A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA H IST O R IC A 47, 1992
K azim ierz Badziak
KARTELIZACJA PRZEMYSŁU II RZECZYPOSPOLITEJ WYBRANE PROBLEMY
1. ST A N BADAŃ'
Badacz dziejów gospodarczych okresu międzywojennego Z. Landau sformułował w 1974 r. następujący pogląd: „[••■] bez dokładnego pozna nia mechanizmów działania karteli przemysłowych, trudno będzie zro zumieć wiele problemów gospodarki II Rzeczypospolitej w okresie po przewrocie m ajow ym ”1. Opinia ta pozostaje aktualna do chwili obecnej.
Pierwsze prace nad różnymi aspektam i karlelizacji przem ysłu w la tach 1918—1939 pojawiły się w końcu lat dwudziestych2. Publikacje te pisane były z różnych pozycji polityczno-gospodarczych. Część działa czy ekonomicznych, publicystów, zajęła postawę krytyczną wobec inten syfikacji tych procesów, inni tworzyli tzw. „front kartelow y”. Prof. H. Tennenbaum zorganizował w Szkole Głównej Handlowej sem inarium poświęcone procesom monopolizacji polskiej gospodarki3.
W Polsce Ludowej wyróżnić można dwa okresy zainteresow ania kwestiam i kartelizacji przem ysłu II Rzeczypospolitej. Pierwszy n u rt ba dawczy związany z takim i osobami, jak: L. Grosfeld, R. Gradowski, F. Ryszka, J. Popkiewicz4 traktow ał monopolizację wyłącznie jako ne
1 Z. L a n d a u , Z a s i ę g k a r t e l i z a c j i p r z e m y s ł u D r u g i e j R z e c z y p o s p o l i t e j , „K w ar
ta ln ik H isto ry czn y " 1974, nr 4, s. 817.
1 C h odzi o prace: F. Z w eig a , R. B a tta g lii, A . K. Iv a n k i, J. W o jty n y , A . P eretza, J. Z ie le n ie w s k ie g o , H. G liw ica.
3 P race d y p lo m o w e p o w sta łe na tym sem in ariu m są d ziś p r z e c h o w y w a n e w Bi b lio te c e S z k o ły G łó w n e j H a n d lo w ej.
1 L. G r o s f e l d , P o ls k a w la ta c h k r y z y s u g o s p o d a r c z e g o 1929— J933, W a r sz a
gatyw ny przejaw funkcjonow ania gospodarki kapitalistycznej. Pogląd ten został przeniesiony z historiografii radzieckiej5. Był też powtórze niem poglądów Komunistycznej P artii Polski w tej kwestii®. W bada niach nad rozwojem przem ysłu eksponowano znaną tezę Lenina, iż mo nopol wyrósł z koncentracji gospodarki. Dziś teza ta, zbyt jednostronna, nie jest przyjm ow ana jako zasadnicza przyczyna kartelizacji7. Daleko zaawansowana koncentracja kapitału okazała się często szkodliwa gos podarczo, gdyż funkcją koncentracji staw ał się w zrost kosztów stałych, a tym samym zmniejszały się zyski. Wielkie obiekty przemysłowe były i są mniej odporne na w strząsy kryzysowe. Posłużmy się dla ilustracji przykładem przem ysłu włókienniczego. Do wybuchu I wojny światowej w gałęzi tej narastały procesy koncentracji produkcji, ale procesy mo- nopolizacyjne były słabe8. Natom iast w okresie międzywojennym w prze myśle włókienniczym w ystąpiły tendencje dekoncentracyjne®, a karte- lizacja przybrała pokaźne rozmiary.
Drugi n u rt badawczy związany jest z osobą Z. Landaua, który w la tach siedemdziesiątych opublikował kilka artykułów, dotyczących róż nych aspektów kartelizacji10. Dokonał też syntetycznego spojrzenia na te procesy w latach 1918— 193911. Z. Landau jako pierwszy w polskiej
W a rsza w a 1951; R. G r a d o w s k i , P o ls k a 1918— 1939. N i e k t ó r e z a g a d n ie n i a k a p i t a liz m u m o n o p o l i s t y c z n e g o , W a r sza w a 1959i t e n ż e , P o d s t a w o w e z a g a d n ie n i a h is to r ii g o s p o d a r c z e j P o ls k i o k r e s u m i ę d z y w o j e n n e g o (1918— 1939), W a rsza w a 1965; t e n ż e , P r z y c z y n e k d o z a g a d n ie n i a k a p i ta ł u p a ń s t w o w o - m o n o p o l i s t y c z n e g o w P o ls c e 1918—
— 1939, W a rsza w a 1965; J. P o p k i e w i c z , F. R y s z k a , P r z e m y ś l c i ę ż k i G ó r n e g o
Ś l ą s k a w P o ls c e m i ę d z y w o j e n n e j (1922— /939,/, O p o le 1959.
5 Zob. m. in. A . C z u b i ń s k i , S p o r y o D rugą R z e c z y p o s p o l i t ą , P ozn ań 1983,
s. 16— 17.
® M ożn a to p r z e ś le d z ić na p r z y k ła d z ie prac J. R yn ga.
7 M. M i e s z c z a n k o w s k i , M o n o p o l. R o z w ó j k a p i t a l i z m u o d s t a d i u m w o l n o - k o n k u r e n c y j n e g o d o m o n o p o l i s t y c z n e g o i p a ń s t w o w o - m o n o p o l i s t y c z n e g o , t. III, W a r
sza w a 1982, s. 78.
8 K. B a d z i a k , P r z e m y ś l w ł ó k i e n n i c z y K r ó l e s t w a P o l s k i e g o w la ta c h 1900—
— 1918, „A cta U n iv e r sita tis L o dzien sis" 1979, ser. I, nr 60, s, 97— 130. * R. G r a d o w s k i , P o d s t a w o w e z a gadn ie n ia... , s. 10— 13.
10 M. in. Z. L a n d a u, D z ia ła ln o ś ć k o n c e r n u K r e u g e r a w P o ls ce , „P rzegląd
H isto ry czn y " 1958, nr li t e n ż e , R o z w i ą z a n i e k a r t e lu c e m e n t o w e g o w P o ls c e
w 1933 r., „Stu dia H is to r y c z n e ” 1972, nr 1; D z ia ł a l n o ś ć k a r t e lu d r o ż d ż o w e g o w P o ls c e
(1925— J938J, „R oczn ik i D z ie jó w G o sp o d a rc z y ch i S p o łec zn y ch " 1972; t e n ż e , Roz-
w ó j u s t a w o d a w s t w a k a r t e l o w e g o w P o ls c e m i ę d z y w o j e n n e j na t le p o l i t y k i k a r t e l o w e j r z ą d u , „K w artaln ik H isto ry czn y " 1972, nr l i t e n ż e , Z a s i ę g k a r t e l i z a c j i p r z e m y s ł u D r u g i e j R z e c z y p o s p o l i t e j , „K w artaln ik H isto ry c zn y " 1974, nr 4. 11 Z. L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , G o s p o d a r k a P o ls k i m i ę d z y w o j e n n e j 1918— — 1939, t. I, W a r sz a w a 1967, s. 104— 108; t. II, W a r sz a w a 1971, s. 71— 76; t. III, W a rsza w a 1982, s, 80— 93; t. IV , W a rsza w a 1989, s. 130— 142.
historiografii domagał się zróżnicowanego spojrzenia na procesy kartę- lizacyjne i widzenia w nich również tendencji pozytywnych,
II. B A Z A ŹRÓ D ŁO W A
Czynnikiem decydującym, a więc odstraszającym od podejmowania badań nad kartełizacją przem ysłu okresu międzywojennego, był m. in. stan zachowanej bazy źródłowej. W okresie II w ojny światowej zagi nęła lub została zniszczona zdecydowana większość m ateriałów będą cych w ytw orem działalności poszczególnych zrzeszeń monopolistycz nych. W zasadzie do dyspozycji badacza pozostało kilka zdekompleto w anych zespołów w archiwach Łodzi, Katowic i Warszawy. Całkowitej lub częściowej zagładzie uległy zespoły centralnych instytucji, bezpo średnio związanych z problem atyką kartelową, jak: Sąd K artelow y i Re je str Kartelowy. Zachowała się tylko skrom na pozostałość po urzędach centralnych, odpowiedzialnych za rozwój gospodarki. W tej sytuacji do dyspozycji historyka pozostała, o czym wspominaliśmy, niewielka ilość zespołów archiwalnych po byłych zrzeszeniach monopolistycznych. Pro blem atyka ta w ystępuje w m ateriałach archiwalnych, będących w ytw o rem kapitalistycznych zakładów przemysłowych, choć w większości są one zdekompletowane. Zrzeszenia kartelow e zakładano w formie różne go typu spółek i z tego tytułu były one wpisywane do rejestrów handlo w ych sądów okręgowych. Stopień zachowania m ateriałów będących wy tw orem tych instytucji, ocenić można jako mniej niż skromny. Za n aj większą, niepowetowaną stratę uznać należy zniszczenie we wrześniu 1939 r. praw ie kompletu m ateriałów R ejestru Handlowego Sądu Okręgo wego w Warszawie, gdzie znajdowały się akta większości krajowych zrzeszeń monopolistycznych, a więc porozumień o zasięgu obejm ującym państwo polskie i Wolne m. Gdańsk.
W okresie m iędzywojennym większość aktów dotyczących zawiązy w ania karteli (umowy kartelow e i komisowe), zmian w umowach zrze szeniowych, zmian w składach władz w ybieralnych i powoływanych, zawierano w obecności notariuszy. Z tego względu zachowane po nich m ateriały posiadają dla współczesnego badacza często nieocenioną w ar tość. Stopień zachowania akt kancelarii notarialnych z okresu II Rzeczy pospolitej jest różny. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności zachowała się większość takich zespołów powstałych w Warszawie, Łodzi, K atow i cach, Bielsku i innych ważnych ośrodkach przemysłowych. Jednakże ko rzystanie z tego typu m ateriałów utrudnia fakt, iż ich część znajduje się jeszcze w posiadaniu państwowych b iu r notarialnych.
Uzupełnieniem zachowanych akt archiw alnych są m ateriały statys tyczne, prasa gospodarcza, codzienna, publicystyka.
III. G ŁÓW N E PROBLEMY BA D A W C Z E
Celem badań nad kartelizacją przem ysłu II Rzeczypospolitej winno być opracowanie syntetycznego ujęcia tego zjawiska, z uwzględnieniem najistotniejszych problemów badawczych. Do chwili obecnej jeden z tych problemów, a mianowicie ustawodawstwo kartelowe, został opracowany praw ie w ujęciu całościowym. Tem at ten był przedmiotem licznych opracowań do wybuchu II w ojny św iatow ej12. Inne problemy zostały zaledwie zasygnalizowane lub oczekują na ich podjęcie. Do najw ażniej szych tematów, których opracowanie gw arantuje możliwość napisania w przyszłości syntetycznego opracowania tego społeczno-ekonomicznego zjawiska należą:
1. Ustalenie zasięgu kartelizacji na ziemiach polskich do 1918 r. Do chwili obecnej dysponujem y w ynikam i badań, dotyczących monopoliza cji w hutnictw ie i przemyśle metalowym, częściowo w przemyśle włó kienniczym, górnictwie, chemicznym. W zasadzie pełny obraz tego zja wiska posiadamy dla K rólestw a Polskiego w latach 1899—1905. Nato miast szereg uogólnień, mniej lub więcej istotnych faktów z działalności zrzeszeń monopolistycznych na ziemiach polskich znaleźć można w opra cowaniach historyków i ekonomistów polskich, niemieckich, rosyjskich i radzieckich.
2. Stan- kartelizacji w poszczególnych gałęziach produkcyjnych w okresie międzywojennym. Problem ten winien być potraktow any jako najw ażniejszy na obecnym etapie badań i ujm ow any jako wyjściowy dla opracow ania innych zagadnień z tej problem atyki, ale o charak terze problemowym. W dotychczasowej literaturze z zakresu historii gospodarczej w ystępują na ten tem at dość liczne inform acje faktogra ficzne, uwagi analityczne, próby uogólnień. Dotyczą one przem ysłu h u t niczego, metalowego, górnictwa, cukrownictwa, przem ysłu spożywcze go, w tym kartelu drożdżowego, przem ysłu mineralnego (cement) itp.
3. Zasięg kartelizacji w przemyśle. Dane zgromadzone przez Głów ny Urząd Statystyczny, a dotyczące ilości karteli i porozumień kartelo w ych są niedokładne i zostały zaprezentow ane w dwóch różniących się znacznie w ersjach13. Ich w eryfikacja jest możliwa pod w arunkiem prze
11 W o k r e sie m ię d z y w o je n n y m na ten tem at w y s z ły m. in. p race J. Brauna, M. F ry d eg o , R. P io tr o w s k ie g o i A . S z c z y g ie ls k ie g o .
1S Zob. Z. L a n d a u , Z a s i ę g k a r te liz a c ji..., s. 803. D a n e te z o s ta ły o p u b lik o w a n e w „ S ta ty s ty c e P olsk i" i „ W ia d o m o śc ia ch S ta ty sty cz n y c h " .
prowadzenia badań monograficznych nad zasięgiem monopolizacji w głównych gałęziach przemysłowych.
4. Problem y związane z genezą i intensyfikacją procesów karteliza- cyjnych. Do zagadnienia tego powracamy w dalszej części artykułu.
5. Główne formy organizacyjno-praw ne zrzeszeń kartelizacyjnych. Przemysł II Rzeczypospolitej był tw órcą większości znanych zrzeszeń, ale prawdopodobnie wyróżniał się pod względem ilości występowania tzw. prym ityw nych karteli (konwencji) oraz praw ie zupełnym brakiem organizacji trustowych. Prowadzone badania w inny udzielić jednoznacz nej odpowiedzi co do przyczyn w ysuniętych w hipotetycznej formie pra widłowości.
6. Cele zrzeszeń i sposoby ich realizacji. W badaniach nad tym i za gadnieniam i należy uwzględnić specyficzne cechy kartelizacji w poszcze gólnych gałęziach przemysłowych. Najważniejszym będzie „odkrycie” mechanizmów działania zrzeszeń. W przypadku karteli niewątpliw ie do tyczyć one będą polityki rynkow ej, zasad ustalania cen, podziału kwot produkcyjnych, zasad polityki wywozowej odnośnie do syndykatów eksportowych.
7. Ekonomiczne i społeczne skutki działalności karteli. Mówiąc ina czej chodzi o udzielenie możliwie pełnej odpowiedzi na pytanie badaw cze: czy monopolizacja przem ysłu II Rzeczypospolitej odegrała rolę po zytywną, czy negatywną. W świetle dotychczasowych ustaleń wydaje się, iż najwłaściwszą będzie ocena pośrednia. Do szczegółowych kwestii należą tutaj m. in.: wpływ działalności i polityki zrzeszeń na podział dochodu narodowego, ocena polityki karteli na odcinku regulowania stanu zatrudnienia w fabrykach, w alki o wyższą wydajność pracy, za m ykanie nierentow nych przedsiębiorstw itp.
8. K artele a bieżąca sytuacja gospodarczo-społeczna. Zrzeszenia mo nopolistyczne żywo reagowały na wszelkie zmiany koniunkturalne. W la tach trzydziestych przemysł stanął wobec konieczności rozwiązywania skomplikowanych problemów eksportowych, surowcowych, standaryza- cyjno-norm alizacyjnych, kredytowych. Do ich rozwiązywania przystąpi ły i organizacje kartelowe.
9. Polityka państw a wobec karteli przemysłowych. Jest to jedno z najważniejszych zagadnień w całokształcie om awianej problem atyki, choć doczekało się ono stosunkowo licznych ocen w dotychczasowej literaturze z zakresu historii gospodarczej i politycznej. Fragm ent tego problem u — ustawodawstwo kartelow e — został już opracowany. Na badaczy oczekują inne zagadnienia, jak: kartelizacja przymusowa, sfera stosunków między sektorem państwowym (etatystycznym) a zrzeszenia mi monopolistycznymi,
10. Opinia publiczna wobec karteli przemysłowych. Problem atyka ta pojawiła się na łamach prasy w końcu lat dwudziestych i odtąd sta ła się jednym z czynników wpływających na kształt polityki gospodar czej państwa. Na tem at różnych aspektów działalności zrzeszeń mono polistycznych wypowiadały się partie polityczne, organizacje społeczne i zawodowe, prasa wszystkich odcieni politycznych, publicystyka. Całoś ciowe opracowanie tej problem atyki mogłoby wyjaśnić m. in. poziom w ykształcenia ekonomicznego niektórych w arstw i grup społecznych, zawodowych, ich stosunku do układu kapitalistycznego. Niewątpliwie po lityka gospodarcza rządu była w pewnym stopniu inspirow ana przez wpływowe środowiska.
11. K apitał zagraniczny a kartelizacja przem ysłu polskiego. Do w y buchu I wojny światowej kapitał obcy zdobył silną pozycję w kilku ga łęziach gospodarki na ziemiach polskich. Najczęściej w literaturze przyj m uje się, iż był on promotorem procesów kartelizacyjnych. Jednakże analiza tego zjawiska w odniesieniu do przem ysłu włókienniczego nie zawsze znalazła potw ierdzenie14.
12. Udział przem ysłu polskiego w międzynarodowych porozumie niach kartelowych. Opracowanie tej problem atyki jest utrudnione z uw a gi na zachowaną, wąską bazę źródłową. Działalność monopoli między narodowych nie doczekała się większego zainteresow ania ze strony hi storyków i ekonomistów, a bez takich trudno będzie dać pełny obraz kartelizacji w poszczególnych państwach.
IV. PROBLEM IN TEN SY FIK A C JI KARTELIZACJI W OKRESIE M IĘ D Z Y W O JE N N Y M
W gospodarce II Rzeczypospolitej w ystąpił szybki wzrost karteliza cji przemysłu. Przyczyny tego stanu nie zostały dogłębnie w yjaśnione w literaturze przedmiotu. Sporną kwestią jest ustalenie okresu, od któ rego proces monopolizacji przybrał na sile. R. Gradowski przyjął 1924 r., kiedy to polityka stabilizacji w aluty W. Grabskiego przyczyniła się jego zdaniem do pogłębienia w ystępujących od 1923 r. zjawisk kryzysowych w przemyśle i handlu. Według niego „w latach 1924— 1926 produkcja głównych wyrobów przemysłowych została niemal całkowicie opanowa na przez kartelow e zrzeszenia monopolistyczne”15. Z kolei Z. Landau
14 К. В j d z i a k, W ł ó k i e n n i c z y k o n c e r n E i tl n g o n ó w w d w u d z i e s t o l e c i u m i ę d z y w o j e n n y m , „R ocznik Łódzki" (w druku).
wyróżnił 1926 r., a przyspieszone tendencje kartelizacyjne związał z pro- przem ysłową polityką rządów sanacyjnych18.
Jak już wspominaliśmy teza Lenina, iż monopol wyrósł z koncen tracji, może być częścią szerszej odpowiedzi na pytanie dotyczące przy czyn kartelizacji. Dotychczasowe wyniki badań w literaturze zagranicz nej, a dotyczące tego zagadnienia podsumował M. Mieszczankowski, a naw et opracował hierarchiczną stru kturę przyczyn17. Do czynników zmuszających do tw orzenia zrzeszeń zaliczył konieczność .złagodzenia sk u t ków konkurencji oraz mechanizm spadku zysków i groźbę ruiny prze mysłu, spowodowaną niską rentownością wysoko skoncentrowanego przemysłu. Za czynnik zachęcający do tw orzenia karteli uznał dążność do m aksym alizacji zysków ze skali wielkiej produkcji. W ostatnim przy padku chodziło o genezę pow stania różnych fuzji, trustów i koncernów. Wreszcie do czynników sprzyjających powstawaniu monopoli należały: rola banków, cła ochronne, kryzysy ekonomiczne.
Wysoki stopień monopolizacji gospodarki kapitalistycznej w ystępo wał w okresie od końca XIX w. do w ybuchu II w ojny światowej. Na przełomie XIX i XX w. w ystąpiły tendencje rzutujące w sposób ujem ny na rozwój przedsiębiorstw kapitalistycznych. W literaturze podkreś la się, że były one związane ze zmianami zachodzącymi w kosztach pro dukcji, a więc zwyżką cen surowców, półfabrykatów, wzrostem płac. W zyskach przedsiębiorstw zaczął w coraz większym stopniu partycy pować inny podmiot — państwo. Tendencje monopolistyczne w ystąpiły najsilniej w przemyśle niemieckim, a przyczyn tego stanu upatryw ano w wysokim stopniu koncentracji produkcji i centralizacji kapitału oraz w protekcjonistycznym odgrodzeniu rynku niemieckiego od napływu to w arów zagranicznych18. Warto zwrócić uwagę na inny aspekt tego za gadnienia. Niemcy nie dysponowały dużymi zasobami złota i innych kruszców i z tego powodu cierpiały na niedostateczną podaż płatniczych środków obiegowych10, co nie pozostawało bez wpływu na chłonność ry nku wewnętrznego, o zdobycie którego toczyła się o stra w alka kon kurencyjna.
Prześledźmy wielkość obiegu pieniężnego w Polsce międzywojennej. Jego wartość w listopadzie 1918 r. wynosiła ok. 110 min dolarów, a w grudniu 1923 r. spadła o 20 min dolarów, co stanowiło rów now ar
lc Z. L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , G o s p o d a r k a P o ls k i m i ę d z y w o j e n n e j , t. II, s. 71.
17 M. M i e s z с z a n к o w s к i, op. cit., t. III, s. 78— 88.
18 R. L i e f m a n n, K a r l e ll e , K o n z e r n e u n d T ru s t, t. II, S tu ttgart 1930, s. 30 i n. 18 Zob. J. M o r a c z e w s k i , P r o j e k t r o z w ią z a n i a tr u d n o ś c i g o s p o d a r c z y c h w P o l
s c e , W a r sz a w a 1932. N a p o c zą tk u X X w . g o sp o d a r k a n ie m ie ck a p rzeszła k ilk a w ie l
tość ok. 130—140 min zł. Reforma w alutowa W. Grabskiego spowodowa ła pewne zwiększenie w artości obiegu. W połowie 1924 r. jego wartość wynosiła 347 min zł i odpowiadała wartości z pierwszych pięciu mie sięcy 1922 r.20 Już w 1925 r. część ekonomistów przyczynę silnych za burzeń koniunkturalnych w polskiej gospodarce, i nie tylko, wiązała z niedostatecznym nasyceniem rynku w pieniężne środki obiegowe21. Po reform ie walutowej W. Grabskiego i stabilizacji w aluty w 1927 r. Pol ska dysponowała jednym z najniższych wskaźników ilości środków obie gowych na osobę, a poziom ten utrzym ał się do wybuchu II wojny świa tow ej22. Niski poziom środków płatniczych gwałtownie ograniczył roz m iary rynku wewnętrznego, hamował rozm iary eksportu.
Zabiegi o tworzenie zrzeszeń monopolistycznych w najważniejszych gałęziach produkcyjnych rozpoczęły się w 1922 r. i kontynuow ane były w latach następnych. Oto zestawienie przedstawiające wskaźnik łańcu
chowy w zrostu ilości porozumień na koniec następujących lat: 1921 r. — 15%, 1922 — 53%, 1923 — 36%, 1924 — 29%, 1925 — 32%, 1926 — 20%, 1927 — 20%, 1928 — 29% 1929 — 33%23. Tak więc intensyfika cja procesów kartelizacyjnych rozpoczęła się przed zamachem majowym. Nie należy więc z polityką rządów sanacyjnych wobec przem ysłu tak silnie wiązać procesu wzrostu porozumień monopolistycznych.
Od 1926 r. wzrost ilościowy porozumień kartelow ych spowodowany był niedostatecznym rozwojem rynku wewnętrznego, ograniczanego nis kim poziomem środków płatniczych, a nadm ierną rozbudową możliwości produkcyjnych przemysłu, m. in. w oparciu o kapitały zagraniczne. Obraz koniunktury lat 1926—1929 w przemysłach, pracujących prawie w yłącznie na potrzeby rynku krajowego, był zróżnicowany. Przykładowo przemysł papierniczy pracował w korzystnych w arunkach i osiągał w y sokie zyski. Z kolei przemysł włókienniczy duże trudności w zbycie przeżywał już w końcu 1927 r., a w czwartym kw artale 1928 r. w ystą piły w nim objawy recesyjne. Ogólnie dostrzegamy podobne tendencje sprzyjające procesom monopolistycznym w latach 1922— 1929.
20 A . K r z y ż a n o w s k i , P a u p e r y z a c j a P o ls k i w s p ó ł c z e s n e j , K rak ów 1925. Z o
s ta w ie n ie n ie o b ejm u je tzw . p ien ią d za sk a rb o w e g o .
S1 B ib lio tek a P o ls k iej A k a d em ii N a u k — K raków , S p u ścizn a Prof. A. K rz y ża n o w s k ie g o 6830. U s t M. C h e lm ik o w s k ie g o do A. K r z y ż a n o w s k ie g o z 11 IX 1925 r.
25 Zob. s z c z e g ó ło w e d an e dla P o lsk i i in n y ch p ań stw : A n n u a i r e S t a t is ti q u e d e
la S o c i é t é d e s N a t i o n s 1936/1937, G e n è v e 1937, s. 239— 241.
23 „ M ały R o czn ik S ta ty s ty c z n y " 1937, s. 107. N a le ż y też u w z g lę d n ić fakt, iż w sz e re g u p rzy p a d k a ch z a b ie g i o u tw o r z e n ie z rz esze ń k o ń c z y ły się n ie p o w o d ze n ie m . M. in . w 1922 r. u p ad ła in ic ja ty w a u tw o rz en ia k a rtelu e k s p o r to w e g o p rzęd zalń c z e siin k o w y c h (A rch iw u m P a ń stw o w e w Ł odzi, K an celaria n o ta riu sza K. R ossm ana 1922 r., nr rep. 1358. A k t z a w ią za n ia sp ó łk i h a n d lo w e j z 28 II 1922 r.).
Niedostateczna podaż środków płatniczych uniemożliwiała stosowa nie metod typowych dla gospodarki kapitalistycznej do wybuchu I w o j ny światowej, tj. otrzym yw ania wysokich zysków, w w arunkach nie pełnego w ykorzystania mocy produkcyjnych w drodze w indowania cen. Niski obieg środków pieniężnych przeciwdziałał szybkiemu wzrostowi cen artykułów przemysłowych24.
Istnieje więc potrzeba zwrócenia uwagi na wpływ, jaki na intensy fikację procesów monopolizacji w ywierały problemy w alutowo-pienięż- ne, a konkretnie niski obieg środków płatniczych, typowy dla znaczne go odłamu państw kapitalistycznych w okresie międzywojennym. Jeden z ekonomistów przedw ojennych pisał: „[...] najważniejszym z naszego życia gospodarczego jest stosunek pieniądza do gospodarstwa, w szcze gólności wysokość emisji banknotów, zdolność kredytow a banków, opro centowanie, zabezpieczenie banknotów ”25. Niski poziom obiegu pieniądza tworzył słaby rynek w ewnętrzny. Stąd w okresie międzywojennym n aj większe postępy poczyniła kartelizacja w krajach, których władze pań stwowe konsekw entnie opowiadały się za utrzym aniem systemu złotej w aluty, a w latach wielkiego kryzysu gospodarczego w ybrały deflacyj- ny sposób na wyjście z trudności gospodarczych. Można to prześledzić na przykładzie gospodarki niemieckiej, czechosłowackiej, węgierskiej i wielu innych państw europejskich26. Tylko tym można wytłumaczyć opinię w yrażoną przez wybitnego znawcę spraw kartelowych, prof. T. Tschierschky, który pisał: „[...] w każdym razie należy silnie pod kreślić, że nie ma chyba drugiego kraju, w którym kartelizacja po w oj nie tak się rozwinęła, jak w Polsce”27.
Klasyfikacja zaproponowana przez M. Mieszczankowskiego została opracow ana na podstawie badań prowadzonych w przodujących krajach kapitalistycznych i jest przydatna w odniesieniu do tego obszaru. W tych że krajach wysokość obiegu pieniężnego była zdecydowanie wyższa w porównaniu z krajam i o strukturze rolniczo-przemysłowej. Posłuży my się dodatkowym przykładem. Dążność do maksym alizacji zysków ze skali wielkiej produkcji była w przypadku krajów zacofanych zjawis kiem rzadkim. W tym m. in. tkw iła przyczyna braku zrzeszeń trusto wych w gospodarce II Rzeczypospolitej.
*4 Z. K n a k i e w i c z, D e t la c j a p o l s k a 1930— 1935, W a rsza w a 1967, s. 43—45.
25 W . K a s z u b s k i , K ry zy s z n as się ś m ieje .,. ( D r o g a d o n i e z a l e ż n o ś c i g o s p o
d a r c z e j P o ls k i) , W a rsza w a 1935, s. 7.
10 N p. w C z e c h o s ło w a c ji na d zień 1 V 1936 r. b y ło z a re je s tr o w a n y c h 787 u m ó w k a r te lo w y c h , g d y w P o ls c e 274 (Ruch k a r t e l o w y w C z e c h o s ł o w a c j i , „P rzegląd G o s p od arczy" 1936, s. 348). W k o ń cu 1934 r. na W ę g r z e c h b y ło 290 k a rteli (Stan k a r-
l e i i z a c y j n y na W ę g r z e c h , tam że, 1935, s. 279).
U genezy tw orzenia karteli leżały przede wszystkim słabe tendencje rozwojowe rynku wewnętrznego. Mówiąc inaczej kartełizacja przem ysłu była skutkiem prow adzenia określonej polityki gospodarczej i określo nej sytuacji gospodarczej28. Likwidacja lego zjawiska lub ograniczenie jego rozmiarów zależało w pierwszej kolejności od zmiany zasad poli tyki gospodarczej.
K a z i m i e r z B a d z ia k
LA C A RTELLISATION DE L’INDUSTRIE DE LA DEU XIÈM E RÉPUBLIQUE QUELQUES PROBLEMES PARM I D'AUTRES
Les r e c h e rc h e s sur la c a r te llis a tio n de l'in d u strie p en d an t l'en tre — d e u x — g u e r re s ont é té in itié e s à la fin d es a n n é e s 20 e t au d éb u t d e s a n n é e s 30, et on t é té m e n é es d e d ifféren ts p o in ts d e v u e p o litiq u e s et so c ia u x . C erta in s m ilita n ts é co n o m iq u e s et é c o n o m is te s é ta ie n t c o n tre c e p r o c e s su s , le s au tres é ta ie n t p artisan s du „front du cartel".
En P o lo g n e P o p u la ire on peut m en tio n n er d e u x p é r io d es ou l'on s ’in té re ssa it a u x q u e s tio n s d e la c a r te llis a tio n et d e u x c o u r a n ts de rec h e rc h e s. Le prem ier c o n c e v a it la m o n o p o lis a tio n com m e un facteu r n é g a tif de l'é c o n o m ie c a p ita liste , l'au tre, lié a u x id é e s d e Z. Landau prônait le b e so in d'u n e a n a ly s e p rofon d e du p r o c e s su s en q u estio n .
D es r e c h e r c h e s p lu s la rg e s sur la m o n o p o lis a tio n so n t d iffic ile s v u l’in su ffis a n c e d es s o u rc e s. D an s c e tte situ a tio n il e s t n é c e s s a ir e d e p u iser d an s d es p iè ce s n o ta r iée s, ju d ic ia ir e s, dan s d e s liv r e s d e com m erce.
Parm i le s p rin cip a u x p r o b lèm es à a n a ly se r il y a en tre autres: la p o rtée d e la c a r te llis a tio n d an s d iffé r e n te s b r a n ch es in d u str ielle s et d a n s to u te l ’in d u strie, la g e n è s e d e l'in te n s ific a tio n d e c e s p ro b lèm es, le s b u ts d e s c a rte ls et le s m o y e n s d e leu r réa lisa tio n .
D an s l ’en tre- d e u x - g u erres on o b s e r v a it l ’in te n s ific a tio n d e la c a rte llisa tio n , q u i résu lta it d e s g ra n d s b e s o in s du m arch é in térieu r. A u trem en t dit, on p eu t o b ser v e r c e p r o c e s su s en fo n c tio n d e l'im p o rta n ce d e s m o y e n s d e p a iem en t à l ’in- terleu r de d ifféren ts é ta ts . En o u tre la p o litiq u e d e d é fla tio n d e l'éta t o b lig e a it l'in d u strie à créer d es g ro u p es m o n o p o liq u es.
“ T. S ł a w i ń s k i , N o w e l i z a c j a u s t a w y k a r t e l o w e j , „P rzegląd G osp od arczy" 1935, s. 787.
