Miasta Polski w przestrzeni europejskiej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 681. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Monika Musia∏-Malagó Katedra Gospodarki Regionalnej. Miasta Polski w przestrzeni europejskiej 1. Krajowy system osadniczy System osadniczy stanowi jeden z najbardziej stabilnych elementów struktury przestrzennej kraju, w którym odbywają się procesy koncentracji ludności i aktywności społeczno-gospodarczej1. Kształtował się on pod wpływem wielu różnorodnych czynników, które oddziałując na siebie wpłynęły stymulująco na rozwój i rozmieszczenie funkcji miastotwórczych w przestrzeni. Współczesny system osadniczy Polski został uformowany na przełomie XVIII i XIX w. W wyniku rewolucji przemysłowej na ziemiach polskich zaczęły powstawać duże skupiska osadnictwa miejskiego pełniące funkcje egzogeniczne i o coraz bardziej złożonych strukturach przestrzennych. Ważną rolę odegrały warunki środowiska naturalnego, zwłaszcza lokalizacja zasobów surowców naturalnych tworząca ekonomiczne podstawy dla bliskości lokalizacji przemysłu wydobywczego i przetwórczego, oraz przesłanki demograficzno-społeczne i polityka gospodarcza kraju. Sieć osadniczą charakteryzuje względnie umiarkowany poziom koncentracji ludności w miastach. Na koniec 2001 r. istniały 884 miasta, zamieszkiwało je 23,8 mln ludności, co stanowiło 61,7% ludności kraju (tabela 1). Miast dużych, liczących powyżej 100 tys. mieszkańców, było 42. Stanowiły one 4,8% ogółu miast w Polsce i skupiały ok. 29,5% ludności. W latach 1970–2001 ich liczba zwiększyła się o 18. Ponadto sieć osadniczą tworzyło 50 miast średniej wielkości (od 50 tys. do 100 tys. mieszkańców) koncentrujących 14,1% ludności 1. A. Harańczyk, Miasta Polski w procesie globalizacji gospodarki, PWN, Warszawa 1998, s. 12..

(2) Monika Musiał-Malagó. 62. miejskiej kraju, 318 miast liczących od 10 tys. do 50 tys. mieszkańców oraz 474 miast małych o liczbie ludności poniżej 10 tys. Najliczniejszą grupę wśród wszystkich miast Polski stanowiły zatem najmniejsze miasta liczące poniżej 10 tys. mieszkańców. Reprezentowały one 53,6% spośród ogólnej liczby miast Polski. Ich liczba wzrosła z 434 w 1990 r. do 474 w 2001 r. (tabele 1 i 2). Tabela 1. Liczba miast w Polsce według grup wielkości Miasta o liczbie ludności (w tys.). Wyszczególnienie Ogółem poniżej 5. 5–10. 10–20. 20–50. 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2001. 706 889 889 804 830 880 884. 393 405 359 264 257 287 291. 159 236 220 185 177 181 183. 76 138 162 169 177 183 181. 50 68 97 111 128 137 137. 12 20 27 38 48 50 50. 11 13 14 22 23 23 23. 5 9 10 15 20 19 19. Dolnośląskie. 90. 22. 30. 17. 14. 4. 2. 1. Kujawsko-pomorskie. 52. 20. 11. 12. 4. 1. 2. 2. 50–100 100–200. powyżej 200. Lubelskie. 41. 14. 5. 9. 8. 4. –. 1. Lubuskie. 42. 18. 6. 11. 5. –. 2. –. Łódzkie. 42. 11. 8. 6. 9. 7. –. 1. Małopolskie. 56. 13. 16. 15. 9. 1. 1. 1. Mazowieckie. 85. 24. 13. 24. 17. 4. 1. 2. Opolskie. 34. 9. 11. 7. 5. 1. 1. –. Podkarpackie. 45. 17. 10. 8. 5. 4. 1. –. Podlaskie. 36. 17. 6. 5. 5. 2. –. 1. Pomorskie. 42. 9. 9. 10. 9. 2. 1. 2. Śląskie. 70. 11. 11. 10. 15. 10. 8. 5. Świętokrzyskie. 30. 12. 7. 5. 2. 3. –. 1. Warmińsko-mazurskie. 49. 16. 10. 12. 8. 1. 2. –. Wielkopolskie. 109. 50. 22. 16. 14. 5. 1. 1. Zachodniopomorskie. 61. 28. 8. 14. 8. 1. 1. 1. Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Harańczyk, Rozwój społeczno-gospodarczy miast w Polsce, Kraków 1987, s. 53; Rocznik statystyczny województw, GUS, Warszawa 2002; Rocznik demograficzny, GUS, Warszawa 2002..

(3) Miasta Polski w przestrzeni europejskiej. 63. Tabela 2. Liczba ludności w miastach w Polsce Miasta o liczbie ludności (w tys.). Wyszczególnienie Ogółem poniżej 5. 5–10. 10–20. 20–50. 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2001. 1066 1208 1099 787 803 883 892. 1113 1652 1571 1283 1252 1285 1305. 1034 1880 2243 2392 2552 2680 2661. 1523 2081 2916 3466 3963 4222 4220. 832 1273 1871 2614 3231 3359 3353. 1640 1885 2193 3090 3013 3044 3035. 2397 4227 5195 7347 8801 8403 8381. 9 605 14 206 17 088 20 979 23 615 23 876 23 847. 50–100 100–200. powyżej 200. Dolnośląskie. 2125. 74. 207. 234. 418. 314. 244. 634. Kujawsko-pomorskie. 1306. 64. 83. 167. 98. 79. 226. 589. Lubelskie. 1046. 44. 33. 114. 246. 252. –. 356. Lubuskie. 662. 60. 33. 190. 133. –. 245. –. Łódzkie. 1714. 36. 62. 94. 283. 446. –. 793. Małopolskie. 1629. 43. 114. 228. 296. 84. 122. 742. Mazowieckie. 3258. 72. 92. 363. 521. 238. 131. 1842. Opolskie. 568. 28. 80. 101. 160. 70. 129. –. Podkarpackie. 873. 49. 71. 115. 220. 255. 163. –. Podlaskie. 714. 44. 46. 75. 129. 134. –. 286. Pomorskie. 1502. 34. 63. 143. 335. 112. 102. 712. Śląskie. 3845. 35. 69. 166. 482. 686. 1158. 1249. Świętokrzyskie. 606. 31. 50. 76. 50. 188. –. 211. Warmińsko-mazurskie. 884. 47. 71. 176. 229. 57. 305. –. Wielkopolskie. 1938. 141. 154. 237. 354. 369. 108. 575. Zachodniopomorskie. 1207. 80. 57. 200. 267. 74. 112. 417. Źródło: jak do tabeli 1.. Rozmieszczenie miast w Polsce jest nierównomierne, wynika to z różnych wydarzeń i procesów zachodzących w kraju. Gęstość sieci miast charakteryzuje się dużym przestrzennym zróżnicowaniem. Największe zagęszczenie sieci miast występuje w południowej i zachodniej części kraju. Do województw o największym zagęszczeniu miast należą: śląskie (na jedno miasto przypada 178 km 2 powierzchni województwa), dolnośląskie, małopolskie, wielkopolskie i opolskie. Skupiają one 40,6% krajowej liczby miast (tabela 3)..

(4) Monika Musiał-Malagó. 64. W województwach o najmniejszym zagęszczeniu miast liczba ta wynosi 14,3%. Należą do nich: województwo lubelskie, które skupia 4,6% ogólnej liczby miast i 4,4% ludności miejskiej, oraz województwo podlaskie, opolskie i świętokrzyskie. Tabela 3. Regionalne zróżnicowanie odsetka liczby ludności miejskiej i gęstości sieci miast w 2001 r. Województwo. Liczba ludności miejskiej w % ludności województwa ogółem. Powierzchnia województwa przypadająca na 1 miasto w km2. Dolnośląskie. 71,4. 222. Kujawsko-pomorskie. 62,1. 346. Lubelskie. 46,8. 613. Lubuskie. 64,6. 333. Łódzkie. 64,8. 434. Małopolskie. 50,3. 270. Mazowieckie. 64,3. 419. Opolskie. 52,3. 277. Podkarpackie. 40,9. 398. Podlaskie. 58,6. 561. Pomorskie. 68,2. 436. Śląskie. 79,3. 178. Świętokrzyskie. 45,9. 390. Warmińsko-mazurskie. 60,2. 494. Wielkopolskie. 57,5. 274. Zachodniopomorskie. 69,5. 375. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik demograficzny, GUS, Warszawa 2002; Rocznik statystyczny województw, GUS, Warszawa 2002.. Najwięcej miast zlokalizowanych jest w województwie wielkopolskim – 109, co stanowi 12,3% ich ogólnej liczby. Najmniej miast znajduje się w województwie świętokrzyskim (30), z udziałem 3,4% w ogólnej liczbie miast i 2,5% w ogólnej liczbie ludności miejskiej. Największy odsetek miast małych poniżej 10 tys. mieszkańców posiada województwo wielkopolskie, najmniejszy zaś – województwo pomorskie. Największą liczbę miast w przedziale od 10 tys. do 50 tys. mieszkańców w 2001 r. posiadało województwo mazowieckie (45), najmniejszą zaś – województwo świętokrzyskie. Na pierwszą pozycję pod względem liczby miast liczących od 50 tys. do 100 tys. mieszkańców wysuwa się województwo śląskie, a następnie łódzkie..

(5) Miasta Polski w przestrzeni europejskiej. 65. W pozostałych województwach liczba ta waha się w przedziale od 1 do 5 miast. Jedynie województwo lubuskie nie posiada miast tej wielkości. Z kolei województwa kujawsko-pomorskie, małopolskie, łódzkie, pomorskie i mazowieckie charakteryzują się w zakresie koncentracji ludności dominacją liczby miast liczących powyżej 200 tys. mieszkańców (45–56%). Pod koniec lat 90. można było obserwować procesy dezurbanizacji wielu dużych miast, co wynikało z pogarszania się jakości substancji mieszkaniowej i infrastrukturalnej, ujemnego przyrostu naturalnego i postępującej depopulacji. W 2000 r. liczba ludności miejskiej zwiększyła się o 1,1% wobec wzrostu o 12,6% w poprzednim dziesięcioleciu. Znaczenia nabiera trwały proces wzrostu ludności w miastach najmniejszych, liczących poniżej 5 tys. mieszkańców – w 2001 r. mieszkało w nich 3,7% ogółu ludności miejskiej, podczas gdy w 1990 r. 3,4%. Największy wzrost zaludnienia odnotowano w miastach liczących od 20 tys. do 50 tys. mieszkańców – z 16,8% w 1990 r. do 17,7% w 2001 r. (tabela 2). Ponadto obserwuje się wzrost przepływu ludności z dużych miast do miejscowości położonych bezpośrednio poza ich granicami, stanowiących tzw. sypialnie dla ludności zawodowo związanej z miastem. W procesie dynamicznego rozwoju kraju ukształtował się zróżnicowany przestrzennie, zhierarchizowany system osadniczy. Składał się on z kilku podsystemów, które tworzyła różna liczba jednostek osadniczych pełniących specyficzne funkcje o zasięgu krajowym, regionalnym i lokalnym. Zmiany systemowe zachodzące w Polsce, otwarcie gospodarki na świat, integracja regionalna, zmiany zachodzące w międzynarodowym otoczeniu sprawiają, że dotychczas wykształcony system osadniczy nie odpowiadał potrzebom rozwojowym współczesnej gospodarki. Struktura osadnicza zamykała się w obrębie terytorium kraju. Obecnie sieć ta przekracza granice państw rozciągając się na obszary Europy. Władze publiczne poszczególnych państw oraz międzynarodowe porozumienia integracyjne dążą do tego, aby krajowe systemy osadnicze nabrały otwartego charakteru, prowadzi to bowiem do rozwoju sieci miast o funkcjach ponadkrajowych oraz sieciowych systemów funkcji wyodrębniających się w ramach poszczególnych miast. We współczesnym świecie jednym z istotnych czynników przekształcania się struktury osadniczej jest istniejąca infrastruktura osadnicza z jej funkcjami, stopniem zainwestowania, specyfiką i powiązaniami. Drugim czynnikiem zmian w strukturze osadniczej jest rozbudowa sieci komunikacyjnej, przede wszystkim budowa autostrad i szybkiej kolei. Ważną rolę odgrywa również postęp w telekomunikacji, który spowodował skurczenie się odległości przestrzennych i redukcję czasu komunikowania się ludzi, przedsiębiorstw, organizacji gospodarczych w różnych częściach świata..

(6) 66. Monika Musiał-Malagó. Kolejnym czynnikiem, który należy uwzględniać przy tworzeniu systemu osadniczego kraju, jest powstawanie i rozwijanie technopolii, stanowiących szczególną formę przestrzennej koncentracji działalności gospodarczej. Istotny wpływ na kształtowanie i rozwój jednostek osadniczych oraz lokalne systemy osadnicze mają funkcje administracyjne. Jednostki osadnicze otrzymują odpowiednie uprawnienia, stając się w ten sposób organizatorem określonej przestrzeni kraju. Według „Koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju” z 2000 r. głównymi ogniwami polskiej sieci osadniczej są2: – metropolia stołeczna, której ranga i szansa w systemie europejskim jest współcześnie porównywana z Wiedniem, Marsylią, Genewą, Tuluzą, Neapolem, Dortmundem, Antwerpią, Kijowem, Pragą i Budapesztem. Wzrost jej znaczenia jest potencjalnie możliwy, pod warunkiem że władze Warszawy same podejmą wysiłki modernizacyjne, aby miasto stało się atrakcyjnym i konkurencyjnym miejscem lokalizacji kapitału, innowacyjności i przedsiębiorczości europejskiej; – zbiór potencjalnych ośrodków rozwoju społeczno-gospodarczego o znaczeniu europejskim, które w procesie konkurencyjności międzynarodowej będą tworzyć coraz silniejsze węzły przedsiębiorczości i innowacyjności. Mają one powstawać w głównych węzłach komunikacyjnych nowego systemu autostrad. W procesie europejskiej konkurencji ich wartość dla lokalizacji kapitału i przedsiębiorczości jest niezwykle istotna. Do ośrodków tych należą: Warszawa, Trójmiasto, Poznań, Kraków, Wrocław, Szczecin, Katowice, Łódź, Lublin, Białystok, Rzeszów oraz aglomeracja bydgosko-toruńska. Kształtowanie ośrodków o znaczeniu europejskim odbywać się będzie w procesie konkurencji wartości renty położenia dla lokalizacji kapitału, przedsiębiorczości prywatnej oraz usług publicznych; – pasma potencjalnie najwyższej innowacyjności i aktywności społeczno-gospodarczej kształtujące się współzależnie z budową i modernizacją międzynarodowego i krajowego systemu infrastruktury technicznej. Tworzyć go będą przede wszystkim takie elementy, jak: system autostrad i linii kolejowych, telekomunikacyjnych i paliwowo-energetycznych; – sieć krajowych, ponadregionalnych i regionalnych ośrodków równoważenia rozwoju tworzonych w strefach, które z powodu historycznie ukształtowanego opóźnienia cywilizacyjnego i recesji gospodarczej wymagają aktywizacji przy uwzględnieniu czynników zewnętrznych, w przeciwnym razie grozi im trwała peryferyzacja i marginalizacja. Do ośrodków tych można zaliczyć: Olsztyn, Koszalin, Elbląg oraz inne ośrodki o znaczeniu regionalnym i subregionalnym. Wzmocnienie pozycji ośrodków krajowych może nastąpić głównie poprzez 2 Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa, grudzień 2000..

(7) Miasta Polski w przestrzeni europejskiej. 67. modernizację i rozbudowę infrastruktury społecznej i technicznej oraz przyspieszony rozwój potencjału gospodarczego; – strefy i ośrodki gospodarki turystycznej, w których walory środowiska przyrodniczego i unikatowe wartości kultury materialnej pobudzać będą europejski popyt; – europejska i krajowa sieć ekologiczna ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego. W procesie dokonujących się przekształceń kraju w XXI w., w kształtowaniu przestrzeni otwartej na Europę i świat, przestrzeni innowacyjnej, efektywnej i konkurencyjnej, decydujące znaczenie będzie mieć zatem kształtowanie węzłów dynamizujących rozwój kraju. W polskich warunkach rolę tę mogą pełnić aglomeracje, które w warunkach konkurencji globalnej i europejskiej tworzyć będą coraz silniejsze ośrodki przedsiębiorczości i innowacji oddziałujące na całą przestrzeń w skali regionalnej, krajowej i europejskiej. 2. Metropolizacja polskiej przestrzeni Procesy urbanizacyjne zachodzące we współczesnym świecie uwidaczniają się w rozwoju obszarów metropolitalnych, w ich powiązaniach funkcjonalnych, strukturze społeczno-demograficznej oraz zagospodarowaniu środowiska mieszkalnego i produkcyjnego. W literaturze przedmiotu występuje duża rozmaitość pojęć i zamienność używanych terminów dotyczących osadnictwa wielkomiejskiego. Zgodnie z Ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. za obszar metropolitalny uznaje się obszar wielkiego miasta oraz powiązanego z nim funkcjonalnie bezpośredniego otoczenia, ustalony w koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju3. Metropolizacja jest jednym z najważniejszych aspektów współczesnych procesów rozwoju gospodarczego i społecznego. Jest zjawiskiem związanym ze zmianami sposobu wytwarzania przestrzeni miejskich. Zmiany te polegają na kształtowaniu się relacji między miastem centralnym i jego bezpośrednim zapleczem. Mogą one zachodzić poprzez osłabienie lub zerwanie związków gospodarczych miasta z jego regionalnym zapleczem i zastąpieniu ich więziami z innymi metropoliami. W takiej sytuacji region pełni jedynie funkcję mieszkaniową i rekreacyjną dla mieszkańców metropolii. Zmiana sposobu wytwarzania przestrzeni polega także na nieciągłym sposobie użytkowania przestrzeni zurbanizowanych. Oznacza to, że obszarem sąsiednim w sensie gospodarczym i społecznym nie jest 3 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. nr 80, poz. 717..

(8) Monika Musiał-Malagó. 68. otaczający metropolię region, ale inna metropolia, odległa nawet o setki kilometrów4. O metropolitalnym charakterze miasta decydują przede wszystkim wykształcone w nim funkcje metropolitalne, wśród których należy wymienić5: – obecność instytucji, które reprezentują struktury zarządzania międzynarodowych korporacji gospodarczych; – obecność instytucji finansowych o zasięgu międzynarodowym i głównych regulatorów rynków kapitałowych; – połączenia komunikacyjne z głównymi ośrodkami życia gospodarczego w Europie i na świecie (ośrodki połączone są siecią transportu i komunikacji z zagranicą systemem autostrad, szybkiej kolei, lotniska międzynarodowego); – obecność placówek naukowych (uczelni, szkół międzynarodowych, instytutów badawczych) i technologicznych najwyższego standardu oraz kadry; – działanie najwyższej rangi placówek kulturalnych oraz organizowanie w mieście imprez targowych, festiwali artystycznych, koncertów, imprez sportowych, konferencji, sympozjów, kongresów; – wyjątkowość i specyfika miasta wynikająca z jego położenia, atmosfery, standardu bazy hotelowej i gastronomicznej, różnorodność kuchni itp.; – przewaga powiązań społeczno-gospodarczych z innymi metropoliami i dużymi miastami w stosunku do powiązań z własnym regionem. Metropolie są ośrodkami dynamiki gospodarczej, technologicznej, kulturalnej i politycznej, dlatego też odgrywają coraz bardziej dominującą rolę w gospodarce światowej. Wskutek nasilających się procesów globalizacji stają się one węzłami światowych przepływów, które rozciągają sieci między inne miasta i metropolie. Charakteryzują się wysokim stopniem umiędzynarodowienia swojej gospodarki oraz społeczeństwa. Wielkie metropolie wpływają na rozwój kooperacji produkcyjnej między centrami wytwórczości, nauki i wyspecjalizowanych usług zajmujących się transferem wiedzy do firm, które zlokalizowane są na bogatym w wykwalifikowaną siłę roboczą rynku pracy. To właśnie w metropoliach koncentrują się firmy, siedziby i filie międzynarodowych przedsiębiorstw, banków, instytucje pozarządowe, szkoły wyższe o znacznym udziale studentów cudzoziemców, placówki dyplomatyczne, międzynarodowe kancelarie prawnicze, wysokiej jakości pomieszczenia biurowe oraz ośrodki najwyższej technologii, kultury i zasoby kapitałowe zdolne wytwarzać wartości materialne, które zaspokajają potrzeby mieszkańców metropolii, regionów metropolitalnych, a nawet całego kraju. 4. B. Jałowiecki, Metropolie, WSFiZ, Białystok 1999, s. 29. J. Parysek, Polskie metropolie jako ogniwa procesu transformacji i przemian przestrzenno-strukturalnych [w:] Uwarunkowania i strategie rozwoju regionalnego w procesach integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2000, s. 361. 5.

(9) Miasta Polski w przestrzeni europejskiej. 69. Istotną cechą współczesnych metropolii jest ich elastyczna struktura – są bowiem bardziej niż otaczające je regiony odporne na wahania światowej koniunktury oraz ostrą rywalizację i komplementarność funkcji. Według propozycji Komisji Europejskiej jednostki miejskie z perspektywy szans rozwoju można podzielić na kilka kategorii6: 1) miasta skali międzynarodowej: – miasta planetarne – skupiające funkcje centralne, polityczne, gospodarcze i międzynarodowe, – regiony metropolitalne – o zwiększonej roli międzynarodowej, – miasta stolice – mające rozwinięty własny kapitał; 2) miasta skali krajowej: – ośrodki peryferyjne – o słabo rozwiniętych funkcjach metropolitalnych, – miasta o zróżnicowanym potencjale, – stare miasta przemysłowe, których sytuacja w dużej mierze zależeć będzie od położenia w stosunku do centrów gospodarczych; 3) miasta skali regionalnej: – zależne od położenia geograficznego (centrum Europy), mające możliwości rozwoju głównie w sektorze usług, – miasta położone w atrakcyjnej okolicy (poza centrum), – miasta w regionach rolniczych. Z uwagi na wielkość i zasięg oddziaływania metropolii oraz dominującą funkcję można wyróżnić następujące typy metropolii: – ośrodki europejskiej dyspozycji politycznej – pełniące międzynarodowe funkcje polityczne; – ośrodki zarządzania gospodarką i przepływem kapitałów – cechą charakterystyczną tych miast są ich funkcje handlowe, gwarancja kompetencji miejsca, jakość systemu komunikacji oraz klimat polityczny; – ośrodki kultury; – miasta historyczne; – ośrodki portowe; – miasto port terytorialny – dysponujące rozwiniętym zapleczem przemysłowym, o możliwościach nawiązywania znaczącej wymiany, inwestowania w nowe sieci transportu i zarządzania przepływem towarów i usług; – portowe miasto technopolitalne – które dokonało rekonwersji systemu produkcyjnego na podstawie przemysłów zaawansowanej technologii, którym towarzyszy rozwój funkcji turystycznych i mieszkaniowych;. 6. B. Jałowiecki, op. cit., s. 42–45..

(10) 70. Monika Musiał-Malagó. – portowe miasto opiekuńcze – któremu nie powiodło się przeprowadzenie rekonwersji portowego systemu gospodarczego. Miasto utrzymuje się z funkcji administracyjnych i dotacji (transfery społeczne); – technopolie – ośrodki, których strategie rozwoju gospodarczego opierają się na waloryzacji potencjału w zakresie kształcenia uniwersyteckiego i badań naukowych w celu przyciągnięcia przedsiębiorców innowacyjnych. Procesy metropolizacji wymuszają nowe podejście do planowania i zarządzania miastami. W warunkach coraz bardziej rozwijającej się samodzielności miast pojawia się potrzeba marketingu miejskiego jako instrumentu kreowania wizerunku miast w celu pozyskania inwestorów i działalności sprzyjających wzrostowi dobrobytu. Proces metropolizacji jest zjawiskiem przyczyniającym się do stopniowej poprawy efektywności gospodarki miasta, a tym samym do poprawy warunków życia ludności i wzrostu jej dochodów. Mimo że rozwój metropolii jako węzłów globalnej sieci wzmacnia konkurencyjność miast i regionów, przyczynia się on w pewnym stopniu do ich polaryzacji. Metropolizacja oznacza także wzrost nierówności przestrzennych i coraz bardziej zaznaczający się podział na metropolię i „resztę”. Zjawisko metropolizacji można zaobserwować również w początkowej fazie w Polsce. Najbardziej widoczne jest ono w Warszawie, Krakowie, Poznaniu i Wrocławiu. W wymiarze europejskim miasta te nie stanowią dostatecznie silnego potencjału gospodarczego jako ośrodki konkurencji dla miast europejskich. Jednak z uwagi na wzrastającą rolę międzynarodową mają szansę na metropolitalny rozwój. 3. Rozwój miast Polski w procesie integracji europejskiej Zachodzące zmiany polityczne i gospodarcze w krajach Europy Środkowej i Wschodniej tworzą w Europie nową sytuację, która umożliwia nowe podejście do przestrzeni europejskiej – rozpatrywanie jej jako całości. Tworzenie nowych warunków do przeprowadzania zmian wymaga przygotowania odpowiednich ram organizacyjnych, odpowiedniej polityki, uwzględnienia lokalizacji i przestrzennych wymiarów rozwiązywanych problemów oraz stworzenia nowego systemu przestrzeni europejskiej7. Zjawiska globalizacji znajdują swoje odzwierciedlenie głównie w miastach. Kształtuje się nowa koncentracja przestrzenna związana z korzyściami wielkich miast i ich obszarów peryferyjnych, a równocześnie z ekspansją sieci wymiany w skali międzynarodowej. Ulega zmianie kierunek dynamizmu terytorialnego 7 A. Kukliński, Polonia, quo vadis?, Uniwersytet Warszawski, Europejski Instytut Rozwoju Lokalnego i Regionalnego, Warszawa 1993..

(11) Miasta Polski w przestrzeni europejskiej. 71. polegający na kryzysie obszarów uprzemysłowionych o tradycyjnej produkcji, przodujących dotychczas we wzroście gospodarczym. Rolę liderów rozwoju uzyskują nowe tereny, często do tej pory nie uprzemysłowione. Powstają nowe przestrzenie produkcyjne koncentrujące działalności o wysoko zaawansowanej technologii8. Otwarcie gospodarki powoduje przyspieszenie procesu globalizacji systemu osadniczego Europy, co wpływa na rangę poszczególnych miast, ich rolę, funkcje i znaczenie w sieci osadniczej. Zjawiska globalizacji powodują współzawodnictwo między miastami. Dotyczy to głównie miast pełniących funkcje międzynarodowe i nowych ośrodków rozwoju. Wyrazem globalnej konkurencji jest likwidowanie w poszczególnych krajach ograniczeń w rozwoju miast, a także realizowanie inwestycji mających na celu przyciągnięcie instytucji międzynarodowych9. Przekształcenia gospodarki światowej oraz globalne zmiany społeczne i polityczne wpływają również na sytuację w Polsce. Elementem kształtującym rozwój miast polskich jest integracja w systemie jednoczącej się Europy. Zewnętrzne otwarcie kraju i jego gospodarki zmieniło w zasadniczy sposób uwarunkowania zewnętrzne rozwoju regionalnego Polski. Względy geograficzne przyczyniły się do zróżnicowania umiędzynarodowienia miast i regionów oraz charakteru ich udziału w gospodarce międzynarodowej. Wpłynęło to na ukształtowanie się dwóch typów obszarów: intensywnie uczestniczących w procesach globalizacyjnych oraz słabo zaangażowanych. Działalność Unii Europejskiej uniformuje i polaryzuje przestrzeń. W wyniku tendencji polaryzacyjnych powstają miasta i regiony najtrudniej przystosowujące się do nowych warunków i mechanizmów gospodarowania. Pozytywnym przykładem dynamicznego włączania się w proces globalizacji gospodarki są regiony i miasta przygraniczne, są one bowiem ściślej związane z organizmami integrującej się gospodarki europejskiej. W przyszłości mogą one odegrać rolę biegunów rozwojowych, które pociągną za sobą rozwój innych przestrzeni gospodarki polskiej. Zachodzi zatem potrzeba umacniania i rozwoju węzłów osadniczych zarówno zachodniego, jak i wschodniego pogranicza kraju10. Określając sytuację osadnictwa w Polsce w związku z ogólnymi przeobrażeniami zachodzącymi w Europie należy podkreślić, że z Europą łączą Polskę silne wspólne wzorce kulturowe i powiązania funkcjonalne, co znalazło wyraz 8 E. Wysocka, Sieć osadnicza Polski w świetle integracji europejskiej, Biuletyn KPZK PAN, z. 167, Warszawa 1994, s. 71–74. 9 J. Szlachta, Problemy rozwoju wielkich miast UE na tle szerszej przestrzeni europejskiej, Biuletyn KPZK PAN, z. 169, Warszawa 1995, s. 60. 10 M. Potrykowski, A. Stasiak, Analiza głównych węzłów osadniczych Polski i ich potencjalnych funkcji w przyszłości, Biuletyn KPZK PAN, z. 173, Warszawa 1996, s. 122; A. Harańczyk, op. cit., s. 89..

(12) 72. Monika Musiał-Malagó. w materialnym kształcie środowiska zurbanizowanego. Silnym wyróżnikiem Polski w stosunku do Europy jest jej położenie geopolityczne i wynikająca stąd zmienność granic i kształtu kraju oraz sytuacji społecznej i politycznej poszczególnych obszarów. Polska znajdując się w obrębie centralnego obszaru Europy i jej wymiarów geograficznych, usytuowana równocześnie między dwiema ukształtowanymi politycznie wspólnotami państw, stanowi ważne ogniwo integrujące przestrzeń europejską. Położenie Polski w integrującej się Europie będzie więc miało duże znaczenie w strukturalnych przeobrażeniach polskiego systemu osadniczego w XXI w. Przekształcenia, jakie dokonują się w Polsce, w szczególny sposób zaznaczają swój charakter i kierunek w miastach. Miasto bowiem stanowi środowisko społeczno-gospodarcze, w którym koncentrują się: władza, podmioty gospodarcze i mieszkańcy. Intensywność relacji między tymi elementami oraz między nimi a środowiskiem jest szczególnie silna. Wpływ procesu integracji europejskiej będzie widoczny szczególnie w takich miastach polskich, jak np. Szczecin, Poznań, Wrocław, Trójmiasto, Warszawa, Kraków. Miasta te w wyniku współpracy z innymi regionami Europy potrafią wypracować wzajemnie korzystne relacje społeczne i ekonomiczne. Ponadto proces integracji europejskiej uaktywni międzynarodowy ruch turystyczny oraz przyspieszy modernizację i rozbudowę krajowej infrastruktury turystycznej, a także budowę nowoczesnej infrastruktury ochrony środowiska. Nowa jakość powiązań i współpracy transgranicznej oznacza, że niektóre miasta (np. Szczecin) mają możliwość dodatkowej ekspansji. Otwarcie granicy zachodniej zwiększy siłę i zasięg oddziaływania Berlina na terytorium Polski, tworząc wyzwanie dla rozwoju miast polskich oraz korzystne warunki dla przyspieszenia rozwoju strefy pogranicza. Berlin zajmuje bowiem centralne położenie w Europie i znajduje się w strefie krzyżujących się wpływów dużych ośrodków rangi europejskiej. Wraz z przejęciem funkcji stołecznej miasto to stało się bardziej atrakcyjne dla lokalizacji siedzib różnego typu zarządów, dużych koncernów międzynarodowych, banków. Ma to wpływ na rozwój aglomeracji berlińskiej, kształtującej się jako wiodąca aglomeracja europejska, a tym samym przyczynia się do aktywizacji gospodarczej zachodnich obszarów Polski poprzez rozszerzanie stref jej oddziaływania ekonomicznego i przestrzennego. Berlin i Warszawa wyznaczają wschodni kierunek integrującej się Europy. Miasta te wytwarzają impulsy gospodarcze o znacznym zasięgu przestrzennym. Docierają do regionów pośrednich, regionów krańcowych, niektóre wykraczają poza nie w kierunku zarówno zachodnim (Londyn, Paryż), jak i wschodnim (Moskwa, Kijów, Wilno)..

(13) Miasta Polski w przestrzeni europejskiej. 73. W Polsce miastami, które wykorzystują te warunki gospodarcze, są głównie Poznań i Wrocław. Są one dynamicznie rozwijającymi się węzłami gospodarczymi przyciągającymi ludność oraz inwestycje krajowe i zagraniczne. Położenie geograficzno-komunikacyjne stanowi ważny element rozwoju miast, szczególnie tych, które są położone na skrzyżowaniu ważnych szlaków transportowych i w pobliżu granic politycznych. Rozwój głównych korytarzy transportowych może stać się podstawą rozwoju gospodarczego i społecznego oraz stanowić jedyną szansę spełniania przez Polskę funkcji łącznikowej, co pozwoli na czerpanie zysków z renty położenia. Powstanie węzła komunikacyjnego na wschód od Warszawy (pomiędzy Mińskiem a Siedlcami) stanie się częścią dwóch nowych osi rozwoju (Via Baltica i Via Intermare) oraz będzie stanowić planowane dokończenie autostrady A2. Najatrakcyjniejsze położenie pod tym względem mają miasta Warszawa i Poznań. Z kolei południkowy szlak równoleżnikowy autostrady A4 tworzy atrakcyjne warunki rozwoju dla miast takich, jak: Wrocław, Katowice, Kraków i Rzeszów. Budowa Via Baltica może znacznie wzmocnić pozycje Trójmiasta i Szczecina jako głównych portów tranzytowych obsługujących znaczną część Europy Środkowej i Wschodniej. Stworzy także lepsze uwarunkowania infrastrukturalne rozwoju gospodarczego na obszarze od Warszawy w kierunku granicy z Litwą. Z tego tytułu istotne korzyści mogą uzyskać ośrodki miejskie, jak np. Białystok. Ponadto przez niektóre z miast (Białystok, Lublin, Kielce) planowany jest przebieg tras ekspresowych, co może znacznie zniwelować różnice w atrakcyjności komunikacyjnej między miastami. Polska może tworzyć także bariery w budowaniu nowej przestrzeni europejskiej. Peryferyjne położenie kraju w stosunku do Europy Zachodniej oraz jego struktura funkcjonalno-przestrzenna może być w takich warunkach deformowana przez przeludnienie i niedorozwój. System osadniczy podlegałby prawdopodobnie licznym procesom destrukcji zarówno w skali lokalnej, jak i regionalnej. W celu przeciwdziałania takiej marginalizacji konieczny jest wzrost potencjału oraz konkurencyjność miast i regionów, a tym samym wzrost konkurencyjności polskiej przestrzeni jako całości. Warto tu również wskazać na pewne zagrożenia wynikające z możliwości obu integrujących się struktur. Chodzi tu o niebezpieczeństwo spychania Polski w strefę peryferyjną dynamicznie rozwijającego się centrum Europy Zachodniej. Ponadto może nastąpić generowanie ukształtowanych historycznie sytuacji konfliktowych na tle zawłaszczania polskiej przestrzeni ekonomicznej przez kapitał i indywidualną przedsiębiorczość niemiecką11.. 11 Polska 2000 Plus. Koncepcja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. Hipoteza, red. J. Kołodziejski, t. 1 i 2, CUP, Warszawa 1995..

(14) 74. Monika Musiał-Malagó. Kolejnym zagrożeniem może być stopniowe wytracanie tożsamości kulturowej i narodowej społeczeństwa polskiego w konfrontacji z europejskim modelem życia, a także pogorszenie się korzystnych warunków zachowania bezpieczeństwa narodowego i nieprzewidzianej przyszłości politycznej Europy. System osadniczy jest jednym z ważniejszych elementów więzi zarówno regionalnej, jak i krajowej. Jest on wyrazem tożsamości narodowej, dlatego każde państwo powinno z dużą odpowiedzialnością budować, chronić i umacniać własny system, uwzględniając jednak powiązania międzynarodowe. 4. Zakoƒczenie Polska przestrzeń w wyniku integracji z Unią Europejską będzie przechodziła od tradycyjnych struktur terytorialnych do struktur sieciowych, które tworzą się niezależnie od granic państwowych i regionalnych. Dominującymi ogniwami tych sieci staną się duże miasta Polski, a zwłaszcza największe aglomeracje miejskie. W warunkach integracji europejskiej zróżnicowanie sytuacji przestrzennej miast zyskuje coraz bardziej na znaczeniu. Uzyskały one swoją podmiotowość, co umożliwia im tworzenie własnych strategii rozwoju, a tym samym daje swobodę przy decydowaniu o wyborze drogi rozwoju. Miasta stanowią główne węzły przestrzennego zagospodarowania regionów, krajów i całego świata. Dokonujące się współcześnie przekształcenia powodują zwiększenie się stopnia otwarcia regionalnych i krajowych systemów miast, a wraz z tym ich wrażliwość na zewnętrzne wpływy gospodarcze i polityczne. Specyfika położenia miast polskich w kraju i w relacji do europejskich szlaków transportowych będzie miała wpływ na ich rozwój, zwłaszcza na rynku inwestycyjnym. Miasta położone na ważnych szlakach komunikacyjnych mogą liczyć na szybkie tempo rozwoju związane z lepszym przenikaniem nowoczesnej techniki, nauki i kultury. The Polish City in the European Union Economic globalisation and the immanence of European Union integration are creating new conditions for Polish cities. These two factors will directly influence the rank of individual cities, their role and meaning in the evolving European Union demographic network. These factors are also, on the one hand, responsible for the simplification of inter-regional cooperation but on the other they simultaneously prompt a competitive battle with existing European Union cities. This article examines the formation of metropolises and the widening network of links among cities within the EU integration process. The meaning, characteristics and function of a metropolis as well as the influence of new geopolitical circumstances on demographics are discussed..

(15)