Stanisław Ślusarczyk
Optymalizacja konsumpcji a
podstawowy cel gospodarki
socjalistycznej
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 15-16, 81-91
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X V /X V I, 6 SECTIO H 1981/82
Zakład Ekonomii Politycznej Wydziału Ekonomicznego UMCS
S t a n i s ł a w Ś L U S A R C Z Y K
O ptym alizacja konsum pcji a podstaw ow y cel gospodarki socjalistycznej
О птимализация потребления и основная цель социалистического хозяйства C onsum ption O p tim alisation and th e P rim ary A im of S ocialist E conom y
1. Podstaw y form ułow ania polityki konsum pcji.
2. W arunki i konsekw encje optym alizacji s tru k tu ry p roduk cji środ ków konsum pcji, a optym alizacja polityki konsum pcji.
W dotychczasow ej teorii i p rak ty ce gospodarczej socjalizm u zw raca no w niew ystarczającym stopniu uwagę na w łaściwe kształtow anie m e tod i środków optym alizacji p olityki konsum pcji. Taka sy tu acja była w ynikiem trak to w an ia konsum pcji jako wielkości rezydualnej w osta tecznym podziale dochodu narodowego. N iezw racanie dostatecznej uw agi na ten bardzo w ażny problem było i jest w ynikiem podejścia ekonom i stów, k tó rzy w większości realizację celu gospodarki socjalistycznej u p a tru ją w m aksym alizacji tem pa w zrostu dochodu narodowego. Nie ulega w ątpliwości, że w zrost dochodu narodow ego stw arza podstaw y w zrostu konsum pcji. Je st jednak więcej niż pew ne, że przy takim podejściu do konsum pcji nie może to być w zrost opytym alny.
Ciągłe forsow anie stopy inw estycji przysłaniało w pew nym stopniu potrzebę szerszego w ykorzystania rach u n k u optym alizacji polity ki kon sum pcji. M aksym alizacja w zrostu gospodarczego (w zrostu DN), zn ajdu je w yraz w szybszym tem pie w zrostu produkcji działu produkującego środ ki produkcji (dział I produkcji społecznej) niż działu p ro d ukcji środków konsum pcji (dział II p rodukcji społecznej). K raje socjalistyczne dążą więc do realizacji fu nkcji celu poprzez m aksym aliację w zrostu dochodu naro dowego. Tempo to m a w różnych k raja ch i w różnych okresach różny horyzont czasowy. W zw iązku z tym w planach gospodarczych k rajó w
socjalistycznych zakłada się w różnych okresach silniejszy lub słabszy w zrost spożycia. W ybór stopy konsum pcji (K/D) nie jest więc przedm io tem w yboru w oparciu o rach u n ek ekonom iczny, jest tylko wielkością rezy d u aln ą po w yznaczeniu m aksym aln ej sto py inw estycji (J/D), k tó rej w y bó r nie jest rów nież p rzedm iotem rac h u n k u ekonomicznego.
W ybór stopy in w esty cji (J/D) dokonyw any jest w oparciu o wiele przesłan ek społeczno-gospodarczych i należy do decyzji politycznych, a nie ekonom icznych. Nie m a więc podstaw do tw ierdzenia, że pro w a dzona jest opty m aln a p o lity k a konsum pcji. Taki w ybór może być tylko in te rp re to w a n y jako w ybór m iędzy stopniem zaspokojenia potrzeb te raźniejszych i przyszłych. S popularyzow anie tego ty p u rozum ow ania do prow adziło do sy tu acji, w k tó rej w ielu ekonom istów , szczególnie pol skich, p rz y jm u je go bez zastrzeżeń.
Model Kaleckiego, k tó ry jest m odelem jednopunktow ym , nie może być w y k o rzy stan y do p rzeprow adzenia rac h u n k u ekonomicznego. P ro p o zycję m odelu d w upunktow ego, k tó ry tak ie m ożliwości stw arza, p rze d sta w ia L. B iliński p rzy o kreśleniu optym alnej p o lity k i in w e s ty c y jn e j.1 P ro ponow anym m odelem m ożna rów nież posłużyć się w rach u n k u o pty m ali zacji polityki konsum pcji. Za L. B ilińskim p rzy jm u ję , że w system ie go spodarczym w y tw arza się dw a p ro d u k ty : x i y, gdzie x to są środki kon sum pcji, a y — środki produkcji. Załóżm y następnie, że stan system u początkow y i docelow y da się opisać p rzy pom ocy zm ienych x i y jako p u n k t na płaszczyźnie w układzie w spółrzędnych p rostok ątn ych. P rz e prow adzenie sy stem u ze stan u początkowego do stan u docelowego L. Bi liński nazyw a polityką. P o l i t y k a k o n s u m p c j i jest to zatem ś w i a d o m e , zgodnie z podstaw ow ym i celam i społeczeństw a socjali stycznego, d z i a ł a n i e u k ieru nk ow an e na podnoszenie poziomu życia, przekształcenie i kształtow an ie s tru k tu ry konsum pcji. J e st ona in te g ral ną częścią p o lityk i społeczno-gospodarczej. Ilu stra c ją tak iej polityki będą linie, po k tó ry ch system jest przeprow adzony do kolejnych stanów . Moż na tu w yróżnić wiele typow ych rodzajów polity ki w postaci ilu stra c ji geom etrycznej i jej in te rp re ta c ji ekonom icznej.
W ykres 1 p rzed staw ia strateg ię osiągnięcia p u n k tu docelowego (B), gdzie głów nym celem p o lity ki społeczno-gospodarczej jest m ak sy m ali zacja stopy konsum pcji, a optym alna stopa inw estycji jest w aru n kiem ograniczającym . Można rów nież p rzy takim w łaśnie podejściu p rze d sta wić różne w a ria n ty osiągania sta n u docelowego. Takie p rzy k ład y ilu s tru ją w y k resy 2, 3, 4. W ykres 2 p rzed staw ia przejście do szybszego rozw oju środków p rod u k cji dopiero po osiągnięciu pew nego stan u względnego
na-1 L. B i l i ń s k i : O p t y m a l i z a c j a p o l i t y k i i n w e s t y c y j n e j . M ateriały na k o n fe ren cję n au k ow ą S G P iS , W arszaw a 1978.
Optymalizacja konsumpcji... 83
K ierunki p olityk i konsum pcji: A — sta n początkow y, B — sta n d ocelow y D irections in th e con su m p tion policy: A — in itial state; B — fin a l sta te
sycenia ry n k u na środki konsum pcji. W ykresy 3 i 4 odzw ierciedlają w łaś ciwie podobną politykę stałych proporcji m iędzy w zrostem dw u działów, gdzie proporcje te zależne są od stan u początkowego i docelowego. W y kres 4 ilu stru je tylko dodatkow e sk u tk i tzw. niepodzielności.
Biorąc pod uwagę fakt, że gospodarka narodow a jest bardzo dużym układem w porów naniu z przyro stam i m ają tk u produkcyjnego i zw iąza nym z nim p rzy rostem produkcji, m ożna abstrahow ać od nieciągłości i politykę przedstaw iać w postaci krzyw ych w yznaczających to r p u n k tu poruszającego się od A do B. Tor ten nazyw any zwykle w teorii ste row ania tra jek to rią , w teorii ekonomii — ścieżką, ilu stru je w danym w y pad ku p olitykę k ieru jącą układem gospodarczym tak, jakby to był p u n k t m aterialn y , k tó ry po odpowiednim torze należy przesunąć z jednego m ie j sca na drugi.
Na podstaw ie tych prosty ch in te rp re ta c ji geom etrycznych m ożem y bliżej określić zakres polityki konsum pcji. Należy wskazać, iż chodzi tu nie tylko o w ybór m ożliw ych w ariantów osiągania stan u docelowego, ale rów nież o uw zględnianie s tru k tu ry konsum pcji, bowiem każdy z tych w arian tów d eterm in u je stru k tu rę konsum pcji. Bliżej c h a rak tery zu jąc za kres polityk i konsum pcji należy wskazać, iż chodzi tu o działanie m ające na celu osiągnięcie odpowiedniej s tru k tu ry konsum pcji i zapew nienie jej racjonalności pod wzlędem fizjologicznym , społecznym i k u ltu ra ln y m . Inaczej m ówiąc, p o lity ka ta pow inna prow adzić do m aksym alnego i ró w nocześnie pożądanego społecznie w danych w arunkach zaspokojenia po
trzeb ludności. Z przed staw io n ych w yw odów w ynika, że przy praw idło w ym u k ieru n k o w an iu p o lity k i konsum pcji duże znaczenie m a rozpozna nie p re fe re n c ji in d y w id u aln y ch i poszczególnych grup społecznych.
P re fe ren c je stanow ią system su biek ty w n y ch ocen, odzw ierciedlają cych potrzeby (gusty), na podstaw ie k tó ry ch konsu m en t dokonuje w y boru. 2 Form ow ane przez jednostkę sądy w y rażają, czy odzw ierciedlają jej sy stem w artości. Sam e w artości są zjaw iskiem psychologicznym , s ta nem w ew n ętrzn ym , zachow aniem n iedostępnym obserw acji innej niż in- trospekcja. Jak o takie, w artości p oprzedzają działania, k ie ru ją n im i.3 Stw ierdzając, że system y w artości w yrażone są w ocenach i k ie ru ją za chow aniam i jednostek, m ożna postaw ić znak równości m iędzy k ry te ria m i ocen i k ry te ria m i zachow ań, m iędzy ocenam i i zachow aniam i.
Badanie gustów jest konieczne dla u stalen ia przyczyn zachow ania się konsum entów na ry n k u . W ahania p o p y tu często m ogą być spowodowane zm ianą p refe re n c ji konsum entów na sk u te k np. działania m ody, u zyska nia p rzez konsum entów d ó b r k o m p lem en tarn ych itp.
D okonyw ana segm en tacja ry n k u nie m usi oznaczać, że istn ieją jakieś grupow e oceny, oczekiw ania i reak cje (preferencje grupow e). Oceny, oczekiw ania i reak cje najczęściej w y stępu jące w grupie, a więc w śród jej członków, zazw yczaj o kreśla się, jako re p re z en ta ty w n e dla danej g rupy. P rz y jm u je się, że ludzie żyjący w grupach, w społeczeństw ie, p rzestrzeg ają w w iększości jakichś norm postępow ania, w przeciw nym razie zostają w te n czy in n y sposób w yłączeni z grupy. Na określenie tego stan u istn ieje w socjologii pojęcie „ n o rm y ” . Jednakże grup a jak® całość nie ocenia, oceniają jej członkow ie i m ogą się w sw ych ocenach zgadzać lub nie; zawsze są to ich oceny, a nie oceny g ru py . Społeczeń stw o jedn ak nie m oże być tra k to w a n e jako zw ykła sum a autonom icznych jednostek. Nie m ożna tak że p rzy ją ć i dru g iej skrajności, tzn. ujm ow ać społeczeństw o jako b y t niezależny od ludzi tw orzących społeczeń stw o .4 J a k z tego w y n ik a, w p refe re n c ja c h indyw id ualny ch m ożna dostrzegać w skaźnik p o trzeb społecznych w praw dzie nie w pełni adekw atny, ale jed n ak w skaźnik. P re fe ren c je społeczne odzw ierciedlające potrzeby spo łeczeństw a jako całości, m uszą nie tylko uw zględniać aspiracje jego członków, lecz rów nież b rać pod uw agę dodatkow e elem enty, takie jak: in teres zbiorczy, szerszy h o ry zont czasowy, p o stu la ty w y nikające z ideo logii społecznej (spraw iedliw ość społeczna). Oceny indyw idualnych kon sum entów p o d legają w ięc określonem u przew artościo w an iu pod kątem w idzenia długofalow ych interesó w społeczeństw a. J a k z tego w ynika,
2 M ała e n c y k lo p e d ia e k o n o m ic zn a , W arszaw a 1974, s. 629.
3 P . A d l e r : T h e V a l u e C o n c e p t in Sociology, ’’The A m erican, Journal of S o cio lo g y ”, 1957, nr 3.
O ptym alizacja konsum pcji.., 85
preferen cje społeczne nie są zw ykłą sum ą p referen cji indyw idualnych, lecz nie mogą też być od nich oderw ane.
K ształtow anie p olity k i konsum pcji stało się w ostatnich latach p rze d m iotem żywej dyskusji, zwłaszcza z p u n k tu w idzenia w pły w u spożycia na a p a ra t w zrostu gospodarczego. Jednocześnie trzeb a podkreślić, iż isto tne p rzem iany w sam ej stru k tu rz e konsum pcji w ym agają system atycz nej i w ieloletniej polityki społeczno-ekonom icznej. S tąd rodzi się po trze ba znacznego rozw inięcia i pogłębienia studiów nad rozpoznaniem obec nych i przyszłych m odeli spożycia. 5
Spożycie pow inno być rozw ażane jako ostateczny cel gospodarow ania oraz jako czynnik d ynam izujący w zrost gospodarczy. Ze spożyciem jako celem gospodarow ania łączy się przede w szystkim jego rola „hum ani ta rn a ” , natom iast z czynnikiem dynam izującym jego rola ekonomiczna. Spożycie jest nie tylko ostatecznym efektem cyklu produkcyjnego, ale rów nież m otorem każdego cyklu następnego. Tak trak to w an e spożycie nabiera cech now ych, przestaje być niepro du kcy jny m efektem gospodar ki, a w y stęp u je jako jeden z podstawkowych członów procesu rep ro d u k cji. 6 Nas interesu je jednak nie tylko m iejsce spożycia w cyklu rep ro dukcji, ale rów nież jego znaczenie w rozw oju społeczno-gospodarczym . Celem gospodarki socjalistycznej jest m aksym alne zaspokojenie po trzeb społeczeństw a, a więc wszelkiego rodzaju zam ierzenia, przede w szystkim produkcyjne, k tóre pow inny być podporządkow ane tem u w ła śnie głów nem u celowi. W zrost ekonom iczny (włączając s tru k tu rę pro dukcji) odbyw ałby się więc w imię w zrostu spożycia, byłby m u podpo rządkow any. Tempo w zrostu ekonomicznego byłoby ty m większe, im dłuższy byłby okres m aksym alizacji spożycia. P rzy fu n k cji celu, jak ą jest w zrost ekonom iczny (wzrost DN), m uszą pow staw ać rozbieżności m iędzy s tru k tu rą p rod u k cji a s tru k tu rą potrzeb.
W yznaczenie optym alnego m odelu konsum pcji na obecnym etapie rozw oju społeczno-gospodarczego k ra ju i m odelu docelowego nie o bej m uje w szystkich niezbędnych procesów optym alizacji polityki konsum p cji. W kształtow aniu optym alnej po lity k i konsum pcji bardzo w ażny jest proces koordynacji podaży i po p ytu n a środki konsum pcji. J e st on tym bardziej skom plikow any im szybciej postępuje rozwój społeczno-gospo darczy k ra ju , wówczas bowiem, w raz z uprzem ysłow ieniem k r a ju i w zro stem dochodów indyw idualnych ludności, pow stają nowe potrzeb y i a s piracje konsum pcyjne społeczeństwa. Rozwój gospodarczy pow oduje rów nież rozszerzenie zakresu w spółpracy z innym i k rajam i. Czynniki te 5 M. P o h o r i l l e : P re fe r e n c je k o n s u m e n t ó w a p o s t u l a t y w n y w z o r z e c s p o życia, PW N , W arszaw a 1978, s. 53.
stw a rz a ją m ożliw ości lepszego zaspokojenia p o trzeb społeczeństw a, stw a rza ją jed n ak większe w ym agania doskonalenia m etod i środków koordy nacji p o p y tu i podaży.
Społeczeństw o socjalistyczne jest zainteresow ane nie tylko m aksy m a lizacją w ielkości p ro d u k cji dó b r konsum pcy jny ch ale rów nież tym , aby ten m aksym alny rac h u n e k dó b r konsum pcyjnych m iał opty m alną s tru k tu rę . Społeczeństw u bow iem nie w ystarcza ju ż dzisiaj świadomość, że p ro d u k u je się w ięcej, a n aw et lepiej. W ażne jest, by s tru k tu ra prod uk cji odpow iadała s tru k tu rz e potrzeb. Jeżeli nie zostaną spełnione te dw a w a ru n k i, nie będą w y k o rzy stan e w alo ry gospodarki socjalistycznej, a p o li ty k a konsum pcji nie może być opty m alna.
W gospodarce socjalistycznej istnieje zgodność m iędzy społecznym c h a ra k te re m w y tw a rz an ia i w ładan ia środ kam i produkcji. S tw arza to obiektyw ne m ożliw ości i konieczność podporządkow ania społecznego p ro cesu gospodarow ania zasp o kajan iu potrzeb. M aksym alizacja zaspokajania p o trzeb społeczeństw a p rz y ograniczonych nakładach p rac y społecznej określonej p rzez poziom rozw oju sił w ytw órczych stw arza konieczność, p rzy o k reślan iu k ieru n k ó w p ro du kcji dóbr konsum pcyjnych, p rzep ro w a dzania rach un k ów optym alizacyjnych w celu dobrania tak iej s tru k tu ry p ro d u kcji spośród- m ożliw ych w arian tó w , k tó ra by w stop n iu najb ard ziej zadow alającym odpow iadała w d an y m okresie s tru k tu rz e konsum pcji.
W p lan o w an iu ogólnogospodarczym zawsze dokonuje się w yboru k ie ru nk ó w p ro d u k cji poszczególnych d ó b r konsum pcyjnych. Konieczność w yb o ru w y n ik a z tego, że z danej wielkości nakładów p rac y społecznej przeznaczonych na pro d u k cję w szystkich d ó b r konsum pcyjnych w p la now anym okresie m ożna otrzym ać rozm aite s tr u k tu ry ty ch dó br różniące się w ielkością p ro d uk cji. Z dynam icznego p u n k tu w idzenia oznacza to, że istn ieje m ożliw ość plano w ania rozm aitych s tr u k tu r produkcji. Nie u le ga w ątpliw ości, że w każdym p lan ow an ym okresie należy w ybrać tak ą s tr u k tu rę spośród m ożliw ych w arian tów , k tó ra jest najlepsza, optym alna z p u n k tu w idzenia interesó w całej gospodarki narodow ej.
N ależy podkreślić, że w p rak ty c e gospodarczej zawsze p orów nuje się stopnie zaspokojenia po trzeb przez różnorodne dobra konsum pcyjne. P o w szechnie używ a się tak ich sform ułow ań jak: w zrost pro d u k cji określo nego dob ra konsum pcyjnego jest b ardziej p otrzeb n y niż w zrost p rod u kcji innego dobra, gdyż to ostatnie jest p otrzeb ne w m n iejszym stopniu. Bez m ierzen ia sto pn ia zaspokojenia p otrzeb nie m ożna byłoby różnicować tem p a w zrostu różnych dó b r k onsum pcyjnych. Dotychczas stosow ane sform ułow ania: „bardziej p o trz e b n y ”, „p otrzebn y w m n iejszym sto p n iu ” nie były dokładne. R achunek ekonom iczny stw arza tu ta j duże m ożliw oś ci, pozw ala porów nyw ać stopień zaspokojenia p o trzeb społeczeństw a przez w szystkie d o b ra konsum pcyjne. Z apew nia więc dokładniejsze obliczenie
O ptym alizacja konsum pcji.., 87 niż to m iało m iejsce w dotychczasow ej p raktyce. N ależy jed nak zwrócić uwagę na konieczność współzależności, w spółm ierności rachunków eko nom icznych przeprow adzanych w skali całej gospodarki z rachu nk am i ekonom icznym i na szczeblu przedsiębiorstw . Ta współzależność będzie w tedy spełniona, gdy oba ty p y rachunków będą się posługiw ać ty m i sa m ym i k ry te ria m i w yboru. W gospodarce socjalistycznej istn ieje tak a mo żliwość, poniew aż w y stęp u je hierarchiczna s tru k tu ra celów i środków działania gospodarczego. S trateg ia przedsiębiorstw a socjalistycznego nie jest, jak to m a m iejsce w gospodarce k apitalistycznej, podporządkow ana p a rty k u la rn y m interesom przedsiębiorstw a, ale służy realizacji celów spo łecznych. Zadania przedsiębiorstw a są tu współzależne z celam i całej go spodarki narodow ej.
K ry teriu m w yboru optym alnej s tru k tu ry dóbr konsum pcyjnych w y nika z istoty gospodarki sojcalistycznej. Nie ulega w ątpliw ości, że należy przyjąć tak i w arian t kierunków rozw oju dóbr konsum pcyjnych i wielkości w zrostu poszczególnych ich rodzajów, które w edług posiadanej w iedzy zapew niają najlepsze zaspokojenie potrzeb konsum pcyjnych ludności, m o żliwe p rzy danym rozw oju sił w ytw órczych. W zw iązku z ty m pow staje pytanie, jak znaleźć najlepszy w arian t s tru k tu ry dóbr konsum pcyjnych, odpow iadający interesom społeczeństw a jako konsum enta? Ja k określić w każdym ko n k retn y m m omencie, produkcję jakiego dobra k o nsum pcyj nego należy rozw ijać w szybszym tem pie? Takie zadania m uszą rozw ią zywać: C entrum Gospodarcze i poszczególne ogniwa gospodarki narodo wej w oparciu o rach u nek ekonomiczny. P la n u je się bowiem szybsze te m po w zro stu tych dób r konsum pcyjnych, k tóre lepiej zaspokajają potrzeby ludności. N atom iast p lan u je się m niejsze tem po prod uk cji tych dóbr kon sum pcyjnych, któ ry ch społeczeństwo po trzebuje w m niejszym stopniu. Jeśli nie kierow ano by się k ry te riu m najlepszego zaspokojenia potrzeb, to m ogłoby się okazać, że nie zaplanow ano dostatecznego p rzy ro stu ta kich dó br konsum pcyjnych, któ rych społeczeństwo najb ard ziej potrzeb uje. W takich przy pad kach tru d n o mówić, że w ykorzystane zostały w szystkie m ożliwości realizacji celu gospodarki socjalistycznej.
Do rozw iązania om aw ianych problem ów gospodarka socjalistyczna może w ykorzystyw ać szeroki w achlarz m etod i technik, k tóre o parte są na dorobku różnych dyscyplin naukow ych. Je st to niezbędne, poniew aż zarów no poznanie m echanizm u pow staw ania potrzeb konsum pcyjnych, jak i w y bó r najskuteczniejszych sposobów ich zaspokajania oraz k ształ tow ania w ym agają uw zględniania nie tylk o aspektów ekonom icznych, ale rów nież społecznych, psychologicznych i w ielu innych. Konieczne w ydaje się rów nież odpowiednie adaptow anie m etod i technik stosow anych w go spodarce kapitalisty czn ej. Na szczególną uw agę zasługują tu n iektóre m e tody i techniki nowoczesnego m ark etin gu , k tó ry słusznie zakłada koniecz
ność in teg racji sfe ry p ro d u k cji ze sferą konsum pcji, więc um ożliw ia lep szą koordynację p o p y tu i podaży.
P rzedsiębiorstw o działające w edług koncepcji m arketingow ej może nie tylko lepiej zaspokajać p o trzeb y nabyw ców , ale rów nież realizow ać w iększe efek ty ekonom iczne. O rientacja ry n ko w a m niej k osztuje niż d zia łalność w edług koncepcji tra d y c y jn e j o orien tacji pro d u k cy jn ej. Ja k tw ierdzi w ielu ekonom istów zachodnich, koncepcja m ark e tin g u pow inna być podstaw ow ą cechą nowoczesnego przedsiębiorstw a. Przedsiębiorstw o, k tó re jej nie stosuje, nie zasługuje na m iano przedsiębiorstw a. 7 W po glądzie ty m jest niew ątp liw ie sporo racji. Społeczna rola przed sięb io r stw a potw ierdza się na ry n k u , w jego zdolności do takiego działania, k tó re najlep iej zaspokaja p o trzeb y nabyw ców .
R ozszerzenie czynności m arketingow ych, a zwłaszcza takich, jak gro m adzenie in fo rm acji ry n k o w ej, pozw alającej n a lepsze poznanie potrzeb, s ta ra n n e przygotow anie decyzji zw iązanych z kreow aniem prod uk tów i usług, testow anie p ro d u k tó w p rzed ich w prow adzeniem na ry n ek itp. — przyczynia się do w ydatnego zm niejszenia kosztów produkcji. Liczba ze b ran y c h in fo rm acji p rzyczynia się do bardziej racjonalnego w y k o rzy sty w ania zasobów m ate ria ln y c h i ludzkich p rzy jednoczesnej m inim alizacji czasu, energii i m ateriałó w .
N iskie koszty zw iązane z działalnością m ark eting ow ą są często syno nim em jej niedorozw oju. Mogą one powodow ać w zrost kosztów ogólno społecznych. Przez koszty ogólnospołeczne rozum iem y zarów no te w szyst kie koszty rynkow e, k tó re są re je stro w a n e w ew idencji gospodarczej (kosz ty w ytw orzen ia p ro d u k tu , jego sprzedaży i innych usług transportow ych), ja k też koszty dodatkow e, ponoszone przez nabyw ców , ze w zględu na d łu gie p rzebyw anie w kolejkach , w yczekiw anie na realizację zamówień, b r a ki odpow iednich tow arów itp. Do nich należy rów nież zaliczyć dodatkow e koszty w ynikłe z niedopasow ania s tru k tu ry i jakości dostarczonych to w arów , co przy czy n ia się do pow stania zapasów tru d n o zbyw alnych.
Nie w szystkie pozycje kosztów dodatkow ych mogą być ściśle oblicza ne, zwłaszcza jeśli ponoszą je indyw idualni nabyw cy. N iem niej jed n ak nie m ożna ich pom inąć w rac h u n k u ek o n o m iczn y m .8 W ysoki poziom kosz tów dodatkow ych może prow adzić do społecznie nie uzasadnionego w y d atko w ania czasu i środków , k tó re m ogłyby być w y korzystane w sposób b ardziej racjo n aln y na inne cele. Oprócz tego sy tu acja ta k a może rodzić niezadow olenie, fru s tra c ję i inne negaty w ne zjaw iska. J a k z tego w ynika,
7 R. G ł o w a c k i : P r z e d s i ę b i o r s t w o na r y n k u , W arszaw a 1977.
8 K. B o c z ą r , J. D o m a r a d z k i , J. R u t k o w s k i : S p o łe c z n e k o s z t y z a sp o k a ja n ia p o tr z e b k o n s u m p c y j n y c h lu dności a d ziałaln ość sp ó ł d z ie l n i s p o ż y w c ó w , W arszaw a 1974.
O ptym alizacja konsum pcji.., 89 fetyszyzow anie niskich kosztów rynkow ych może przynieść więcej s tra t niż korzyści.
N iekiedy uw aża się, że podejście trad y cy jn e o orientacji produ kcyjnej jest typow e dla sy tu acji ry n k u dostaw cy. W tedy bowiem łatw iej jest to w ary sprzedać niż je w yprodukow ać. Stąd główne zainteresow anie p ro dukcją. W m iarę rozw oju gospodarczego, a w zw iązku z tym przechodzenia do sy tu acji ry n k u nabyw cy, na pierw szy plan w ysuw ają się spraw y po p y tu (potrzeb). W poglądach takich jest spora doza słuszności. Podejście tra d y c y jn e może jednak w ystępow ać rów nież w w arunk ach ry n k u n a bywcy, a podejście m arketingow e, chociaż są to przypadki rzadkie, w sy tuacji ry n k u sprzedaży.
Na konieczność kształtow ania popytu przez przedsiębiorstw a socjali styczne zwrócił już uw agę K. M arks:
„Produkcja n ie ty lk o dostarcza potrzebie m ateriał, lecz rów nież dostarcza m a teria ło w i potrzebę. Gdy konsum pcja w ych od zi ze sw ej natu raln ej p ry m ity w n o ści i bezpośredności — a trw a n ie jej w tym stan ie b yłob y z k o lei n a stęp stw em u tk n ię cia produkcji w stad iu m n aturalnej p rym ityw n ości ■— to sam a ona jako bodziec działa za p o śred n ictw em przedm iotu. P otrzeb ę przedm iotu, jaką odczuw a k o n sum pcja, stw arza postrzeżen ie tego przedm iotu [...]”. 9
P ro du k cja w a ru n k u je przeto konsum pcję: 1) stw arzając dla niej m a teriał, 2) określając sposob konsum pcji, 3) stw arzając w konsum encie potrzebę, k tó rej przedm iotem jest pro d uk t, dopiero przez nią w ytw orzony. P ro d u k u je ona zatem przedm iot konsum pcji, sposób konsum pcji i im puls konsum pcji.
Zw iązki pom iędzy pro d u kcją i konsum pcją m ają c h a ra k te r sprzężeń zw rotnych, a kształtow anie konsum pcji społeczeństw a może być rów no cześnie w określonych sytu acjach kształtow aniem c h a ra k te ru samego spo łeczeństw a oraz kształtow aniem produkcji i całej gospodarki narodow ej. Okoliczności i sytuacje, o któ ry ch mowa, są oczywiste. Zależą one od p a nujących stosunków konsum pcji. Te stosunki w raz ze stosunkam i w sa m ej pro du kcji oraz stosunkam i podziału i w ym iany tw orzą zintegrow any system stosunków ekonomicznych. W socjalistycznym sposobie produ kcji c h a ra k te r tych stosunków spowodował, że człowiek i jego po trzeb y są głów nym celem produkcji. Cały a p a ra t państw ow y jest więc odpowie
dzialny za poziom, s tru k tu rę i racjonalność konsum pcji. K onsum pcja p rzestaje być tylko spraw ą p ry w atn ą, a staje się także przedm iotem ogól nospołecznego zainteresow ania. Je st to proces narastający . Zw iększające się zainteresow anie państw a wielkością i s tru k tu rą konsum pcji odnosi się bowiem nie ty lko do społeczeństw a jako całości, ale i do poszczegól nych g ru p y społecznych i zawodowych. W ynika to z fak tu , że stopień 9 K. M a r k s : P r z y c z y n e k do k r y t y k i e k o n o m ii p o li ty c z n e j, W arszaw a 1953, s. 238.
zaspokojenia po trzeb w pow ażnej m ierze w pły w a na in icjatyw ę i a k ty w ność ludzi, d ecy d uje o ich postaw ach i sto su n k u do pracy.
Państw o m a obowiązek zapew nić historycznie określone m inim um konsum pcji. D eterm in u je to troskę p aństw a o jej racjonalności zarów no z p u n k tu w idzenia postu lató w fizjologii, ja k i potrzeb zaw odow ych i spo łecznych. Tezy tej nie m ożna rozum ieć w sposób p ry m ity w n y . Chodzi o stw orzenie w aru nk ó w — przez rozw ój ochrony zdrow ia, ośw iaty, nauki, p raw do p racy itp. — do uzyskania środków , k tóre zapew niają nie tylko m inim um , ale i sta ły w zrost poziom u życia.
W u s tro ju socjalistycznym , w w a ru n k a ch gospodarki tow arow o-pie- niężnej dochody osobiste ludności pochodzą w głównej m ierze z pracy. J a k wiadomo, ich wielkość k sz ta łtu je się zgodnie z zasadą — każdem u w edług ilości i jakości w łożonej p racy . Zasada ta pow oduje, że w p rz e w ażającej części, ale nie w yłącznie, o poziom ie i s tru k tu rz e konsum pcji d ecy du ją dochody ludności, a ściślej m ówiąc ta ich część, k tó ra przezn a czona jest na zakup tow arów i usług. Owe środki po p otrąceniu opłat skarbow ych, należności finansow ych, składek, a także oszczędności, przy uw zględnieniu poziom u i s tru k tu ry cen stanow ią o sile nabyw czej lu d ności. W celu obliczenia fun du szu nabyw czego ludności sporządza się w Polsce i w innych k ra ja c h socjalistycznych bilanse przychodów i w y
datk ó w pieniężnych ludności.
R easum ując należy zaznaczyć, że optym alizacja polity ki konsum pcji je st bardzo złożonym problem em o w ieloukładow ych zależnościach. W a r ty k u le zwrócono tylko uw agę na aspekt koordynacji p o p y tu i podaży. N a leży jed n ak pam iętać, i to rów nież zostało zasygnalizow ane w tym k ró t kim opracow aniu, że o ptym alizacja polity ki konsum pcji w ym aga kom ple ksowego i system ow ego podejścia. P racę należy więc trak to w ać jako w stęp do szerokiego i w nikliw ego opracow ania tych problem ów .
Р Е З Ю М Е До сих пор в теории и хозяй ствен н ой практике социализм а на правильное ф орм ировани е политики потребления обращ алось мало внимания. Т акое поло ж е н и е явилось следствием трактовки потребления в окончательном р асп р едел е нии национального д о х о д а как величины элю виальной (результативной). П остоянное ф ор си р ован и е инвестиций в некоторой степени заслонило по требность бол ее ш ирокого использован ия оптим ализационного расчета политики потребления. С ледует подчерк нуть, что в хозя й ствен н ой практике всегда сравнивают сте пень удовлетворени я потребностей разнородн ы м и потребительскими благами. П овсем естно уп отребляю тся следую щ и е ф орм ули ровки: в а ж н ее и н еобходи м ее увели ч ен и е продукци и оп ределен н ого предм ета потребления, чем увел и ч ен и е про и зводства другого, т.к. потребность в последнем меньш е. Темп роста р азны х
Оптимализация потребления и основная цель... 91 п отребительских благ невозм ож но диф ф еренцировать б е з изм ерения степени удовлетворени я потребностей. Экономический расчет зд есь дает больш ие воз мож ности — позволяет сравнивать степень удовлетворения потребностей об щ ества всеми потребительскими благами. S U M M A R Y
So far th e th eo ry and p ractice of so cia list econom y has not paid su fficien t a tten tio n to a proper adju stm en t of the policy of consum ption. The situ a tio n has b een a co n seq u en ce of treatin g consum ption as a resid u al (resultant) v a lu e in the fin a l d istrib u tion of n ation al incom e.
The continuous en forcem en t of in v estm en ts p artly obscured th e n eed for a w id er ap p lication of th e calcu lu s of consum ption optim ization policy.
It sh ou ld be em p hasized th at in econom ic p ractice one a lw a y s com pares degrees of n eeds sa tisfied by variou s consum ption goods. One com m only u ses such term s as — th e in crease in th e output of a certain consum ption good is n eed ed m ore than th at of another sin ce there is sm aller dem and for th e latter. W ithout a m e a s urem ent of the degree of needs sa tisfied one cannot d ifferen tia te th e grow th rates of various consum ption goods. The econom ic calcu lu s offers great p o ssib ilities in th is resp ect, since it a llo w s a com parison of th e degrees of th e sa tisfied needs of th e so ciety for all consum ption goods.
