są łatwopalne. W wypadku odzieży zagrożenia dla zdrowia mogą także wynikać ze złego projektu lub z zastosowania materiałów o nieodpowiednich parametrach biofizycznych decydujących o komforcie użytkowania. Oprócz określenia zagrożeń dla danej grupy produktów, zgodnie z zasadami analizy ryzyka, konieczne jest także scharakteryzowanie ich wpływu na użytkownika. Oddziaływanie to zależy nie tylko od rodzaju produktu, ale także od osób, dla których jest on przeznaczony. Szczególną uwagę należy zwrócić na odzież dziecięcą. Źle zaprojektowana odzież dla małych dzieci może być przyczyną śmierci na skutek uduszenia lub zadławienia się. Takie wypadki spowodowały wprowadzenie w niektórych krajach (Wielkiej Brytanii, Irlandii, Niemczech) odrębnych regulacji, w wyniku których opracowano normę europejską [1]. Chociaż ma ona charakter fakultatywny, musi być respektowana przez pozostałych członków Wspólnoty Europejskiej. Jest to pierwsza norma dotycząca produktów włókienniczych umieszczona w Oficjalnym Dzienniku Unii Europejskiej (Official Journal of European Union – EUOJ), wprowadzona jako dokument zapewniający minimalny poziom bezpieczeństwa produktów przeznaczonych dla dzieci. Trwają prace nad wprowadzeniem kolejnej normy, dotyczącej zapalności piżam dla dzieci. Wprowadzanie dodatkowych wymogów dotyczących produktów włókienniczych świadczy o podejmowaniu starań mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa ich użytkowania. Należy jednak pamiętać, że jest to konsekwencja wypadków, których można by uniknąć, gdyby prowadzono pełną analizę ryzyka związanego z użytkowaniem tych produktów. Najlepszym rozwiązaniem w zapewnieniu bezpieczeństwa użytkowania produktów jest prowadzenie pełnej analizy ryzyka, zgodnie z zaproponowanym schematem (rys. 2). 5. System monitorowania bezpieczeństwa produktów Ważnym elementem zapewnienia bezpieczeństwa użytkowania produktów rynkowych jest wprowadzanie w UE systemu nadzoru nad bezpieczeństwem produktów oraz systemu monitorowania niebezpiecznych produktów. Narzędzia te są ważnymi elementami zarządzania ryzykiem. W Polsce za funkcjonowanie tych systemów jest odpowiedzialny prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, który wykonuje swoje zadania z pomocą Inspekcji Handlowej, upoważnionej.

(9) Narzędzia zapewniania bezpieczeństwa…. 51. do przeprowadzania kontroli produktów znajdujących się na rynku. W wypadku stwierdzenia przez Inspekcję Handlową niezgodności produktu z wymaganiami zasadniczymi oraz wymaganiami szczegółowymi dotyczącymi określonej grupy produktów prezes UOKiK może nakazać wycofanie produktu z obrotu, jego wykupienie lub zniszczenie towarów uznanych za niebezpieczne. Może również poinformować opinię publiczną o zagrożeniach związanych z użytkowaniem produktu. Nadzór nad bezpieczeństwem produktów obejmuje [15]: – okresowe monitorowanie spełniania ogólnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa produktów z uwzględnieniem rodzajów kontrolowanych produktów i badanych zagrożeń oraz ocenę skuteczności kontroli, – prowadzenie rejestru produktów niebezpiecznych oraz gromadzenie danych o wyrobach, które nie spełniają szczegółowych wymagań dotyczących bezpieczeństwa, – gromadzenie informacji dotyczących bezpieczeństwa produktów, przekazywanie ich właściwym organom oraz monitorowanie sposobu wykorzystania tych informacji, – gromadzenie przekazywanych przez konsumentów, producentów i dystrybutorów powiadomień o produktach niebezpiecznych. Polityka informowania o produktach niebezpiecznych jest realizowana za pomocą wspólnotowego systemu szybkiego informowania o produktach niebezpiecznych – RAPEX (rapid alert system) [3]. System ten został utworzony w 1984 r. w celu ochrony konsumentów przed niebezpiecznymi produktami przez szybką wymianę informacji między państwami członkowskimi. Dzięki niemu urzędy krajowe mogą zgłaszać Komisji, że na rynku europejskim dostępne są niebezpieczne produkty nieżywnościowe. Prowadzi to do wycofania niebezpiecznych produktów z obrotu lub dopuszczenia ich do sprzedaży na ściśle określonych warunkach. Oprócz systemu RAPEX w poszczególnych państwach wprowadzono krajowe systemy monitorowania rynku. W Polsce działa informatyczny system nadzoru rynku Hermes 2 [8]. Systemy te stanowią cenne źródło informacji na temat skali zagrożeń związanych z użytkowaniem produktów nieżywnościowych wprowadzanych na rynki krajów objętych systemem RAPEX (wyroby, które nie spełniają wymagań ogólnych lub szczegółowych, są klasyfikowane ze względu na poziom stwarzanego zagrożenia), rodzajów zagrożeń związanych z użytkowaniem produktów, a także źródeł tych zagrożeń. Jak wynika z danych opublikowanych w raportach Europejskiej Komisji Zdrowia i Ochrony Konsumentów [2], system RAPEX w coraz większym stopniu przyczynia się do zapewnienia bezpieczeństwa użytkowania produktów w UE: w 2005 r. zgłoszono 701 niebezpiecznych produktów (stwarzających poważne ryzyko), a w 2008 r. – 1868. Oznacza to, że produkty zagrażające bezpieczeństwu użytkowników coraz skuteczniej są wycofywane z rynku. Do najbardziej aktywnych członków tej komisji.

(10) Renata Salerno-Kochan. 52. pod względem liczby powiadomień o produktach niebezpiecznych należą: Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Niemcy, Słowacja, Węgry, Wielka Brytania, a w ostatnim roku także Polska (rys. 4). W 2008 r. (w okresie od stycznia do listopada) udział pięciu najbardziej aktywnych krajów w liczbie zgłoszonych produktów wynosił: Niemcy – 14%, Hiszpania – 11%, Węgry – 9%, Słowacja i Polska – 8% [12]. 16 14 12 10 %. 8 6 4. 2007. Polska. Słowacja. Francja. Wielka Brytania. 2006. Finlandia. Grecja. Węgry. Hiszpania. 0. Niemcy. 2. 2008. Rys. 4. Udział niektórych krajów w zgłaszaniu produktów niebezpiecznych do systemu szybkiego informowania o produktach niebezpiecznych RAPEX w latach 2006–2008 Źródło: opracowanie własne na podstawie [2, 12].. Systemy monitorowania produktów zagrażających zdrowiu i bezpieczeństwu działają coraz sprawniej także w Polsce. Liczba zgłoszeń do systemu RAPEX wzrosła niemal 15-krotnie: z 8 zgłoszonych produktów niebezpiecznych w 2005 r. do 115 w 2008 r. Obecnie jest to 8% wszystkich produktów notyfikowanych przez kraje członkowskie. Ten wynik jest efektem inicjatywy ze strony producentów i dystrybutorów, którzy zgłaszają ponad 90% przypadków [15]. W porównaniu do pozostałych krajów, w których większość zgłoszeń jest efektem działań podejmowanych przez odpowiednie organy państwowe (49%), w Polsce aktywność UOKiK jest niezadowalająca..

(11) Narzędzia zapewniania bezpieczeństwa…. 53. 6. Wnioski Istnieją dwa podstawowe podejścia do oceny bezpieczeństwa produktów nieżywnościowych znajdujących się w obrocie towarowym w UE: przeprowadza się analizę zgodności z wymaganiami szczegółowymi zawartymi w odpowiednich regulacjach prawnych lub normatywnych bądź pełną analizę ryzyka wynikającego z użytkowania produktów. Istnienie wymagań szczegółowych dotyczących bezpieczeństwa produktu objętych regulacjami prawnymi i normatywnymi jest bardzo pomocne, ale niewystarczające. Ocena bezpieczeństwa produktu powinna obejmować pełną analizę zagrożeń, zarówno z uwzględnieniem zagrożeń chemicznych, jak i fizycznych. Taki sposób oceniania pozwala na dokładniejsze wskazywanie produktów niebezpiecznych dla użytkownika i jest zalecany w wypadku produktów włókienniczych, zwłaszcza tych przeznaczonych dla małych dzieci. W ocenie bezpieczeństwa produktów nieżywnościowych ważną rolę odgrywa metodologia przeprowadzania analizy ryzyka. W krajach UE najczęściej stosuje się procedurę zaliczaną do metod ilościowych, opracowaną dla systemu RAPEX, oraz metodę ekspercką, wykorzystywaną m.in. w Polsce. Często metody te są stosowane równocześnie, co może świadczyć o tym, że żadna z nich nie jest niezawodna. Należy zatem zweryfikować dotychczasową metodologię i opracować jedną skuteczną metodę realizowaną we wszystkich krajach UE. System monitorowania produktów niebezpiecznych w coraz większym stopniu przyczynia się do zapewnienia bezpieczeństwa użytkowania produktów wprowadzanych na rynki krajów europejskich. Literatura [1] BS EN 14682:2007, Safety of Children’s Clothing: Cords and Drawstrings on Children’s Clothing Specifications. [2] Consumer Affeirs. Statistisc & Reports, http://ec.europa.eu/consumers/cons_safe/prod_ safe /gpsd/stats_reports_en.htm, dostęp: 20.01.2009. [3] Consumer Affairs. RAPEX Notifications, http://ec.europa.eu/consumers/dyna/rapex /rapex_archives_en.cfm, dostęp: 20.01.2009. [4] Council Directive 76/769/EEC of 27 July 1976 on the Approximation of the Laws, Regulations and Administrative Provisions of the Member States Relating to Restrictions on the Marketing and Use of Certain Dangerous Substances and Preparations (with the Latest Amendments), Official Journal L 262, 27.09.1976 , Brussels. [5] Directive 2001/95/EC of the European Parliament and of the Council of 3 December 2001 on General Product Safety, Official Journal L 011, 15/01/2002, Brussels. [6] Establishing a Comparative Inventory of Approaches and Methods Used by Enforcement Authorities for the Assessment of the Safety of Consumer Products Covered by Directive 2001/95/EC on General Product Safety and Identification of Best Practices, Final Report 2006, Risk & Policy Analysts Ltd, London–Norfolk 2006..

(12) 54. Renata Salerno-Kochan. [7] Guidelines for the Management of the Community Rapid Information System (RAPEX) and for Notifications Presented in Accordance with Article 11 of Directive 2001/95/EC, http://ec.europa.eu/consumers/cons_safe/prod_safe/gpsd/ rapex_guid_ en.pdf, dostęp: 21.01.2009. [8] Informatyczny System Nadzoru Rynku Hermes 2, http://publikacje.uokik.gov.pl, dostęp: 23.01.2009. [9] ISO 31000:2009, Risk Management: Principles and Guidelines. [10] Janiszewska A., Szacowanie i ocena ryzyka – „nowe” stare podejście, cz. 1, Biuletyn Inspekcji Handlowej 2008, nr 2. [11] Oeko-tex Association, http://www.oeko-tex.com/en/main.html, dostęp: 21.01.2009. [12] Rapex Statistics (1 January – 30 November 2008), European Commission, Health and Consumer Protection Directorate – General, Brussels, 15 December 2008, http://ec.europa.eu/consumers/safety/rapex/docs/stats01-11cons-2008.pdf, dostęp: 28.01.2009. [13] Risk Assessment Guidelines for Consumer Products, P:\RAPEX\Risk assessment\\ Wkshop-RA-Guidelines\Agenda-&-docs\071120_RAG-draft.doc, November 2007, dostęp: 7.01.2009. [14] Rozporządzenie Rady Ministrów dotyczące bezpieczeństwa i znakowania produktów włókienniczych z dnia 6 kwietnia 2004, Dz.U. nr 81, poz. 743 (z późn. zm.). [15] Ustawa o ogólnym bezpieczeństwie produktu z 12 grudnia 2003, Dz.U. nr 229, poz. 2275. [16] Zenié A., Risk Assessment of Chemical and Physical Hazards: A Similar Approach, Workshop on the Revised Risk Assessment Guidelines for the General Product Safety Directive 2002/95/EC, 11 December 2007, Brussels. Tools for Ensuring the Safety of Non-food Products and Their Functioning in the European Union An important factor in the process used to ensure product safety is the appropriate approach to the identification of the risk posed by a product and to the methods used to analyze the risk. Such an analysis should include all the important aspects connected with the use of a given product, and especially: categories of consumers who might be exposed to the risk connected with the use of the product, and the purpose the product serves. The objective of the work is to present the risk analysis methods, special attention being paid to their use for the assessment of textile product safety and the manner of functioning of the system for supervision and monitoring of products being a hazard to human health and safety, as the tools for ensuring the safety of non-food products. In the paper attention is drawn to two manners of approaching the risk analysis – formal and informal, the use of which is connected with economic conditions and legal regulations in individual EU member states, as well as to the manner of functioning of the market supervision system and the exchange of information on hazardous products..

(13) Zeszyty Naukowe nr 831. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2010. Jerzy Szakiel Katedra Towaroznawstwa Przemysłowego. Paweł Turek Katedra Towaroznawstwa Przemysłowego. Sensoryczne badania zmian preferencji dotyczących zapachu, barwy i konsystencji emulsji kosmetycznych 1. Wprowadzenie Analiza sytuacji legislacyjnej branży kosmetycznej pozwala na stwierdzenie, że pomimo zakwalifikowania kosmetyków do grupy wyrobów potencjalnie niebezpiecznych określono jedynie rodzaj i ilościowy udział poszczególnych składników produktów oraz stopień ich czystości mikrobiologicznej w celu ochrony zdrowia. Pominięto w prawodawstwie kwestie związane z metodyką badania pozostałych właściwości wyrobów kosmetycznych. Podczas przechowywania lub użytkowania nawilżających emulsji kosmetycznych zachodzą w nich procesy starzenia, wpływające na różnorodne cechy emulsji. Szybkość zachodzenia zmian starzeniowych zależy od mikroklimatycznych warunków przechowywania. Przedstawione badania sensoryczne miały na celu określenie wpływu zmian zachodzących w emulsjach kosmetycznych poddanych procesowi przyspieszonego starzenia na preferencje i pożądalność dotyczące ich wybranych cech. Pierwszy etap badań polegał na ocenie konsumenckiej, którą przeprowadziła grupa niewyselekcjonowanych oceniających. Ich zadaniem było porównanie świeżej próbki z próbką poddaną czterotygodniowemu lub ośmiotygodniowemu procesowi starzenia i wskazanie, która bardziej im odpowiada oraz jakie cechy zaważyły na ich ocenie. Drugi etap oceniania.

(14) Jerzy Szakiel, Paweł Turek. 56. sensorycznego, przeprowadzony zgodnie z zasadami analizy sensorycznej przez zespół wybranych oceniających, miał na celu określenie pożądalności dotyczącej zapachu, barwy i konsystencji za pomocą dziewięciopunktowej skali hedonicznej. 2. Charakterystyka materiału doświadczalnego Badaniom poddano wybrane emulsje kosmetyczne zakupione na polskim rynku. W tabeli 1 przedstawiono pełne nazwy produktów oraz podano producentów tych wyrobów. Wszystkie analizowane nawilżające emulsje kosmetyczne były sprzedawane w szczelnie zamykanych opakowaniach jednostkowych wykonanych z polietylenu, polipropylenu lub politereftalanu etylenu. Poszczególnym produktom przypisano oznaczenia kodowe, którymi posłużono się w dalszej części pracy. Tabela 1. Zestawienie oznaczeń kodowych przypisanych badanym emulsjom Symbol produktu AA DH GI JB KA KC LB LN NH NR SB SI VL WH ZH. Nazwa kosmetyku balsam do ciała „AA Ciało Wrażliwe” firmy Oceanic balsam do ciała „Hydro Body Lotion 24h Nutri-serum” firmy Unilever mleczko do ciała „Intensywna Pielęgnacja” firmy L’Oreal balsam do ciała „24-godzinne Nawilżanie” firmy Johnson & Johnson balsam odżywczy „Activ Body Balm” firmy Kolastyna balsam do ciała „Classic Body Lotion” firmy Burnus balsam nawilżający „Body Colour” z serii Lirene firmy Dr Irena Eris mleczko do ciała „Nutri Soft – 24h” firmy L’Oreal nawilżający balsam do ciała „Hydrating Body Lotion” firmy Neutrogena pielęgnacyjny balsam „Ryż i Lotos” firmy Beiersdorf mleczko do ciała „Body Care – Intensywne Nawilżanie” firmy Soraya intensywnie nawilżający balsam do ciała „Dotyk Jedwabiu” firmy St. Ives balsam do ciała „Venus Kompleksowa Pielęgnacja Skóry Dojrzałej” firmy PharmaCF balsam do ciała z ekstraktem z naturalnego jedwabiu firmy Edgar balsam do ciała „Naturalna Oliwkowa Odżywka Skóry” firmy Ziaja. Źródło: opracowanie własne.. 3. Konsumencka ocena organoleptyczna wybranych cech nawilżających emulsji kosmetycznych Z przeprowadzonych wcześniej badań [2] wynika, że respondenci największą uwagę przywiązują do cech ocenianych organoleptycznie. Na podstawie wyników analizy czynnikowej oraz wyników niskopoziomowej analizy tekstu wybrano trzy.

(15) Sensoryczne badania zmian preferencji…. 57. cechy nawilżających emulsji kosmetycznych uwzględnione w dalszych badaniach: zapach, barwę oraz konsystencję [2]. W pierwszym etapie badań sensorycznych przeprowadzono ocenę konsumencką, dokonaną przez 518 osób, które nie zostały poddane szkoleniom z zakresu analizy sensorycznej ani selekcji ze względu na wrażliwość sensoryczną. Każdy oceniający otrzymał do porównania trzy zestawy składające się z dwóch próbek badanych emulsji oznaczonych kodem (świeżej próbki – próbki zerowej – oraz próbki poddanej przyspieszonemu starzeniu przez przechowywanie w temperaturze 45℃ przez 4 tygodnie). Zadaniem oceniających było określenie preferencji za pomocą metody parzystej oraz wskazanie, która z cech (zapach, barwa, konsystencja) wpłynęła na ich wybór, przy czym możliwe było zarówno wskazanie wszystkich trzech cech, jak i niewskazanie żadnej z nich [1, 7]. Zgodnie z PN-ISO 5492 preferencja jest rozumiana jako wyrażenie emocjonalnego stosunku lub reakcja oceniającego prowadzące do stwierdzenia, że jeden produkt jest lepszy od drugiego lub kilku innych [8]. Przed przystąpieniem do oceniania wszystkie próbki sezonowano przez 24 godziny w normalnych warunkach, zbliżonych do tych, w jakich następnie przeprowadzano ocenę. Tabela 2. Wyniki badania preferencji za pomocą oceny konsumenckiej Symbol produktu AA DH GI JB KA KC LB LN NH NR SB SI VL WH ZH. Źródło: opracowanie własne.. Próbka zerowa 71 95 75 74 89 72 83 82 48 66 93 78 94 83 66. Próbka poddana starzeniu 33 9 29 28 13 30 22 23 57 38 11 26 9 20 37. Analizując uzyskane wyniki (przedstawione w tabeli 2), można zauważyć, że oceniający zdecydowanie wolą świeże próbki od próbek poddanych przyspieszo-.

(16) Jerzy Szakiel, Paweł Turek. 58. nemu starzeniu. Jedynie próbka emulsji firmy Neutrogena „Norwegian Formula Hydrating Body Lotion” (NH) poddana przyspieszonemu starzeniu została wskazana jako preferowana. Uzyskane wyniki mogą być punktem wyjścia do zbadania wpływu zmian barwy, zapachu oraz konsystencji na wybór próbki poddanej lub niepoddanej procesowi przyspieszonego starzenia. W tabeli 3 przedstawiono wyniki oznaczeń. Warto zauważyć, że w wypadku 12 produktów największy wpływ na dokonanie wyboru miała konsystencja emulsji. W trzech pozostałych emulsjach cechą najczęściej wskazywaną przez konsumentów był zapach, choć występujące w liczbie wskazań zapachu oraz konsystencji różnice były niewielkie (np. próbka SB – 49 wskazań na konsystencję i 54 wskazania na zapach). Tabela 3. Wpływ wybranych cech na wybór próbki poddanej lub niepoddanej procesowi przyspieszonego starzenia Symbol produktu AA DH. Barwa. Konsystencja. 12. 69. 12. 46. 18. 54. 3. GI. 20. KA. 10. JB. KC LB. LN. NH NR. 21 9. 14. 16. SB. 19. VL. 8. SI. WH ZH. 65. 37 41. 56. 37. 65. 29. 64. 33. 37 42. 71. 34. 79. 42. 62. 43. 49. 54. 62. 69. 67. 33. 11. 63. 14. 48. 31. Zapach. 38 51. Źródło: opracowanie własne.. Na podstawie analizy otrzymanych wyników można stwierdzić, że spośród trzech ocenianych cech kryterium najbardziej różnicującym produkty oraz wpływającym na wybór próbki poddanej lub niepoddanej starzeniu jest konsystencja. W związku z tym można ją traktować jako istotny wskaźnik zmian jakości związanych ze starzeniem się próbki..

(17) Sensoryczne badania zmian preferencji…. 59. 4. Analiza sensoryczna wybranych cech nawilżających emulsji kosmetycznych 4.1. Warunki przeprowadzania laboratoryjnej analizy sensorycznej. Przedstawiona ocena konsumencka pomimo zastosowania odpowiedniej metody badania nie może zostać zaklasyfikowana jako analiza sensoryczna, ponieważ była przeprowadzana w niejednakowych warunkach, przez osoby nieprzeszkolone z zakresu analizy sensorycznej oraz niepoddane selekcji ze względu na wrażliwość zmysłów. W związku z tym wyniki mogą nie być powtarzalne i odtwarzalne. W literaturze przedmiotu opisano zasady, których należy przestrzegać podczas przeprowadzania analiz sensorycznych [1, 4, 6–12]: – oceniający powinni być w dobrej kondycji zdrowotnej, ponieważ przyjmowane leki lub sam stan chorobowy (np. przeziębienie lub alergia) mogą mieć niekorzystny wpływ na dokładność i powtarzalność ocen, – nie należy stosować silnie pachnących kosmetyków oraz powstrzymać się od palenia co najmniej 60 minut przed rozpoczęciem oceny, – do oceniania należy przystępować nie wcześniej niż 30 minut po posiłku, lecz nie później niż 2,5 godziny od ostatniego posiłku, – podczas oceniania należy zachować ciszę, – ocena powinna być przeprowadzana w ściśle określonych warunkach: w odpowiedniej temperaturze, przy odpowiedniej wilgotności, oświetleniu oraz wyposażeniu stanowisk, – próbki powinny być podawane w naczyniach oznakowanych kodami, znanymi jedynie osobie przygotowującej ocenę, – w ciągu jednego dnia nie należy przeprowadzać oceny zbyt wielu próbek, a między kolejnymi analizami należy robić kilkuminutowe przerwy. Zasady te pozwalają zminimalizować wahania wskazań wynikające z niedoskonałości ludzkich zmysłów, które w analizie sensorycznej pełnią funkcję instrumentów pomiarowych. Należy jednak pamiętać, że wyniki mogą być błędne, np. ze względu na stan psychiczny oceniających. 4.2. Wybór kandydatów do zespołu oceniającego. Testy związane z selekcją do zespołu oceniającego w analizie sensorycznej zostały opracowane na podstawie literatury przedmiotu oraz norm przedmiotowych [1, 4, 6–12]. Z uwagi na to, że zespół powołany do przeprowadzenia analizy sensorycznej miał ocenić barwę, zapach i konsystencję emulsji kosmetycznych, testy wrażliwości sensorycznej ograniczono do zbadania węchu, wzroku oraz dotyku. W celu wyeliminowania osób z wadami widzenia barwnego (monochromatyzmem, dichromatyzmem, anormalnym trichromatyzmem) przebadano wszystkich.

(18) 60. Jerzy Szakiel, Paweł Turek. kandydatów pod względem zdolności rozróżniania barw z wykorzystaniem atlasu barw, opracowanego przez Shinobu Ishiharę. Atlas składał się z wielu barwnych tablic, zwanych tablicami pseudoizochromatycznymi. Zadaniem kandydatów było odczytanie liczb utworzonych z różnobarwnych plamek na tle plamek o innej barwie. Stopień upośledzenia widzenia barwnego jest określany na podstawie charakteru błędnych odpowiedzi. Żadna z osób kandydujących do zespołu oceniającego przebadana tą metodą nie miała problemów z postrzeganiem barw [4, 7]. W celu selekcji kandydatów ze względu na wrażliwość zmysłu węchu wykorzystano metodę bezpośredniej oceny zapachów (ocenę zapachu substancji w kolbach). Substancje zapachowe zostały podane w odpowiedniej kolejności, zgodnie z normą [9]. Metoda ta pozwala na wskazanie osób z zakłóceniami percepcji węchowej (anosmią, merosmią, hiposmią, heteroosmią). Substancje zapachowe o określonym stężeniu zostały umieszczone w kolbach. Zadaniem oceniającego było dokonanie poprawnej identyfikacji substancji przez wciągnięcie pary nosem przy zamkniętych ustach. Zgodnie z normą PN-ISO 5496 osoby, które uzyskały mniej niż 65% możliwych punktów, zostały wykluczone z dalszych badań [9]. W następnym etapie wykonano oznaczenia metodą parzystą. Zadaniem oceniających było wskazanie próbki o intensywniejszym zapachu. Przeprowadzono kilka powtórzeń [1, 4]. Osoby, które poprawnie rozróżniły próbki z zestawu siedmiu par, przechodziły dalej. Na 45 osób poddanych testowi wrażliwości zmysłu powonienia 40 osób zakwalifikowało się do przeprowadzenia oznaczeń związanych z konsystencją. W analizie sensorycznej ocena za pomocą dotyku jest do tej pory najmniej zbadana. Udział różnego typu receptorów w odbiorze wrażeń dotykowych sprawia, że trudno jest dokonać weryfikacji członków zespołu pod kątem sprawności czuciowej. Wyróżnia się czucie powierzchniowe (odbierane przez skórę, opuszki palców, błonę śluzową jamy ustnej) oraz czucie głębokie (mięśni i stawów). Zgodnie z tym podziałem test wrażliwości dotykowej został przeprowadzony dwuetapowo. W pierwszym etapie zbadano zdolność rozróżniania szorstkości powierzchni (czucie powierzchniowe). Zastosowano w tym celu metodę trójkątową. Oceniający mieli za zadanie wskazać próbkę o innej szorstkości od dwóch pozostałych i określić, czy próbka różniąca się od pozostałych jest bardziej, czy mniej szorstka. W drugim etapie badano zmysł czucia głębokiego. Jest on szczególnie ważny w ocenie konsystencji (rozumianej jako spójność produktu), twardości (odporności produktu na zgniatanie) oraz elastyczności (zdolności odzyskiwania pierwotnego kształtu po ustąpieniu miejscowego ucisku, którego siła nie przekracza granicy sprężystości ocenianego produktu) [1, 4]. W celu zbadania wrażliwości czucia głębokiego zostały przeprowadzone dwa oznaczenia. Podczas pierwszego z nich zadaniem oceniających było ułożenie kartek papieru według grubości (w kolejności rosnącej). Drugie oznaczenie polegało na uszeregowaniu zestawu 10 próbek wykonanych z polichlorku winylu ze zmienną ilością plastyfikatora zgodnie ze wzrastającą twardością i malejącą elastycznością. Wartość krytyczna.

(19) Sensoryczne badania zmian preferencji…. 61. współczynnika korelacji rang Spearmana została ustalona na poziomie 0,55. Z 40 osób, które przystąpiły do badania wrażliwości zmysłu dotyku, wybrano 38. Utworzyły one zespół oceniających [3, 5]. 4.3. Ocena pożądalności zapachu, konsystencji i barwy emulsji. Zespół wybranych oceniających wykonał dwie serie analiz: podczas pierwszej oceniane były próbki nawilżających emulsji kosmetycznych poddanych procesowi przyspieszonego starzenia w temperaturze 45℃ przez 4 tygodnie, a podczas drugiej serii oceniano próbki poddane 8-tygodniowemu starzeniu (w tej samej temperaturze). W obydwu seriach próbki poddane starzeniu były porównywane ze świeżymi próbkami. Przed przystąpieniem do oceniania wszystkie próbki sezonowano przez 24 godziny w warunkach panujących w laboratorium, w którym następnie przeprowadzano ocenę. Tabela 4. Średnie ocen uzyskanych za pomocą skali hedonicznej dla próbki zerowej oraz próbki poddanej 4-tygodniowemu procesowi przyspieszonego starzenia Symbol produktu AA DH GI JB KA KC LB LN NH NR SB SI VL WH ZH. barwa 5,05 6,11 6,14 5,70 5,87 6,05 6,34 6,06 5,97 6,24 6,26 5,66 6,08 5,90 6,26. Próbka zerowa konsystencja 5,91 5,84 5,59 6,43 5,36 4,87 6,29 5,36 4,71 5,73 5,82 6,16 6,35 4,62 5,42. Źródło: opracowanie własne.. zapach 6,16 4,65 5,51 5,30 6,18 5,82 6,17 5,08 5,61 6,03 5,97 5,92 6,08 4,77 5,55. Próbka poddana starzeniu barwa konsystencja zapach 4,78 5,46 5,84 5,53 4,67 3,97 6,26 4,91 5,23 5,23 5,49 4,71 5,00 4,23 5,71 5,68 4,32 5,39 5,91 5,46 5,62 6,19 4,83 5,21 5,83 4,47 5,32 6,13 5,33 5,97 5,84 4,91 5,66 5,29 5,65 5,52 5,93 4,87 5,47 5,44 3,98 4,38 5,88 4,95 5,68. Na każdym etapie oceniano barwę, zapach oraz konsystencję z wykorzystaniem 9-stopniowej skali hedonicznej (ocena 1 oznaczała stan wyjątkowo niepożądany, a ocena 9 – wyjątkowo pożądany). Pożądalność w analizie sensorycznej jest rozumiana jako odzwierciedlenie emocjonalnego stosunku osoby wykonującej oznacze-.

(20) Jerzy Szakiel, Paweł Turek. 62. nie do ocenianego produktu lub jego wybranej cechy. Za miarę pożądalności uważa się stopień, w jakim konsument lubi oceniany produkt lub wybraną cechę (bądź ich nie lubi) [4]. Wykorzystując 9-stopniową skalę hedoniczną, oceniający analizowali próbki w zestawach po dwie (próbka zerowa i próbka poddana procesowi przyspieszonego starzenia). Tabela 5. Średnie ocen uzyskanych za pomocą skali hedonicznej dla próbki zerowej oraz próbki poddanej 8-tygodniowemu procesowi przyspieszonego starzenia Symbol produktu AA DH GI JB KA KC LB LN NH NR SB SI VL WH ZH. barwa 5,15 6,26 6,27 5,84 5,90 6,09 6,50 6,19 6,10 6,31 6,45 5,80 6,16 6,02 6,44. Próbka zerowa konsystencja 6,10 5,99 5,67 6,62 5,37 5,07 6,48 5,42 4,88 5,74 5,99 6,26 6,54 4,76 5,47. Źródło: opracowanie własne.. zapach 6,34 4,70 5,60 5,40 6,28 5,98 6,27 5,26 5,63 6,22 6,11 6,11 6,11 4,79 5,74. Próbka poddana starzeniu barwa konsystencja zapach 4,58 5,10 5,67 5,00 3,38 3,52 6,46 4,30 4,96 4,90 4,63 4,11 4,14 3,12 5,29 5,28 3,91 5,05 5,63 4,60 5,16 6,38 4,34 5,47 5,77 4,32 5,13 6,07 4,87 6,08 5,59 4,17 5,44 4,96 5,07 5,23 5,80 3,66 4,89 4,98 3,43 3,98 5,41 4,46 5,76. Analizując wyniki zaprezentowane w tabelach 4 i 5, można zauważyć, że średnie ocen cech próbki zerowej uzyskane podczas drugiej serii badań są istotnie różne od wyników uzyskanych w pierwszej serii. Różnica ta może wynikać z tzw. efektu kontrastu. Jest to błąd oceny występujący w wypadku porównywania różniących się obiektów tego samego typu. Efekt kontrastu powoduje podkreślanie różnic między ocenianymi obiektami, co w wypadku przedstawionych wyników spowodowało nieznaczne podwyższenie średniej ocen cech badanych emulsji otrzymanych podczas drugiej serii badań. Członkowie zespołu oceniającego podczas szkolenia zostali zapoznani z możliwymi błędami, jakie mogą wystąpić podczas oceniania, co prawdopodobnie wpłynęło na minimalizację różnic, jakie można zaobserwować [4, 7, 12]. Przykładową prezentację zmiany ocen barwy, konsystencji i zapachu dwóch pierwszych próbek emulsji kosmetycznych przedstawiono na rys. 1 i 2..

(21) Sensoryczne badania zmian preferencji…. 63. 7. Średnia ocena cechy. 6 5 4 3 2. 0. 4 8 Czas przyspieszonego starzenia (w tygodniach) Barwa. Konsystencja. Zapach. Rys. 1. Zmiana średniej oceny wybranych cech emulsji firmy Oceanic „AA Ciało Wrażliwe” w zależności od czasu trwania procesu przyspieszonego starzenia w temperaturze 45℃ Źródło: opracowanie własne. 7. Średnia ocena cechy. 6 5 4 3 2. 0. 4 Czas przyspieszonego starzenia (w tygodniach) Barwa. Konsystencja. 8. Zapach. Rys. 2. Zmiana średniej oceny wybranych cech emulsji firmy Dove „Body Fresh. Hydro Body Lotion” w zależności od czasu trwania procesu przyspieszonego starzenia w temperaturze 45℃ Źródło: opracowanie własne..

(22) Jerzy Szakiel, Paweł Turek. 64. 0,5. Zmiana średniej oceny barwy. 0,0 –0,5 –1,0 –1,5 –2,0 –2,5 –3,0. AA DH. GI. JB. KA KC. LB. LN NH NR. Nazwa kodowa próbki. Po 4 tygodniach. SB. SI. VL WH ZH. Po 8 tygodniach. Rys. 3. Zmiana wartości średniej oceny barwy badanych emulsji kosmetycznych w zależności od czasu trwania procesu przyspieszonego starzenia w temperaturze 45ºC Źródło: opracowanie własne.. Zmiana średniej oceny konsystencji. 0,5 0,0 –0,5 –1,0 –1,5 –2,0 –2,5 –3,0. AA DH. GI. JB. KA KC. LB. LN. NH NR. Nazwa kodowa próbki. Po 4 tygodniach. SB. SI. VL WH ZH. Po 8 tygodniach. Rys. 4. Zmiana wartości średniej oceny konsystencji badanych emulsji kosmetycznych w zależności od czasu trwania procesu przyspieszonego starzenia w temperaturze 45ºC Źródło: opracowanie własne..

(23) Sensoryczne badania zmian preferencji…. 65. Zmiana średniej oceny zapachu. 0,5 0,0 –0,5 –1,0 –1,5 –2,0 –2,5 –3,0. AA DH. GI. JB. KA KC. LB. LN. NH NR. Nazwa kodowa próbki. Po 4 tygodniach. SB. SI. VL WH ZH. Po 8 tygodniach. Rys. 5. Zmiana wartości średniej oceny zapachu badanych emulsji kosmetycznych w zależności od czasu trwania procesu przyspieszonego starzenia w temperaturze 45ºC Źródło: opracowanie własne.. Z badań wynika, że według zespołu sensorycznego zmiany barwy, konsystencji oraz zapachu zachodzące podczas procesu przyspieszonego starzenia są niekorzystne. Niewielki wzrost średniej oceny poszczególnych cech można zauważyć tylko w wypadku trzech emulsji. Na rys. 3–5 przedstawiono zmiany wartości średniej oceny barwy, konsystencji i zapachu badanych emulsji kosmetycznych w zależności od czasu trwania procesu przyspieszonego starzenia w temperaturze 45℃. Na podstawie analizy wyników przedstawionych w tabelach 4 i 5 oraz na rys. 3–5 można stwierdzić, że właściwością ulegającą najszybszym zmianom jest konsystencja. Jest to także możliwe do zaobserwowania przez użytkownika oraz silnie wpływa na ocenę produktu. 5. Podsumowanie Z badań wynika, że konsumenci negatywnie oceniają zmiany zachodzące w wyniku procesów starzenia. Jako cechę najbardziej wpływającą na ich decyzję wskazują konsystencję emulsji. Na podstawie kolejnych oznaczeń można było stwierdzić, że pożądalność dotycząca testowanej cechy próbki zerowej i próbki poddanej starzeniu zmniejsza się.

(24) 66. Jerzy Szakiel, Paweł Turek. najbardziej w wypadku konsystencji, co potwierdza wyniki uzyskane za pomocą metody oceny konsumenckiej. W celu ustalenia specyfiki zmiany konsystencji badanych emulsji kosmetycznych zespół oceniający porównywał świeże próbki z próbkami poddanymi procesowi przyspieszonego starzenia. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że podczas przechowywania wzrasta lepkość emulsji. Przedstawione badania, z których wynika, że konsystencja jest właściwością ulegającą największym zmianom w wyniku przyspieszonego starzenia, mogą być punktem wyjścia dalszych analiz. Ciekawym zagadnieniem może się też okazać występowanie korelacji pomiędzy oznaczeniami sensorycznymi a oznaczeniami instrumentalnymi, np. z zastosowaniem reotestu. Literatura [1] Baryłko-Pikielna N., Zarys analizy sensorycznej żywności, WNT, Warszawa 1975. [2] Chochół A. i in., Opracowanie wzorca preferencji konsumenckich dotyczących wybranych grup wyrobów kosmetycznych, badania statutowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Wydział Towaroznawstwa, nr 10/KTP/2/2005/202 (materiały niepublikowane). [3] Dziubek B., Jędryka T., Statystyczna interpretacja wyników ocen sensorycznych dokonywanych na skali porządkowej, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 590, Kraków 2002. [5] Jędryka T., Metody sensoryczne, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2001. [4] Jędryka T., Kozłowski T., Materiały do ćwiczeń z analizy sensorycznej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1986. [6] Lawless H.T., Heyemann H., Sensory Evaluation of Food: Principles and Practices, Kluwer Academic/Plenum 75, New York 1999. [7] Meilgaard M., Civille G., Carr T., Sensory Evaluation Techniques, 3rd ed., CRC Press, London 1999. [8] PN-EN ISO 5492:1997, Analiza sensoryczna. Terminologia. [9] PN-EN ISO 5496:1997, Analiza sensoryczna. Metodologia. Wprowadzenie i szkolenie oceniających w wykrywaniu zapachów. [10] PN-EN ISO 6658:1998, Analiza sensoryczna. Metodologia. Wytyczne ogólne. [11] PN-EN ISO 8586–1:1996, Analiza sensoryczna. Ogólne wytyczne wyboru, szkolenia i monitorowania oceniających. Wybrani oceniający. [12] Szakiel J., Turek P., Errors in Product Quality Estimation Caused by Contrast Effect [w:] Current Trends in Commodity Science, vol. 1, Proceedings of the 8th International Commodity Science Conference (IGWT), Poznań, August 28–September 4, 2005..

(25) Sensoryczne badania zmian preferencji…. 67. Sensory Analysis for Changes in the Preferences Regarding Fragrance, Colour and Consistency of Cosmetic Emulsions In the work the results of sensory analysis are presented. The objective of the research was to determine the effects of changes occurring in cosmetic emulsions subjected to accelerated ageing on preferences and desirability in relation to selected emulsion properties. The first stage of the research was based on an assessment made by a large group of random consumers. They were to compare a fresh sample with that subjected to four-week or eight-week ageing process and to show which sample they preferred and which properties determined their choice. The aim of the second stage of the sensory assessment, carried out in accordance with the principles of sensory analysis by a panel of selected assessors, was to assess the desirability of fragrance, colour and consistency using a nine-point hedonic scale. Considering the fact that it was consistency that underwent the greatest unfavourable changes during the ageing process, this property may be an indicator of ageing changes in humidifying cosmetic emulsions..

(26)