• Sieć bezpieczeństwa finansowego w Unii Europejskiej

8-9

si er pi eń w rze si eń 2 0 07

Leszek Pawłowicz, Ryszard Wierzba

Sieć bezpieczeństwa a integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej

• Sieć bezpieczeństwa finansowego w Unii Europejskiej

• Instytucje nadzorcze

• Bank centralny w funkcji pożyczkodawcy ostatniej instancji

• Systemy gwarantowania depozytów



BANK I KREDYT 8-9/2007

Leszek Pawłowicz

RyszaRd wieRzba

Leszek Pawłowicz Uniwersytet Gdański, wydział zarządzania, katedra bankowości;

Gdańska akademia bankowa

Sieć bezpieczeństwa a integracja

rynków finansowych w Unii Europejskiej

1. Sieć bezpieczeństwa finansowego w Unii Europejskiej

stabilność systemu finansowego jest warunkiem koniecznym osiągnięcia korzy- ści z integracji rynków finansowych w Unii europejskiej (Ue). długookresowy i zrównoważony wzrost gospodarczy każdego kraju, a także Ue jako całości, w dużym stopniu zależy od stabilnego systemu finansowego. stąd też stabilność systemu finansowego należy traktować jako cenne dobro publiczne zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej. Mimo że w gospodarce rynkowej rynek i mechanizmy z nim związane wymuszają efektywność gospodarowania i racjo- nalność zachowania się uczestników gry rynkowej, to jednak nie zapewniają sta- bilności systemu finansowego. zjawisko to określa się jako zawodność rynku.

prof. dr hab.

Ryszard Wierzba Uniwersytet Gdański, wydział zarządzania, katedra Finansów;

Gdańska akademia bankowa



Przyczyny tego są liczne i złożone (szczepańska 2005, s. 21–24).

system bankowy, będący z reguły dominującym elementem systemu finansowe- go, jest w większości krajów chroniony przed destabilizacją swoistą siecią bez- pieczeństwa. sieć bezpieczeństwa finansowego (ang. safety net) rozumiana jest na ogół jako zespół rozwiązań instytucjonalnych i regulacji mających na celu ochronę systemu finansowego przed destabilizacją. Jako uzasadnienie dla two- rzenia sieci bezpieczeństwa finansowego przytaczane są zazwyczaj dwa argu- menty:

• chroni ona deponentów, nieświadomych sytuacji finansowej banków,

• daje poczucie zaufania społeczeństwa i zapobiega ewentualnej irracjonalnej panice, a więc niweluje tzw. ryzyko systemowe.

wymieniane są co najmniej dwa mankamenty sieci bezpieczeństwa finansowego:

• stymuluje ona irracjonalne zachowania banków, głównie wobec deponentów, określane mianem pokusy nadużycia (ang. moral hazard),

• powoduje, że wycena premii za ryzyko dla zobowiązań bankowych jest zaniżo- na, co zachęca banki do utrzymywania niższego kapitału i podejmowania wyż- szego ryzyka (Larosière 2004).

dlatego zaleca się, aby systemy nadzoru nad rynkami finansowymi kreować i re- formować w sposób, który zapewni, że zachowania banków będą podobne jak w sytuacji braku sieci bezpieczeństwa (Greenspan 2001).

szeroko rozumiana sieć bezpieczeństwa finansowego jest skomplikowanym sys-

temem i obejmuje całość podsystemów, których prawidłowe funkcjonowanie za-

pewnia stabilność finansową. są to m.in. nadzór właścicielski, audyt zewnętrzny

i wewnętrzny, agencje ratingowe, wywiadownie gospodarcze, izby rozliczeniowe,

instytucje nadzorcze i regulacyjne, a w szczególności nadzór bankowy, instytucje

ochrony konkurencji i konsumentów, banki centralne jako pożyczkodawcy ostat-

niej instancji, fundusze ochrony depozytów, ministerstwa finansów administrują-

ce środkami budżetowymi, a także niezależni analitycy oraz kodeksy dobrych

praktyk, w tym corporate governance. zasady współpracy między poszczególny-



BANK I KREDYT 8-9/2007

mi instytucjami, ich zakres kompetencji i współodpowiedzialności za stabilność finansową zależą od tradycji stanowienia prawa, stopnia liberalizacji gospodarki, a także od uwarunkowań kulturowych i historycznych. Różnią się zatem od sie- bie w poszczególnych krajach.

w większości krajów głównymi elementami sieci bezpieczeństwa finansowego są:

• instytucje nadzorcze,

• bank centralny – w funkcji pożyczkodawcy ostatniej instancji,

• systemy gwarantowania depozytów.

ważnym elementem sieci bezpieczeństwa finansowego jest także rząd, ponie- waż jest on dysponentem publicznych zasobów finansowych, z których może w razie potrzeby udzielić wsparcia finansowego. z reguły jednak zaangażowanie rządu nie ma charakteru sformalizowanego (szczepańska et al. 2004, s. 6). ce- lem wszystkich instytucji tworzących sieć bezpieczeństwa finansowego jest dą- żenie do ograniczenia częstotliwości i skali zakłóceń w systemie finansowym oraz łagodzenie skutków w przypadku ich wystąpienia (szczepańska et al. 2004, s.

6). stąd też wszystkie instytucje tworzące sieć bezpieczeństwa finansowego po- winny ze sobą ściśle współpracować. współpraca ta powinna przebiegać na trzech płaszczyznach: identyfikacji i monitorowania zagrożeń, zapobiegania kry- zysom i zarządzania ewentualnym kryzysem.

w konsekwencji obowiązującej w Ue zasady subsydiarności organizacja sieci bezpieczeństwa finansowego jest zróżnicowana w poszczególnych krajach. Ma ona charakter zdecentralizowany. Jednak nasilające się w Ue procesy integracji, a w skali światowej procesy globalizacji, powodują postępujące umiędzynarodo- wienie działalności banków i sprawiają, że dotychczasowy zdecentralizowany charakter sieci bezpieczeństwa finansowego staje się niedostosowany do współ- czesnych uwarunkowań. stąd też odpowiedzialność za stabilność finansową w Ue przestaje być domeną wyłącznie władz krajowych, a staje się przedmiotem zainteresowania całej wspólnoty europejskiej (baka 2005, s. 93–94).

Tworzący się jednolity rynek finansowy na obszarze Ue wymusza ujednolicanie

rozwiązań regulacyjnych oraz współpracę transgraniczną między poszczególnymi

8-9/2007 BANK I KREDYT

podsystemami sieci bezpieczeństwa finansowego w celu zapewnienia stabilności finansowej w skali ponadnarodowej.

w zasadzie od 1999 r., tj. od momentu wprowadzenia wspólnego pieniądza euro, rozpoczęła się w Ue burzliwa debata na temat adekwatności struktury in- stytucjonalnej sieci bezpieczeństwa finansowego w Ue do wyzwań integracji ryn-



Tabela 1. Regulacyjne i instytucjonalne ramy zarządzania

kryzysem finansowym w Unii Europejskiej

Władze odpowiedzialne za stabilność finansową banki centralne instytucje nadzoru

bankowego ministerstwa finansów

Rozwiązania regulacyjne

(regulacje obligatoryjne)

Dyrektywa w sprawie wymogów kapitałowych (Capital Requirements Directive – CRD) Dyrektywa w sprawie konglomeratów finansowych (Financial Conglomerates Directive – FCD )

Porozumienia o dobrowolnej współpracy

(regulacje fakultatywne)

Wielostronne porozumienie z 2005 roku dotyczące zarządzania kryzysowego (Memorandum of Understanding on crisis management)

Wielostronne porozumienie z 2003 r. dotyczące zarządzania kryzysowego

(Memorandum of Understanding on crisis management) Wielostronne porozumienie z 2001 r. dotyczące systemu płatności (Memorandum of Understanding on payment systems)

Regionalne porozumienia o współpracy*

Narodowe porozumienia o współpracy*

Porozumienie banków

centralnych Eurosystem

Komitety UE

Komitet Nadzoru Bankowego

(Banking Supervision Committee – BSC) Europejski Komitet Nadzorców Bankowych

(Committee of European Banking Supervisors – CEBS)

Komitet Usług Finansowych (Financial Services Committee – FSC)

Komitet Ekonomiczny i Finansowy (Economic and Financial Committee – EFC)

Komitet Ekonomiczny i Finansowy

(Economic and Financial Committee – EFC) Narzędzia praktycznej

implementacji Ćwiczenia symulujące kryzys finansowy Rozwój praktyk przez Komitety UE

* Regionalne i narodowe porozumienia o współpracy mogą dotyczyć różnych grup instytucji, obejmują bądź banki centralne, bądź instytucje nadzoru albo oba rodzaje instytucji. Również ministerstwa finansów niektórych krajów również podpisały porozumienia wielostronne.

Źródło: (ECB 2007, s. 75).

BANK I KREDYT 8-9/2007

 ku finansowego. istnieje świadomość, że obecna struktura sieci bezpieczeństwa finansowego, bazująca głównie na krajowej odpowiedzialności za zapobieganie kryzysowi finansowemu i zarządzanie nim może nie być wystarczająca w przy- padku wystąpienia kryzysu transgranicznego. obecne działania polegają głównie na doskonaleniu procedur współpracy miedzy instytucjami odpowiedzialnymi za stabilność finansową, ujednolicaniu regulacji ostrożnościowych oraz na określo- nych ćwiczeniach w dziedzinie transgranicznego zarządzania kryzysowego, or- ganizowanych przez europejski bank centralny.

współczesna sieć bezpieczeństwa finansowego w Unii europejskiej ma ciągle narodowy charakter i nie jest adekwatna do stopnia integracji rynku finansowego w Ue. Przyjęta została ewolucyjna droga reformowania sieci bezpieczeństwa fi- nansowego, dotychczas sprowadzająca się do usprawniania koordynacji działań narodowych instytucji na wspólnym rynku. Mechanizm współpracy tylko w czę- ści oparty jest na obligatoryjnych regulacjach, spośród których najważniejsza jest dyrektywa w sprawie wymogów kapitałowych, określająca zasady współpracy instytucji nadzorczych zarówno w sytuacji normalnej, jak i kryzysowej (art. 129–

132). w wielu dziedzinach porozumienia między instytucjami odpowiedzialnymi za stabilność finansową nie mają mocy prawnej lub w ogóle nie istnieją. Nie określono dotychczas np. zasad współpracy między instytucjami gwarantowania depozytów. obecnie sieć bezpieczeństwa finansowego na jednolitym rynku fi- nansowym Ue znajduje się w fazie transformacji: od krajowej do europejskiej.

2. Instytucje nadzorcze

w zasadzie nadzór pełni funkcję profilaktyczną i jego celem jest niedopuszczenie

do kryzysu bankowego. Jednak ze względu na zasób informacji, którym dyspo-

nuje, stanowi również filar zarządzania kryzysowego i dlatego często silnie zwią-

zany jest z bankiem centralnym. w jedenastu krajach Unii europejskiej banki

centralne pełnią bezpośrednio funkcję nadzorczą nad systemem bankowym. Je-

dynie w dwóch państwach (Malta i Luksemburg) banki centralne nie są w żaden

sposób zaangażowane w nadzór bankowy. w pozostałych krajach banki cen-

tralne są w różnym stopniu zaangażowane w funkcje nadzoru bankowego (kwa-

śniak 2007). zasadniczo w Ue nie ma jednolitego modelu nadzoru bankowego.



Tabela 2. stRuktuRa oRganizacyjna nadzoru nad rynkami

finansowymi: bazowe modele dla Europy

Poziom narodowej integracji transsek-

torowej

Poziom integracji transgranicznej

sektorowy1 oddzielny nadzór

dla banków, ubezpieczycieli

i rynku kapitałowego

transsektorowy -2 - funkcjonalny oddzielny nadzór

ostrożnościowy i nad zasadami prowadzenia

biznesu (conduct of business supervision)

transsektorowy:3 zintegrowany horyzontalnie

nadzorca

A. Decentralizacja

+ współpraca Współpraca w sektorowych

komitetach Kooperacja

w funkcjonalnych komitetach

Kooperacja między narodowymi, zintegrowanymi poziomo nadzorcami nad rynkami finansowymi

B. Koordynacja

Współpraca między narodowymi nadzorcami sektorowymi:

– harmonizacja sektorowych regulacji,

– konwergencja praktyk nadzorczych w bankach, zakładach ubezpieczeniowych i na rynku papierów wartościowych

Koordynacja miedzy narodowymi nadzorcami funkcjonalnymi:

– europejska legislacja funkcjonalna, – konwergencja prak-

tyk nadzorczych,

ostrożnościowych i nadzoru nad zasadami prowadzenia biznesu

Koordynacja między narodowymi zintegrowanymi poziomami nadzorczymi:

– jednolita regulacja rynku finansowego w UE, – konwergencja

praktyk nadzorczych między narodowymi zintegrowanymi poziomo nadzorcami

C. Centralizacja

Oddzielne europejskie systemy nadzoru nad bankowością, ubezpieczeniami i rynkiem papierów wartościowych

• Europejski system nadzoru ostrożnościowego

• Europejska Komisja Papierów Wartościowych

Europejski skonsolidowany nadzór (European FSA)

Źródło: Kremers et al. (2003).



BANK I KREDYT 8-9/2007

europejska struktura organizacyjna nadzoru podlega jednak integracji w dwóch kierunkach:

• transsektorowej,

• transgranicznej.

Transsektorowa integracja nadzoru jest odpowiedzią na wyzwania ze strony kon- glomeratów finansowych tworzonych przez banki, instytucje ubezpieczeniowe oraz sektor usług inwestycyjnych. ze względu na wzajemne powiązania kapitało- we oraz transfer ryzyka instytucji tych nie można nadzorować według formuły nieskonsolidowanej. dyrektywa w sprawie konglomeratów finansowych regulują- ca nadzór nad instytucjami kredytowymi, zakładami ubezpieczeń oraz firmami inwestycyjnymi wzmocniła tendencję do transsektorowej integracji nadzoru, w rezultacie której powstają krajowe instytucje nadzorcze kontrolujące coraz szerszy zakres instytucji finansowych. ciągle jednak część rynku finansowego nie jest regulowana, w tym fundusze private equity i fundusze hedgingowe. Gwał- towny wzrost funduszy hedgingowych może być głównym źródłem ryzyka sys- temowego. dlatego podkreśla się konieczność rozszerzenia regulacji i nadzoru na fundusze hedgingowe (wellink 2007).

Transgraniczna integracja nadzoru bankowego w Ue odbywa się ewolucyjnie i jest wzorowana na koncepcji integracji rynku kapitałowego opracowanej przez zespół a. Lamfalussy’ego (szerzej zob.: Pawłowicz 2004).

w europejskiej debacie nad przyszłością nadzoru nad rynkami finansowymi wi- doczne są dwa, przeciwstawne poglądy:

• pierwszy, że jednolity rynek finansowy wymaga jednolitego scentralizowanego nadzoru; podważa on skuteczność działania narodowych rozdrobnionych nad- zorców; twierdzi się, że wyczerpały się już możliwości, które daje metoda na- rodowej koordynacji nadzoru;

• drugi, że krajowi nadzorcy na wspólnym rynku skuteczniej pełnią funkcje nad-

zorcze, a na jednolitym rynku finansowym nie jest konieczna centralizacja or-

ganizacyjna nadzoru, lecz jedynie ujednolicenie regulacji i ściślejsza koordyna-

cja lokalnych nadzorców.

10

zwolennicy pełnej centralizacji traktują propozycję zespołu a. Lamfalussy’ego jako krok pośredni w kierunku utworzenia jednolitych władz regulacyjnych i nad- zorczych. Uważają, że jednolity rynek potrzebuje jednolitych władz regulacyjnych i nadzorczych, ponieważ wówczas gwarantuje instytucjonalną (systemową) prze- wagę konkurencyjną. Postulują konieczność pełnej centralizacji nadzoru nad ryn- kami finansowymi zarówno w układzie transgranicznym, jak i transsektorowym oraz powołanie europejskiej instytucji Nadzoru nad Rynkami Finansowymi (eu- ropean Financial services authority – eFsa) (deutsche bank Research 2003).

Powołanie scentralizowanej europejskiej instytucji Nadzoru nad Rynkami Finan- sowymi wymaga zmiany porządku prawnego określonego w Traktacie Ue. kon- cepcja ta obecnie nie może liczyć na wsparcie większości politycznej. Proponuje się jednak wprowadzenie niezbędnych procedur w trakcie zbliżającej się noweli- zacji Traktatu, aby umożliwić utworzenie europejskiej instytucji Nadzoru nad Rynkami Finansowymi w późniejszym terminie (w tabeli 2 byłoby to pole c-3).

Jest zrozumiałe, że narodowi nadzorcy gremialnie podzielają i wspierają drugi po- gląd. co więcej, każdy z nich uważa, że jego model nadzoru jest najlepszy

. Jako koronny argument przeciwko centralizacji nadzoru podaje się przykład stanów zjednoczonych, gdzie mimo wspólnego rynku i jednolitej strefy walutowej nadzór nad rynkiem finansowym jest rozdrobniony i nawet takie autorytety jak a. Greenspan nie widzą uzasadnienia dla centralizacji nadzoru

.

Między tymi skrajnymi poglądami znajduje się szerokie spektrum możliwych do przyjęcia rozwiązań.

Na obecnym etapie transgranicznej integracji nadzoru głównym problemem jest współpraca miedzy nadzorcami z kraju goszczącego i z kraju pochodzenia ban- ku. dotyczy to co prawda tylko około czterdziestu banków, które prowadzą w Ue działalność transgraniczną, ale reprezentują one 70% aktywów sektora banko- wego w europie. Problem polega na tym, że odpowiedzialność za transgraniczny nadzór skonsolidowany nie idzie w parze z odpowiedzialnością finansową, która ciągle ma wymiar krajowy.

1 zapytani o preferowany europejski model nadzoru wszyscy jednak odpowiadają, że najważniejsza w strukturze nadzoru jest ponadnarodowa harmonizacja, a dopiero później rozwiązania narodowe dotyczące horyzontalnej integracji nadzoru (por. blocks 2003, s. 151).

2 a. Greenspan: „bardzo bym się martwił, gdybyśmy mieli jakiegoś wielkiego superregulatora. superre- gulatorzy wykazują skłonność do przesady w regulacji i popełniają niewiarygodne błędy” (za: woodward 2002, s. 192).

11

BANK I KREDYT 8-9/2007

kluczem do dalszej integracji nadzoru, adekwatnej do integracji rynku fi- nansowego, jest rozwiązanie problemu podziału kosztów przywracania stabilno- ści finansowej w Ue.

3. Bank centralny w funkcji pożyczkodawcy ostatniej instancji

działalności banków nieodłącznie towarzyszy ryzyko płynności, przez które rozumie się zagrożenie banku utratą zdolności do wywiązywania się z bieżących obowiązków płatniczych. Ryzyko płynności jest przede wszystkim konsekwencją tego, że banki pełnią funkcję pośrednika finansowego pomiędzy deponentami a kredytobiorcami.

ich kapitał własny w bilansie jest niski w porównaniu z przedsiębiorstwami przemy- słowymi. specyficzna jest także struktura terminowa bilansów banków – pasywa są z reguły krótkoterminowe (depozyty), aktywa są zaś na ogół długoterminowe (kre- dyty i inwestycje w papiery wartościowe).

ważnym elementem funkcjonowania banków jest utrzymanie zaufania klientów.

Jeśli zaufanie to zostanie zachwiane, może nastąpić gwałtowne wycofywanie de- pozytów. Proces ten łatwo może objąć inne banki w wyniku tzw. efektu zaraża- nia (contagion effect). w rezultacie zjawisko określane jako run na banki może przekształcić się w poważny kryzys na rynku bankowym i doprowadzić nawet do upadłości banków o solidnej kondycji finansowej. aby opanować taki proces „za- rażania”, niezbędne jest zasilenie banków potrzebną ilością środków płynnych przez „pożyczkodawcę ostatniej instancji” (ang. Lender of Last Resort).

zgodnie z teoretycznymi zasadami opracowanymi w XiX w. przez H. Thorntona

i w. bagehota pożyczkodawca ostatniej instancji powinien być w stanie, w przy-

padku wystąpienia kryzysu bankowego, w bardzo krótkim czasie udzielić nielimi-

towanej pożyczki wypłacalnym bankom dotkniętym szokiem płynności. wymie-

nieni wyżej autorzy podkreślają jednak, że pomoc pożyczkodawcy ostatniej in-

stancji powinna mieć charakter przejściowy, a jej celem nie może być ratowanie

banków niewypłacalnych, byłoby to bowiem sprzeczne z zasadami rynkowymi

i doprowadziłoby do zniekształcenia konkurencji na rynku. zadaniem takiej po-

mocy, nazywanej awaryjnym wsparciem płynnościowym (ang. emergency liqu-

idity asistance), powinno być odbudowanie płynności na rynku bankowym i prze-

rwanie w ten sposób procesu „zarażania się” banków (demartini 2004, s. 160).

12

do pełnienia funkcji pożyczkodawcy ostatniej instancji najbardziej predyspono- wane stały się banki centralne, które z jednej strony mają możliwość szybkiej kreacji pieniądza rezerwowego, a z drugiej strony, wykorzystując instrumenty bę- dące do ich dyspozycji, mogą szybko ściągnąć środki płynne z rynku, po prze- zwyciężeniu szoku płynności.

Prekursorem w pełnieniu funkcji pożyczkodawcy ostatniej instancji stał się w XiX w.

bank anglii. za jego przykładem funkcję tę zaczęły pełnić inne banki centralne (Patat 2003, s. 21).

banki centralne, zasilając płynnością banki komercyjne w reakcji na szoki płyn- ności, zdawały sobie sprawę, że działalność pożyczkodawcy ostatniej instancji może zachęcać banki komercyjne do działań określanych jako pokusa nadużycia.

w celu ograniczenia pokusy nadużycia sformułowano dwa warunki, które należy stosować przy udzielaniu awaryjnego wsparcia płynności:

• udzielone przez bank centralny pożyczki powinny być zabezpieczone papierami wartościowymi dobrej jakości,

• pożyczki banku centralnego powinny być stosunkowo wysoko oprocentowane, aby banki dotknięte szokiem płynności traktowały awaryjne wsparcie płynno- ści przez bank centralny jako ostateczność.

Teoria monetarna, rozwijana przede wszystkim przez M. Friedmana w latach sześćdziesiątych XX w., potwierdzając konieczność funkcjonowania instytucji po- życzkodawcy ostatniej instancji, wskazuje jednak na trudności z ustaleniem w czasie kryzysu, czy dany bank przeżywa kłopoty z płynnością, czy jest nie- wypłacalny. w takiej sytuacji bank centralny pełniący funkcję pożyczkodawcy ostatniej instancji powinien udzielać wsparcia płynnościowego nie poszczegól- nym bankom komercyjnym, ale całemu systemowi bankowemu, poprzez opera- cje otwartego rynku.

dyskusyjną kwestią przez wiele lat był problem strategii działania banku cen-

tralnego jako pożyczkodawcy ostatniej instancji. w. bagehot uważał, że zasady

działania banku centralnego jako pożyczkodawcy ostatniej instancji powinny być

określone ex ante. coraz częściej jednak zwracano uwagę, że ogłaszanie ex ante

dokładnych procedur postępowania pożyczkodawcy ostatniej instancji może spo-

1

BANK I KREDYT 8-9/2007

wodować zwiększenie ogólnego poziomu ryzyka w systemie bankowym. dążąc do ograniczenia pokusy nadużycia, e.G. corrigan, były prezes banku Rezerwy Federal- nej w Nowym Jorku, zaproponował w 1990 r. stosowanie strategii „konstruktywnej niejednoznaczności” (ang. constructive ambiguity). w określeniu tym słowo „kon- struktywna” odnosi się do skłaniania banków do rygorystycznego zarządzania, po- nieważ nie mogą one stale liczyć na pomoc banku centralnego w razie wystąpienia poważnych kłopotów. słowo „niejednoznaczność” oznacza w tym przypadku, że wsparcie płynnościowe banku centralnego nigdy nie jest pewne (Patat 2003, s.

178). Powszechne stosowanie strategii „konstruktywnej niejednoznaczności” ozna- cza więc odejście od postulatu określania ex ante dokładnych procedur postępowa- nia pożyczkodawcy ostatniej instancji. w konsekwencji ani w statucie europejskiego banku centralnego, ani w statutach krajowych banków centralnych państw należą- cych do Ue nie zawarto procedur postępowania tych banków jako pożyczkodawców ostatniej instancji.

Postępujące procesy integracji gospodarczej w Ue, a zwłaszcza coraz silniejsze powiązania transgraniczne między bankami, stosowanie zasady jednolitej licencji bankowej oraz wprowadzanie w życie instytucji spółki europejskiej powodują wzrost ryzyka wystąpienia zaburzeń w utrzymaniu płynności banków w skali międzynarodowej. zaburzenia te z kolei wywołują wzrost ryzyka systemowego.

w tej sytuacji należy zadać pytanie: jaka instytucja powinna pełnić w Ue funk-

cję pożyczkodawcy ostatniej instancji? odpowiedź na to pytanie jest trudna –

szczególnie w warunkach stosowania strategii „konstruktywnej niejednoznaczno-

ści”. wydaje się, że funkcję pożyczkodawcy ostatniej instancji powinny pełnić

w pierwszej kolejności krajowe banki centralne. Jednak skuteczność ich działań

w warunkach umiędzynarodowienia europejskiej bankowości może się okazać

niedostateczna. oczekuje się więc, że funkcję pożyczkodawcy ostatniej instancji

będą pełnić konsorcja składające się z mniejszej lub większej, w zależności od

potrzeb, liczby krajowych banków centralnych państw członkowskich Ue, na

czele których będzie stać europejski bank centralny. w celu koordynacji działań

na wypadek kryzysu bankowego państwa członkowskie Unii zawarły na szczeblu

wspólnotowym (por. w tabela 1) dwa wielostronne porozumienia dotyczące za-

rządzania kryzysowego: pierwsze w 2003 r., a drugie w 2005 r. Postanowienia

zawarte w ostatnim wielostronnym porozumieniu zostały przetestowane w trak-

cie ćwiczeń symulacyjnych dla całej Ue w kwietniu 2006 r. Również banki cen-

tralne strefy euro przeprowadziły w maju 2006 r. symulację kryzysu finansowego

w celu zbadania możliwości eurosystemu w zakresie skutecznego działania w sy-

1

tuacji kryzysu finansowego, który może mieć konsekwencje transgraniczne i sys- temowe (ebc 2007, s. 153).

Niezależnie od porozumień zawartych na szczeblu wspólnotowym niektóre kra- jowe banki centralne zawarły podobne porozumienia na szczeblu regionalnym (szerzej patrz: ecb 2007, s. 73–84).

o ile pełnienie funkcji pożyczkodawcy ostatniej instancji pozostaje głównym za- daniem banków centralnych w zapobieganiu kryzysom bankowym i ich hamowa- niu, o tyle od lat osiemdziesiątych XX w. obserwuje się szersze podejście tych banków do kwestii odpowiedzialności za stabilność finansową. To szersze po- dejście oznacza podejmowanie działań mających na celu tworzenie warunków sprzyjających pobudzaniu dyscypliny rynkowej, która jest ważnym czynnikiem zapobiegania kryzysom.

znacznie szersze niż w przeszłości podejście banków centralnych do zapobiega- nia kryzysom bankowym przejawia się przede wszystkim:

• wzrostem zaangażowania w działania na rzecz bezpieczeństwa i stabilności systemów płatniczych,

• rozwojem nowego podejścia do identyfikacji i oceny zagrożeń dla stabilności systemu bankowego określanego jako analiza makroostrożnościowa (ang. ma- croprudential analysis),

• wzrostem znaczenia polityki informacyjnej jako instrumentu wspierania stabil- ności finansowej (szczepańska 2007, s. 3).

4. Systemy gwarantowania depozytów

Trzecim ważnym elementem sieci bezpieczeństwa finansowego związanym z peł-

nieniem funkcji pożyczkodawcy ostatniej instancji są – oprócz instytucji nadzor-

czych i banków centralnych – systemy gwarantowania depozytów.

1

BANK I KREDYT 8-9/2007

Pierwszy fundusz gwarancyjny utworzono w stanach zjednoczonych w 1934 r.

w czasie kryzysu bankowego, kiedy klienci banków masowo wycofywali swoje depozyty, pogłębiając w ten sposób kryzys. w europie zachodniej rozwój sys- temów gwarantowania depozytów nastąpił w latach siedemdziesiątych i osiem- dziesiątych XX w. z kolei w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia syste- my gwarantowania depozytów zaczęto wprowadzać w krajach europejskich, któ- re wyzwoliły się od dominacji radzieckiej i rozpoczęły proces transformacji swych gospodarek centralnie planowanych w gospodarki rynkowe.

w Ue jednym z elementów integracji gospodarczej stało się przyjęcie dyrektywy Unii europejskiej 94/19/ec z 1994 r. w sprawie systemów gwarancji depozytów.

dyrektywa ta była ważnym krokiem na drodze do harmonizacji rozwiązań praw- nych dotyczących gwarantowania depozytów. Jej postanowienia nie miały jed- nak prowadzić do ujednolicenia tych systemów w krajach członkowskich Unii, ale do przyjęcia pewnych rozwiązań mających na celu ochronę depozytów naj- liczniejszej grupy klientów banków, tj. klientów detalicznych, a w konsekwencji do ochrony stabilności systemów bankowych w przypadkach wystąpienia szo- ków na rynkach finansowych. dyrektywa ta wprowadziła w Unii europejskiej pewne wspólne zasady, które muszą być przestrzegane w krajach członkow- skich. do najważniejszych z nich należą (zdanowicz 2007, s. 111):

• zasada powszechności, która oznacza objęcie systemem wszystkich insty- tucji kredytowych i równe ich traktowanie. zgodnie z tą zasadą każde pań- stwo ma obowiązek zapewnienia i oficjalnego uznania na swym terytorium jednego lub kilku systemów gwarantowania wkładów.

• obligatoryjność uczestnictwa w systemie wszystkich instytucji przyjmujących depozyty.

oznacza to, że żadna instytucja bankowa nie może pozostać poza systemem. Państwo może jednak zwolnić instytucję kredytową z uczestnictwa w systemie, jeśli jest ona członkiem innego systemu, który zapewnia jej płynność i wypłacalność.

• zasada terytorialności, która oznacza, że system pokrywa zobowiązania ban- ków działających w danym kraju oraz oddziałów tych banków działających w innych krajach,

• Minimalny poziom gwarancji dla wszystkich depozytów jednego klienta w da-

nej instytucji w wysokości 20 000 eUR. dopuszczono także możliwość sto-

sowania koasekuracji do 10%.

1

• obligatoryjne wyłączenie z zakresu gwarancji depozytów innych instytucji fi- nansowych, funduszy własnych instytucji kredytowych oraz wkładów pocho- dzących z przestępstw.

• zapewnienie szybkości i efektywności wypłat kwot gwarantowanych poprzez uruchomienie ich już w momencie niedostępności depozytów. oznacza to, że wypłata powinna nastąpić w ciągu trzech miesięcy od tego momentu.

w wyjątkowych przypadkach okres ten może być dwukrotnie przedłużany.

• obowiązek zapewnienia klientom dostępu do wszystkich niezbędnych in- formacji związanych z systemem gwarancji wkładów w danym banku.

• Gwarancje dla oddziałów banków zagranicznych – oddziały utworzone w in- nym kraju członkowskim objęte są macierzystym systemem gwarantowania.

• zasada doubezpieczenia, która oznacza, że kraj goszczący może zapewnić dodatkowe gwarancje w stosunku do oferty systemu macierzystego kraju da- nej instytucji kredytowej.

• zasada ponoszenia kosztów finansowania systemów przez instytucje kredytowe.

oprócz regulacji wspólnych w zakresie konstrukcji systemów gwarantowania de- pozytów w krajach członkowskich Ue w poszczególnych państwach systemy te, zgodnie z zasadą subsydiarności, mają wiele rozwiązań odmiennych. dotyczą one szczególnie takich kwestii, jak (zdanowicz 2007, s. 86–97):

• sposób finansowania – ex post lub ex ante. sposób ex ante polega na aku- mulowaniu funduszu gwarancyjnego ze składek wnoszonych przez banki, a sposób ex post polega na wnoszeniu przez banki wpłat dopiero po upa- dłości banku. z finansowaniem wiąże się także problem wyboru formy skład- ki, która może mieć charakter liniowy albo opierać się na ryzyku, jakie dany bank stwarza dla systemu bankowego.

• zakres uprawnień instytucji, czyli pełnienia przez nią jedynie funkcji gwa-

rancyjnych (pay box) lub szerszych funkcji, polegających dodatkowo na pro-

wadzeniu akcji sanacyjnych i wspieraniu finansowym banków w sytuacji za-

grożenia (risk minimizer).

1

BANK I KREDYT 8-9/2007

• Maksymalny poziom gwarancji, który może być kształtowany w relacji do wielkości Pkb na jednego mieszkańca w danym kraju.

• Możliwość zastosowania koasekuracji do 10%, co oznacza, że część depozy- tu nie podlega gwarancji. stosowanie koasekuracji ma na celu przede wszyst- kim przeciwdziałać pokusie nadużycia ze strony deponentów.

• zakres podmiotowy i przedmiotowy gwarancji. zgodnie z załącznikiem do omawianej dyrektywy państwa członkowskie Ue mogą wyłączać z gwarancji niektóre depozyty określonych instytucji oraz niektóre rodzaje depozytów.

• organizacja i sposób administrowania. systemy gwarantowania w Ue mogą być administrowane przez administrację publiczną, administrację prywatną bądź przez władze mieszane, tj. publiczno-prywatne.

wybrane cechy systemów gwarantowania depozytów w krajach członkowskich Ue przedstawiono w tabeli 3 (w tabeli nie podano danych dla bułgarii i Rumunii z powodu braku danych źródłowych). wymieniając cechy systemów gwaranto- wania depozytów, należy dodać, iż każde z rozwiązań przyjętych w poszczegól- nych krajach ma zalety i wady. ograniczone ramy opracowania nie pozwalają jednak na ich szerszą analizę. analizę taką można znaleźć m.in. w: zdanowicz 2007, s. 9–114.

od chwili uchwalenia dyrektywy 94/19/we, regulującej w ogólnej formie sys- temy gwarantowania depozytów w Ue, minęło już 13 lat. w tym okresie w europie nasilały się procesy konsolidacji instytucji finansowych, powstało wiele ponadnarodowych grup bankowych i konglomeratów finansowych, zwiększył się wolumen transgranicznych operacji pieniężnych. wszystko wskazuje na to, że w nadchodzących latach procesy te będą kontynuowane.

w konsekwencji pewne zmiany nastąpią także w systemie gwarantowania

depozytów w Ue. kierunki tych zmian były przedmiotem prac specjalnej gru-

py roboczej, powołanej przez władze unijne w końcu 2004 r. w celu prze-

prowadzenia przeglądu postanowień dyrektywy 94/19/we. Grupa ta skła-

dała się z przedstawicieli instytucji gwarantujących depozyty w krajach człon-

kowskich. w latach 2005–2006 przeprowadziła szerokie badania dotyczące

takich kwestii, jak:

1

Tabela 3. wybRane cechy systemów gwarantowania depozytów

w krajach członkowskich UE-25

lp. Kraj Sposób

gromadzenia funduszy

zakres uprawnień

instytucji

Wysokość gwarancji

w euR

Stosowanie koasekuracji

Składki oparte na

ryzyku

1 2 3 4 5 6 7

1 Austria ex post risk minimizer 20 000 10% dla osób

prawnych nie

2 Belgia ex ante risk minimizer 22 000 nie

3 Cypr ex ante pay box 22 000 10% nie

4 Czechy ex ante pay box 25 000 10% nie

5 Dania ex ante risk minimizer 40 200 nie

6 Estonia ex ante pay box 12 278

(od 1.01.2008 r.

20 000) 10% nie

7 Finlandia ex ante pay box 25 000 tak

8 Francja ex ante risk minimizer 70 000 tak

9 Grecja ex ante pay box 20 000 nie

10 Hiszpania ex ante risk minimizer 20 000 nie

11 Holandia ex post pay box 40 000 nie

12 Irlandia ex ante pay box 20 000 10% nie

13 Litwa ex ante risk minimizer 15.929

(od 1.01.2008 r.

20 000) 10% nie

14 Luksemburg ex post pay box 20 000 nie

15 Łotwa ex ante pay box 15 000

(od 1.01.2008 r.

20 000) nie

16 Malta ex ante pay box 20 000 10% nie

17 Niemcy (system obowiązkowy) ex ante pay box 20 000 10% nie

18 Polska mieszane risk minimizer 22 500 10% powyżej

1 000 EUR nie

19 Portugalia ex ante pay box 25 000 tak

20 Słowacja ex ante pay box 20 000 10% nie

21 Słowenia ex post pay box 21 300 nie

22 Szwecja ex ante pay box 26 600 tak

23 Węgry ex ante risk minimizer 23 700 10% powyżej

1 mln HUF nie

24 Wielka Brytania mieszane pay box 46 200 10% powyżej

2 000 GBP nie

25 Włochy ex post risk minimizer 103 291 tak

Źródło: Iwanicz-Drozdowska (2007), Zdanowicz (2007, s. 88–89).

1

BANK I KREDYT 8-9/2007

– wysokość limitu gwarancyjnego,

– adekwatność aktualnej definicji depozytu i zakres gwarancji, – zasadność współodpowiedzialności deponenta (koasekuracja), – problemy związane z zasadą doubezpieczenia,

– możliwość harmonizacji modelu finansowania systemu gwarantowania (w tym wykorzystanie składek opartych na ryzyku),

– transfer środków finansowych zgromadzonych przez bank w systemie gwa- rantowania związany ze zmianą systemu przez bank,

– informowanie konsumentów i reklama, – terminy zaspokajania deponentów,

– system paneuropejski i systemy regionalne,

– wyłączenia z gwarancji najmniejszych depozytów: 10–35 eUR, czyli wpro- wadzenie zasady de minimis (obal 2007, s. 4–11).

Po zakończeniu prac grupy roboczej komisja europejska w listopadzie 2006 r.

„(...) przekazała Parlamentowi europejskiemu komunikat zawierający konkluzję o możliwości poprawy niedostatków regulacji w zakresie gwarantowania depozy- tów w sposób „samoregulujący”, tj. bez zmiany zapisów dyrektywy. wskazano także, że zmiany przepisów są uzależnione od szerszych zmian dotyczących sieci bezpieczeństwa finansowego. Można zatem przyjąć, że w ciągu najbliższych kil- ku lat dyrektywa nie będzie zmieniana” (iwanicz-drozdowska 2007, s. 15).

5. Zakończenie

obecna architektura sieci bezpieczeństwa finansowego w Unii europejskiej zasadni- czo nie jest adekwatna do stopnia integracji rynku finansowego, w szczególności do skali transgranicznej aktywności banków i centralizacji zarządzania ryzykiem.

Jak wcześniej przedstawiono, brak jest jasnej odpowiedzi na pytanie, jaka in- stytucja lub jakie instytucje powinny pełnić w Ue funkcję pożyczkodawcy ostat- niej instancji w sytuacji wystąpienia w jednym kraju lub w skali międzynarodowej dużych szoków płynności.

w zakresie funkcjonowania systemów gwarantowania depozytów w ostatnich la-

tach obserwuje się tendencje do harmonizacji stosowanych rozwiązań. daleko

jednak do pełnej harmonizacji.

20

obecnie trudno przewidzieć kierunek przyszłych zmian. w dalszej przyszłości być może powstanie jeden wspólny europejski system gwarantowania depozy- tów albo obecnie funkcjonujące systemy krajowe stworzą jakąś federację. Nie można też wykluczyć powstania na szczeblu Unii nowego funduszu regwarancji dla krajowych funduszy gwarantowania depozytów.

Rozpatrując funkcjonowanie systemów gwarantowania depozytów jako elementu sieci bezpieczeństwa finansowego, należy mieć świadomość ich ograniczoności w procesie stabilizowania rynku bankowego. w przypadku upadłości najwięk- szych banków lub kryzysu systemowego instytucja gwarancyjna nie będzie w stanie zaspokoić wszystkich, prawem uzasadnionych roszczeń deponentów.

Niezbędna będzie wówczas finansowa pomoc innych instytucji tworzących sieć bezpieczeństwa finansowego, takich jak bank centralny i rząd dysponujący środ- kami publicznymi.

Poziom centralizacji zarządzania ryzykiem w bankowych holdingach transgra- nicznych wkrótce dodatkowo wzrośnie wskutek wdrażania postanowień Nowej Umowy kapitałowej, zwanej w skrócie bazylea ii. Mimo dotychczasowych prób koordynacji działań 27 nadzorców bankowych na jednolitym rynku finansowym Ue obecna architektura nadzoru nie gwarantuje bezpieczeństwa całego systemu.

Powoduje, że internacjonalizacji korzyści wskutek integracji rynku finansowego towarzyszy ryzyko nacjonalizacji strat w okresie kryzysu. Ryzyko to jest znacznie większe dla krajów goszczących niż dla krajów macierzystych głównie z powodu konfliktu interesu nadzorcy z kraju macierzystego. Ma on miejsce w sytuacji nie- wypłacalności spółki dominującej (parent company). wówczas narodowy nad- zorca z kraju macierzystego, odpowiedzialny za nadzór skonsolidowany nad trans- granicznym holdingiem musi wybierać: działać w interesie stabilności na- rodowego systemu bankowego czy w interesie stabilności holdingu po- nadnarodowego. warto również zauważyć, że łatwiej poprawić sytuację fi- nansową spółki dominującej kosztem spółek zależnych niż odwrotnie. z per- spektywy krajów goszczących brak odpowiedzialności finansowej kraju ma- cierzystego jest silną barierą rzeczywistej integracji nadzoru nad transgranicznymi bankami.

odpowiedzialność banku dominującego z jednego kraju za podmiot zależny

w drugim kraju sprowadza się do ryzyka utraty zaangażowanego kapitału i ry-

zyka utraty reputacji. odpowiedzialność kraju goszczącego, w sytuacji gdy bank

21

BANK I KREDYT 8-9/2007

zależny ma w kraju goszczącym znaczenie systemowe, jest nieporównywalnie większa i może odpowiadać równowartości kilkunastu procent produktu krajo- wego brutto. Możliwe sankcje nadzoru z kraju goszczącego wobec spółki domi- nującej to uchylenie zezwolenia na wykonywanie praw głosu z posiadanych ak- cji. w tej sytuacji trudno się dziwić, że nadzorcy z krajów goszczących obawiają się braku odpowiedzialności ze strony spółek dominujących – odpowiedzialności adekwatnej do wpływu na spółkę zależną.

odpowiedzialność materialna spółki dominującej, określanej mianem inwe- stora strategicznego, jedynie do wysokości wyłożonego kapitału nie jest rów- nież adekwatna do skali korzyści inwestora strategicznego w stosunku do po- zostałych akcjonariuszy. dlatego oczekiwania nadzorców z krajów gosz- czących wobec spółki dominującej są większe, szczególnie w zakresie od- powiedzialności za depozyty złożone w banku zależnym

.

Bibliografia

baka w. (2005), Bankowość europejska, wydawnictwo Naukowe PwN, warszawa.

blocks H. (2003), Summary of Discussion do publikacji Ch.E. Goodharta, The political economy of financial harmonisation in Europe, w: J.M. kremers, d. schoenmaker, P.J. wierts (red.), Financial Supervision in Europe, Ministry of Finance of The Netherlands, amsterdam.

3 w ostatnich latach polski nadzór bankowy zadał bankom zależnym od międzynarodowych grup ban- kowych następujące trzy pytania (kwaśniak 2007):

• czy na mocy przepisów w kraju macierzystym podmiot dominujący ponosi odpowiedzialność za de- pozyty złożone w banku zależnym?

• czy z tytułu umowy między bankiem dominującym i zależnym podmiot dominujący zobowiązał się do takiej gwarancji?

• czy na mocy jednostronnej deklaracji podmiot dominujący zobowiązał się do takiej gwarancji?

odpowiedzi wszystkich banków brzmiały: trzy razy nie.

analizując przewidywany wpływ regulacji zawartych w Nowej Umowie kapitałowej na stabilność spółek zależnych, polski nadzór bankowy na początku 2007 r. zadał bankom zależnym kolejne dwa pytania:

• czy na mocy projektowanych rozwiązań w grupie podmiot dominujący udzielił spółce zależnej de- klaracji lub gwarancji w zakresie pomocy płynnościowej lub dokapitalizowania w sytuacji awa- ryjnej?

• czy na mocy projektowanych rozwiązań w grupie podmiot dominujący udzielił lub zamierza udzielić spółce zależnej deklaracji lub gwarancji w zakresie transferu zabezpieczeń (transfer of collateral) w przypadku uzyskania przez nią natychmiastowej dodatkowej płynności?

Uzyskane odpowiedzi od zdecydowanej większości banków (z wyjątkiem dwóch) były również negatywne.

22

demartini a. (2004), Le prêteur en dernier ressort, w: c. de boissieu (red.), Les systèmes financiers. Mutation, crises et régulation, ed. economica, Paris.

deutsche bank Research (2003), Reform of EU Regulatory and Supervisory:

Progress Report, “eU Monitor”, No. 4, July, Frankfurt.

ebc (2007), Raport roczny 2006, Frankfurt.

ecb (2007), The EU arragements for financial crisis management, „Monthly bul- letin”, No. 2, Frankfurt.

Greenspan a. (2001), Remarks by Chairman Alan Greenspan, The financial safe- ty net, przemówienie na konferencji “37th annual conference on bank structure and competition of the Federal Reserve bank in chicago”, 10 maja, chicago.

iwanicz-drozdowska M. (2007), Wybrane zmiany na rynkach finansowych i ich zna- czenie dla systemów gwarantowania depozytów, referat na seminarium bankowego Funduszu Gwarancyjnego „wpływ zewnętrznych i wewnętrznych uwarunkowań na kierunki zmian instytucjonalno–systemowych sieci bezpieczeństwa finansowego ze szczególnym uwzględnieniem roli i zasad funkcjonowania bankowego Funduszu Gwarancyjnego, mimeo, bankowy Fundusz Gwarancyjny, warszawa.

kremers J.M., schoenmaker d., wierts P.J. (2003), Financial supervision in Eu- rope: an overview, w: J.M. kremers, d. schoenmaker, P.J. wierts (red.), Finan- cial Supervision in Europe, Ministry of Finance of The Netherlands, amsterdam.

kwaśniak w. (2007), Nadzór nad integrującym się rynkiem bankowym w Unii Europejskiej, prezentacja na seminarium instytutu badań nad Gospodarką Ryn- kową „Polska wobec integracji jednolitego rynku finansowego w Ue”, mimeo, warszawa.

de Larosière J. (2004), European Safety Nets, przemówienie na konferencji

“Financial safety Net: symposium on deposit insurance”, Paris,

http://www.sedesa.com.ar/Newwebe/simposios/Financial_safety_Net_Paris.pdf

obal T. (2007), Kierunki prac Unii Europejskiej w dziedzinie gwarantowania de-

pozytów, wnioski dla Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, referat na semina-

2

BANK I KREDYT 8-9/2007

rium bankowego Funduszu Gwarancyjnego „wpływ zewnętrznych i wewnętrz- nych uwarunkowań na kierunki zmian instytucjonalno–systemowych sieci bez- pieczeństwa finansowego ze szczególnym uwzględnieniem roli i zasad funk- cjonowania bankowego Funduszu Gwarancyjnego”, mimeo, warszawa.

Patat J.-P. (2003), L’ ére des banques centrales, L’ Harmattan, Paris.

Pawłowicz L. (2004), Transgraniczna integracja nadzoru bankowego, w: instytut badań nad Gospodarką Rynkową, Liberalizacja i integracja rynku usług finan- sowych w Unii Europejskiej, Polskie Forum strategii Lizbońskiej „Niebieska księ- ga 2003”, Gdańsk 2004.

szczepańska o., sotomska-krzysztofik P., Pawliszyn M., Pawlikowski a. (2004), Instytucjonalne uwarunkowania stabilności finansowej na przykładzie wybranych krajów, „Materiały i studia”, nr 173, NbP, warszawa.

szczepańska o. (2005), Podstawowe przesłanki założenia i struktura sieci bez- pieczeństwa finansowego w świetle teorii i doświadczeń międzynarodowych.

„bezpieczny bank”, nr 1, s. 19–37.

szczepańska o. (2007), Rola banku centralnego w sieci bezpieczeństwa finan- sowego, prezentacja na seminarium bankowego Funduszu Gwarancyjnego

„wpływ zewnętrznych i wewnętrznych uwarunkowań na kierunki zmian instytu- cjonalno–systemowych sieci bezpieczeństwa finansowego ze szczególnym uwzględnieniem roli i zasad funkcjonowania bankowego Funduszu Gwarancyjne- go”, mimeo, warszawa.

wellink M. (2007), A changing financial landscape: Two of the key challenges facing supervisors in Europe, przemówienie podczas konferencji “annual General of the Foregin bankers association”, 15 maja, amsterdam, http://www.bis.org/review/r070523c.pdf woodward b. (2002), Maestro, Alan Greenspan, Fed i Amerykański Boom, ce- dewu, warszawa.

zdanowicz b. (2007), Podstawowe dylematy i kryteria wyboru formuły systemu gwarantowania depozytów w świetle teorii i doświadczeń międzynarodowych.

„bezpieczny bank” nr 1, s. 3–232.

2