Streszczenia rozpraw doktorskich

Maria Jankowska,Halina

Kowalewska,Gertruda Skotnicka

Streszczenia rozpraw doktorskich

Biuletyn Polonistyczny 14/42, 77-82

1971

STRESZCZENIA ROZPRAW DOKTORSKICH

Maria J a n k o w s k a: "WISŁA" JAKO CZASOPISMO FOLKLO­ RYSTYCZNE. Promotor: J. Krzyżanowski /IBL/. Recenzenci: prof. A. Kutrzeba-Pujnarowa /UW/, doc. D.Simonides /WSF Opole/. In­

stytu t Badań Literackich!, 1971.

'yfasadniczym celem p od jętej pracy była próba ukazania spe- ^ c y f i k i pozytywistycznego czasopisma polskiego - "W isła". Punktem w yjścia je s t teza, że czasopismo to , którego cha­ rakter i program uwarunkowały ogólnoeuropejskie zainteresowa­ nia etn ologiczn e, odegrało pierwszorzędną ro lę w kształtowaniu s ię p o ls k ie j fo lk lo r y s t y k i. Dla udowodnienia tego stwierdzenia przedstawiono podstawowe założenia światowej e tn o lo g ii, wyzna­ czające ważną r o lę badaczom fo lk lo ru , którzy mogą w toku po­ szukiwań udowodnić słuszność stawianych h ipotez. Na tym t le starano s ię przedstawić program naukowo-badawczy "W isły", kon­ centrując uwagę przede wszystkim na poszukiwaniach i badaniach relik tów fo lk lo r u oraz na systematycznym publikowaniu najważ­ niejszych prac teoretycznych z całego świata.

Analizując zawartość treściową czasopisma, usiłowano wyka­ zać, że w wyniku zabiegów redaktorów - zwłaszcza Jana Karłowi­ cza - "W isła" odegrała ważną ro lę w kształtowaniu i rozwijaniu wiedzy ludoznawczej w kraju. W tym celu przedstawiono nowator­ skie dążenia red a k c ji, zmierzające do przerzucenia punktu waż­ ności z prac zbierackich na interp retacyjn e, do stosowania no­ wych metod w pracach badawczych oraz do zaangażowania do pracy p rz e d s ta w ic ie li różnych warstw społeczeństwa.Dzięki tym zabie­ gom czasopismo s ta ło s ię ośrodkiem badań i propagatorem wiedzy ludoznawczej. S tało s ię tak również d latego,że redakcja trosz­ czyła s ię o s ta łe informowanie czytelników o stanie badań lu ­ doznawczych w św iecie.

Przedstawiono także skład osobowy redakcji,charakteryzując głównych współpracowników oraz stosowane przez nich metody

pra 78 pra

-w . ja-ozpid-wie s-wej autorka starała s ię nadać formę m onografii. Ze względu na zupełny brak materiałów archiwalnych dotyczącychMWis-

ły " , wszystkie rozważania na temat składu osobowego, sty lu pra­ cy, programu, zamiarów i planów - zostały zrekonstruowane na podstawie wzmianek, inform acji i - oczywiście - an alizy samego pisma•

*

Halina K o w a l e w s k a : . JAN KARŁOWICZ JAKO FOLKLORYS­ TA. Promotor: p ro f. J. Krzyżanowski /IBL/. Recenzenci: p ro f. B. Zakrzewski /OWr/, p ro f. J.Bursztę /U AM/. Instytu t Badąń L i t e ­ rackich, 1971.

TTTybór tematu pracy podyktowany został zainteresowaniem o­ * * sobą Jana Karłowicza, przekonaniem o jego powążpym wkła­ dzie w rozwój fo lk lo r y s ty k i p o ls k ie j d ru giej połowy XIX wieku i przede wszystkim - brakiem odpowiednich opracowań.

Celem rozprawy było pokazanie różnorodnych poczynań Jana Kar­ łowicza na polu fo lk lo r y s ty k i, a więc jego d zia ła ln o ś c i redak­ to rs k ie j, organizacyjnej i naukowej. Starano s ię wykorzystać możliwie n ajpełniej wszystkie dostępne źródła, które obejmują: prace Jana Karłowicza i opracowania o nim, ówczesne czasopisma folk lorystyczn e polskie i obce oraz rękopisy znajdujące s ię w archiwach b ib lio te k : P u b licznej, Narodowej i Uniwersyteckiej w Warszawie oraz J a g ie llo ń s k ie j w Krakowie. Interesujące dla t e ­ matu rękopisy z archiwum wrocławskiego Ossolineum odczytano z mikrofilmów w B ib lio te ce Narodowej w Warszawie.

Praca składa s ię z siedmiu rozdziałów:

I . 0 fo lk lo r z e uwagi wstępne; II.K ształtow an ie s ię zainteresowań folklorystycznych i postawy teoretyczno-badawczej J.Karłowicza; III.J a n Karłowicz jako redaktor "W isły "; IV.Badania nad teksta­ mi ludowymi: a/ Tradycja fo lk lo r y s ty k i p o ls k ie j, b/ Podania i b a jk i ludowe, c/ P ieśn i l|adowe, d/ Przysłowia i zagadki; V.Na pograniczu fo lk lo r y s ty k i, e tn o g r a fii i językoznawstwa; VI.Wśród p rz y ja c ió ł folk lorystów ; VII.Znaczenie Jana Karłowicza w d zie ­ jach fo lk lo r y s ty k i p o ls k ie j.

W rozd zia le I zasygnalizowano trudności związane z termino­ lo g ią folk lorystyczn ą. Wychodząc od potocznego współcześnie zna­ czenia terminu " f o lk lo r " , starano s ię wskazać różn icę Iw jego

79

-pojmowaniu potocznym i naukowym. To z k o le i pomogło sprecyzować zakres i problematykę pracy.

Rozdział I I pokazuje te fakty z b io g r a fii Karłowicza, które mogły mieć wpływ na kształtowanie s ię jego zainteresowań i pos­

tawy teoretyczno-badawczej. Wskazano ewolucję t e j postawy od szkoły porównawczo-mitologicznej Kuhna i Mtlłlera aż do p rzyję­ cia zasad a n g ie ls k ie j szkoły antropologiczno-historycznej E.B. Tylora i A.Langa. B io g ra fię uczonego doprowadzono do r . 1887,4 więc do momentu osiedlenia s ię Karłowicza w Warszawie i rychłe­

go ob jęcia przez niego red ak cji "W isły".

Pracy redaktorskiej w tym piśmie poświęcony je s t rozd ział I I I . Chodziło tu ta j m.in. o przedstawienie p r o filu treściowego pisma, stąd ten przydługi r e je s t r p u b lik a c ji, który jednak mówi o uwzględnianiu przez redakcję różnych dziedzin polskiego fo lk ­ loru w iejsk iego i m iejskiego, o zainteresowaniu folklorem ziem etn iczn ie polskich, o wyraźnych kontaktach z folk lorystam i sło ­ wiańskimi i bogatej inform acji o fo lk lo r z e zachodnioeuropejskim. Wskazując dwa wzory pism zachodnioeuropejskich, mianowicie lon­ dyński "F olk-Lore" i paryską "M elusine", i porównując z nimi "W isłę" podkreślono wysoki poziom naukowy tego pisma.

Inną jeszcze sprawą było pokazanie trudu redakcyjnego Kar­ łowicza i jego kłopotów finansowych.Wszystko to razem miało p rzyb liżyć klim at, w którym powstawały prace J.Karłowicza doty­ czące lite r a tu r y ludowej.

Tymi właśnie pracami zajmuje s ię ro zd zia ł IY ,n ajob szern iej­ szy, najważniejszy w rozprawie Studia Karłowicza o podaniach i pieśniach starano s ię rozpatrz wąć w stosunku do jego poprzedni­ ków oraz w stosunku do współczesnych mu badań europejskich.Tam, gdzie było to możliwe, zasygnalizowano kontynuacje późn iejsze. Analiza prac Karłowicza; poświęconych lite ra tu r z e ludowej do­ prowadziła do wniosku, że wykorzystywał on osiągnięcia współ­ czesnej mu nauki e u ro p e jsk ie j, a na gruncie polskim był in ic ja ­ torem w ielu poczynań nowatorskich.

Rozdział V dowodzi, że folk lorystyk a je s t tą dyscypliną.któ­ ra pozostaje w związkach z innymi. Dlatego też - nie czując się pewnie na gruncie e tn o g r a fii i językoznawstwa - autorka wskaza­ ła tylk o prace Karłowicza wiążące s ię z tymi dyscyplinami ifo lk - lorystyką oraz odesłała do odpowiednich opracowań sp ecjalistów .

ao

-Rozdział VI je s t wynikiem przeświadczenia,że dorobek K a rło ­ wicza nie m ieści s ię całkowicie w pozostawionych, przez niego pra­ cach, le c z wykracza poza nie. Rozumie s ię przez to oddziaływa­ nie uczonego na innych lu d zi, spełnianie przez niego r o l i n ie ­ jako in s ty tu c ji naukowej. Stąd znalazły s ię tu ta j inform acje niekoniecznie dotyczące tylko fo lk lo r y s ty k i, ale także charakte­ ryzujące Karłowicza jako uczonego, człowieka i obywatela. Bo trzeba dodać, że prace naukowe traktował on jako pewnego rodza­ ju służbę narodowi.

Rozdział ostatn i je s t podsumowaniem c a ło ś c i rozważań i o­ ceną dorobku folk lorystyczn ego Jana Karłowicza.

*

Gertruda S k o t n i c k a : POWIEŚĆ HISTORYCZKA DLA DZIE­ CI I MŁODZIEŻY W DRUGIEJ POŁOWIE XIX WIEKU. Promotor: p ro f. A. Bukowski /UG/. Recenzenci: dr.hab. I.Lewańska /UW/, dr.hab.J.Z. Białek /WSP Kraków/. Uniwersytet Gdański, 1971»

T)ozprawa prezentuje nie objęty do t e j pory badaniami w yci- -*-'nek p o ls k ie j twórczości dla d z ie c i i młodzieży dru giej po­ łowy XIX wieku. Przedmiotem an alizy są w n ie j powieści h is to ry ­ czne Pauliny Krakowowej, Michaliny Z ie liń s k ie j, Władysławy I z ­ debskiej, Jadwigi Papi, Zuzanny Morawskiej, Aleksandry Borkow­ s k ie j, Władysława Łozińskiego, Walerego Przyborowskiego, S te fa ­ na Gębarskiego i Jadwigi Łuszczewskiej. Powieści te , stanowiące ważny czynnik wychowania narodowego młodego pokolenia,pozbawio­

nego w szkołach rządowych pod zaborami normalnej nauki h i s t o r ii o jc zy s te j, przeanalizowane zostały w szerokim kontekście ro z­ woju XIX-wiecznej powieści h istoryczn ej, z uwzględnieniem związ­ ków i pokrewieństwa lite r a tu r y dla młodego czytelnika z nurtem w ielkich powieści historycznych. Obok zasadniczych cech struk­ tury t e j odmiany powieściowej omówiono zjawiska specyficzne wy­ nikające z j e j adresu czyteln iczego. Wbrew wyznawanym przez nie­ których naukowców poglądom, że do an alizy lite r a tu r y drugorzęd- dnej, drugiego "sortu ", nie należy uruchamiać całego aparatu teoretyczn oliterack iego, uwzględniono w pracy najbardziej ak­ tualne wyniki badań teoretycznych nad powieścią.

Rozprawa obejmuje pięć rozdziałów części głównej oraz wstęp i zakończenie. Rozdział I , "Dyskusja nad powieścią historyczną dla d z ie c i i m łodzieży", zawiera odpowiedź na pytanie, ja k i mo­

81

-del powieści h istorycznej dla młodego czytelnika proponowali re ­ cenzenci, krytycy i pedagodzy drugiej połowy XIX wieku. Odpo­ wiedź została sformułowana na podstawi ponad 150 re c e n z ji, ar­ tykułów krytycznych i przygodnych wypowiedzi zamieszczonych w "P rzegląd zie Tygodniowym", "Nowinach", "N iw ie ", "B ib lio te c e War­ szawskiej " , "Tygodniku Ilustrowanym", "Kurierze Warszawskim", "Kłosach", "Bluszczu", "P rzegląd zie Pedagogicznym", "Roczniku Pedagogicznym", oraz w przewodnikach, poradnikach czytelniczych i katalogach. Główną tezą tego rozdziału je s t stw ierdzenie, że nurt XIX-wiecznej dyskusji nad powieścią historyczną dla młode­ go czytelnika był cząstką toczących s ię od końca X V III w. spo­ rów o powieść w ogóle, a o powieść historyczną - w szczególnoś­ c i. Nurt ten je s t wprawdzie skromniejszy i uboższy od nurtu dys­ k u s ji na temat powieści historycznych dla dorosłych, i d latego,

trudniej dostrzegalny, zawiera jedna* dostateczną ilo ś ć mate­ r ia łu , by zorientować współczesnego badacza o kierunkach, są­ dach i wymaganiach w t e j g a łę z i lite r a tu r y .

W ro zd zia le I I , "H is to ria P olsk i w powieściach", dokonano przeglądu w układzie chronologicznym tematyki historycznej 89 powieści, które zweryfikowano jako powieści historyczne o okreś­ lonym adresie czytelniczym . W zestawie znalazło s ię dużo utwo­ rów d ziś już zapomnianych i coraz b ard ziej dla badacza niedos­ tępnych. We wnioskach wypływających z przeglądu rozpatrzono w ie­ lorak ie przyczyny niezwykłego rozwoju odmiany gatunkowej skaza­ nej p r z e z ‘młodą prasę pozytywistyczną na wymarcie śmiercią na­ turalną. W podsumowaniu tr e ś c i poznawczych prezentov/anychw war­ stwie historyczn ej powieści stwierdzono, że z o s ta ła w n ie j zamk­ nięta prawie cała h is to ria P o ls k i. Okres najbujniejszego rozwo­ ju powieści h istoryczn ej dla młodych czytelników przypada na 80- - te i 90-te la ta XIX wieku.•Pozostaje to w wyraźnym związku z sytuacją pod zaborami, gdyż na ten okres przypadają wzmożone za­ b ie g i rusyfikacyjne w K rólestwie Polskim i zaostrzone procesy germanizacyjne w zaborze pruskim. Określając rodzaj historyzmu uprawianego na użytek młodzieży ustalono, że je s t to historyzm najbardziej zbliżony do Lelewelowskiego, utrzymany w duchu op­ tymistycznym warszawskiej szkoły h istoryczn ej.

Rozdział I I I , "Bohaterowie", został oparty na ty p o lo g ii po­ s ta c i, w wyniku k tórej wyodrębniono kilka grup charakterystycz­ nych dla te j odmiany powieściowej. W związku z zagadnieniem

au 82 au

-tentyzmu i fik c y jn o ś c i postaci opracowano tabelę układu elemen­ tów autentyzmu i f i k c j i , która pozwala g łę b ie j wniknąć w zabie­ g i pisarzy stosowane w celu stworzenia określonego homo h is to - ricu s. Analiza poszczególnych typów bohaterów pozwoliła odkryć związane z nimi ideały wychowawcze powieści. W proponowanych kon­ cepcjach wychowania patriotycznego wpływy pozytywistyczne mie­ szają się z romantycznymi. Obrazy w ielk ich wojen staczanych przez różne pokolenia Polaków z wrogiem, częstokroć s i l n i e j ­ szym,! apoteoza czynu zbrojnego, przykłady bohaterskich walk, w których " s i ł y mierzy s ię na zamiary" - były kontynuacją ideałów romantycznych, przeciwstawionych pozytywistycznemu "prymatowi małych pragnień i małych wsCrtości". Obok romantycznego modelu patriotyzmu pojawia się model pozytywistyczny: głośnym czynom zbrojnym przeciwstawiona zostaje drobna krzątanina wokół polep­ szenia sytu acji ekonomicznej kraju, praca nad podniesieniem lu­ du na wyższy poziom, codzienne, systematyczne zab iegi w celu u­ trzymania świadomości narodowej wśród mas.

Rozdział IV, "Koncepcja narratora i struktura n a r r a c ji", za­ wiera w pierwszej części omówienie zjawisk związanych ze struk­ turą n arracji w powieściach z narratorem konkretnym: sposobu prezentowania wzorców osobowych, stosunku do przedstawianej rze­ czyw istości historyczn ej, zakresu wiedzy narratora.Dystans mię­ dzy czasem n arracji a czasem fabularnym ilu s tr u ją wykresy. Zba­ danie cech sty lu i języka doprowadziło do odkrycia pokrewień­ stwa powieści pisanych w pierwszej osobie z gawędą szlachecką. W drugiej części rozdziału skupione zostały problemy n a rracji w powieściach z narratorem fikcyjnym: rola narratora jako nauczy­ c ie la h is t o r ii, stosunek do prezentowanej rzeczyw isto ści, per­ spektywa czasowa, funkcje wychowawcze, stosunek do młodego czy­ teln ik a.

Rozdział V, "Próba ty p o lo g ii pow ieści", obejmuje an alizę struktury trzech wyodrębnionych typów powieści historycznych dla młodzieży: wojenno-przygodowych, historyczno-obyczajowych, h is - toryczno-biograficznych. Za podstawowe kryterium typologii przy­ ję to temat powieści, a więc ten sam wyznacznik, który występuje przy podziale na odmiany. Od ustalenia podstaw ty p o lo g ii prze­ chodzi autorka do omówienia zasadniczych cech struktory każdego typu. Odkrycie i określenie typowych struktur powieściowych po­ łączone zostało z analizą metod twórczych stosowanych przez au­ torów poszczególnych typów powieści.