Л С T A U N I V E R S Ï T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA IURIDICA 24, 1986
Z b i g n i ew W o j n i c k i
K O N C EP C JA U ZA S A D N IEN IA DECYZJI S Ą D O W EJ AULISA A A R N IO
W n in iejszy m a r ty k u l e ch c em y p o d d a ć a n a liz ie p o g ląd y A u lisa A a r n io na te m a t d e cy z ji sto so w an ia p r aw a , w sz czeg ó ln o ści zaś n a jej u za sad n ie n ie . R oz w ażan ia A. A a rn io w tej d zied zin ie z a słu g u ją na b a cz n ą u w a g ę z d w ó ch co n a jm n iej po w o dów .
Po p ierw sze, A. A a rn io w spo só b k o m p le k so w y a n a liz u je z a g ad -n ie -n ia w iąż ąc e się z p ro b lem a ty k ą u za sad -n ie -n ia d e cy zji sąd o w e j. Są to z ag ad n ie n ia od d a w n a w teo rii p ra w a w y so c e sp o rn e, ro d z ąc e w iele k o n k u r e n c y jn y c h , n aw za jem w y k lu c z ają c y c h się ro zw iązań . N a le ż y do n ic h np. k w e stia sy lo g isty c z n e j b u d o w y u z a sad n ien ia, c h a ra k te r u r o -zu m o w ań p ra w n icz y c h , r a cjo n a ln o śc i d ec y z ji są d o w e j i sp o so b u jej k o n tro lo w a n ia . Ja k w id ać, czę sto są to za g ad n ie n ia o k lu cz o w y m w ręcz zn ac zen iu d la teo rii p raw a.
Po d ru g ie, A. A ar n io p ro p o n u je no w y , o r y g in a ln y sp o só b p o d ejścia do ty ch prob lem ó w . P o leg a on, n a jo g ó ln ie j m ów iąc, n a w y k o r z y st a niu tzw . p ó źn iejszej filozofii L. W ittg e n ste in a i a n a lity c z n e j h e r m e -n e u ty k i o raz k o -n c e p c ji a u d y to riu m Ch. P ere lm a -n a.
N a p o cz ątk u ch c ie lib y śm y w sk az a ć na filo zo ficzn o-m eto do lo g iczn e p o d staw y ro zw aża ń A. A a rnio , ab y p otem n a ty m tle d o k o n ać r e k o n -s tru k cji jeg o p o g lą d ó w n a u za -sad n ie n ie d ec y zji -są d o w e j i p o d d a ć je k r y ty c z n e j an alizie.
A u lis A a rn io jest w sw y c h p o g ląd a c h filozo fic zny ch i m eto d o lo g iczn y c h a n ty p o z y ty w istą i a n t y n a tu r a lis tą . U w a ża, że m e to d y b a d a w cze w y p r a c o w a n e w n au k a ch p rz y ro d n ic z y c h i ścisły c h n ie są a d e -k w a tn e do b a d a ń h u m an is ty c zn y c h i sp o łecz n y ch . P o d e jśc ie b ad a w c ze w ty ch p ie rw sz y ch n az y w a p o zy ty w isty cz n y m . C h a r a k te r y z u je się ono 6 cech am i w y ró żn io n y m i p rz ez G. H. v o n W r ig h ta 1:
1) atom izm em log iczny m , w e d le k tó re g o rz ecz y w isto ść m o żn a, ro z -łożyć n a je d n o stk i zd a tn e do o d d z ieln eg o o b ser w o w an ia i o p isy w an ia;
2) w y m o giem m ierzaln ości, zg o d n ie z k tó ry m c h a r a k te r y s ty k ę r z e -czy w isto śc i w y ra ża się p rz y uży ciu p e w n y ch je d n o s te k p om iaru ;
3) id eą p rzy c zy n o w o ści tw ierd z ącą , że re la c je p om ięd zy fa k tam i są re la c jam i p rz y cz y n y i sk u tk u ;
4) id eą m a tem aty c z n e j b u d o w y p ojęć, do k tó r e j w in n y a sp iro w ać w szy stk ie n auk i;
5) w y m o g iem sp ra w d zaln o ści;
6) m on izm em m etod olo g ic zn ym , czyli p o gląd em , zg o d n ie z k tó ry m istn ie je ty lk o je d n a m eto d a z asłu g u ją ca na m iano n a u k o w e j. Tą m e tod ą je st w y ja śn ie n ie p rzy c zy n o w e . W o b ec tego n a u k i d zielą się w e -dłu g p rz ed m io tu b ad ań , a n ie w e -dług sto so w an e j w n ich m eto do lo gii. M eto d olo g ia p o z y ty w isty c z n a w y z n ac z a p ole b a d aw c ze o g ra n ic z a -jąc je je d y n ie do fa k tó w m a ją c y c h m ie jsce w rzecz y w isto śc i. Z d zie-d zin y w iezie-d zy i p o zn an ia n au k o w e g o w y łą c zo n e są z ate m w y p o w iezie-d zi n o rm a ty w n e i są d y w a r to śc iu ją c e 2. D la p o zy ty w iz m u ty p o w a je s t id ea w ied zy n iez ależ n e j od o b se rw ato ra . O b se r w a to r p o w inien b a d a ć z ja -w isk a z ze -w n ą trz, co m a za p e-w n ić o b ie k ty -w n o ść -w y niku . P o d sta-w o -w ą w a rto śc ią m etod o lo g ii p o z y ty w isty c z n e j w y z n acz o n ą p rz ez je j w ła śc i-w ości je s t p ei-w n o ść i-w y n ik u b ad ai-w czeg o .
N a m a rg in e sie ty ch ro z w aża ń p o d n ieść m ożna, że d o k o n an a p rzez A. A a rn io c h a r a k te r y s ty k a m etod o lo g ii i je j zało żeń filozoficzno - a k sjolo g icz n y ch , p r z y ję ty c h w n a u k a ch p rz y ro d n ic zy c h i ścisły ch , o d -p o w iad a -p ara d y g m a to w i d ete rm in isty cz n o --p rz y c zy n o w em u . W e w s -p ó ł-cz esn ej n a u c e u stę p u je on m ie jsc a p ara d y g m a to w i n om o lo g ił-czn o-p ro - b a b ilisty czn e m u , w k tó r y m n ie k tó r e z p u n k tó w p r ze d staw io n ej c h a -r a k te -r y s ty k i o -raz tak o k -re śla n a p e w n o ść w y n ik u b a d aw c ze g o są ju ż n ie a k tu a ln e 3.
N iea d e k w a tn o ś ć m eto d p o z y ty w isty c z n y c h w b a d a n ia c h h u m a n i-sty c zn y c h i sp o łe cz n y c h w y n ik a z tego, że rz ec zy w isto ść sp o łeczn a je st rz ec z y w isto ścią i n te r p r e to w a n ą 4. To p o w o d u je, że do je j z ro z u m ien ia n ie w y sta rc z a opis z a ch o d zą cy ch w n iej p ra w id ło w o ści. W b a d a n ia ch n a d za ch o w a n iam i k u ltu ro w y m i, k tó r e m ają c h a r a k t e r sy m -b o liczn y i celow y, n ależ y w p ierw sze j k o le jn o śc i p o zn ać sen s sym -boli o raz zro zum ieć cel, do k tó re g o się dąży. S tąd w y m a g a n a je s t p ew n a w ied za w stęp n a o fa k tac h p o d d a n y c h b a d an iu . D o ty czy ć m a o n a re g u ł rz ąd zą cy c h za ch o w a n ia m i sp o łecz n ym i. R e g u ły te są p ier w o tn e w sto
-2 Ib ide m , s. 3.
3 Por. np. W . K r a j e w s k i , K o n ie cz no ś ć , p r z y p a d e k , p r a w o s t a t y s t y c z n e , W a r-sz a w a 1977, cz. 2; t e n ż o, P r aw a nauki, W a rs za w a 1982, pas s im .
su n k u do p ra w id ło w o śc i zach o w ań . T ą „ p r a w ie d z ą " b a d a cz d y sp o n u je d zięki tem u, że je st czło n k iem sp ołeczn o ści. W n a u k a c h h u m an isty c z-n y ch z-n iem o żliw y je s t w o be c tego z e w z-n ę trz z-n y p u z-n k t w id ze z-nia. B adając rz ec zy w isto ść lu d zk ą je ste śm y jed n o cz e śn ie j e j a k ty w n y m i p o d m io -tam i, w n ią za an g aż o w a n y m i. P o w o d u je to p r z y ję c ie w ew n ę trz n e g o p u n k tu w id zen ia. J e s t to p u n k t .w id zen ia o sob y z a an g aż o w a n e j w p o rzą d ek p ra w n y . J e j p o zy c ja p o d o b n a je s t do roli in n y c h osó b z a a n g a żo w an y ch w re g u ły p raw n e, np. sęd ziów . Z atem tak a p o zy c ja b a d a w cza, k tó r a w m o delu p o z y ty w isty cz n y m n ie sp rz y ja o sią g n ię c iu p o z y -ty w n e g o w y n ik u , b ą d ź w rę c z go u n iem o żliw ia, s ta je się w p e w n y c h d zied z in ach w a ru n k ie m k o n iec zn y m zro zu m ien ia z ja w isk 5.
P rzy k ład em z a sto so w a n ia n o w eg o p o d ejścia m eto d o lo g ic zn eg o je st c h a r a k te r y s ty k a p ra w n ic zy c h ro zu m o w ań sk ład a ją c y c h się na u z a s a d n ie n ie d e cy zji sąd o w e j. U sta le n ia A. A arn io w tej d zied zin ie są w a -ru n k iem w stę p n y m dla d alszy ch ro z w a ża ń i stan o w ią o o r y g in aln o ści p o d e jścia teg o au to ra .
P u n k tem w y jś cia dla A. A a rn io je st k r y ty k a ró ż n o r o d n y c h k o n cep cji, ja k ie p o w staw ały w teo r ii p r a w a i p ró b o w a ły u jm o w ać u za -sad n ie n ie d e cy zji sąd o w e j w y łą c zn ie jak o ro zu m o w a n ie sy lo g isty c zn e lub ro zu m o w a n ie in d u k cy jn e , b ąd ź też n a d a w ać m u p o stać an alog ii.
A u lis A a rn io za rzu c a ty m k o n c ep cjo m m onizm 8. T ra k to w a ły o n e b o w iem u z as ad n ie n ia w sp o sób jed n o stro n n y , n ie d o strz e g a ją c ich ró ż n o ro d n o śc i i złożoności. P rz y c zy n ą te g o sta n u rz ecz y b y ły b łę d y m eto d o lo g iczne p o p e łn ia n e p rzez ich tw ó rcó w . P o le g a ły o n e n a ty m , że d ą -żąc do w y c z e rp u ją c e g o i d o k ła d n eg o w y ja ś n ie n ia zjaw isk a , sk u p ian o u w a g ę na jego sz czeg ó łach . W y n ik iem teg o b y ły te o rie o w ielk ie j p re cy z ji p o jęcio w ej, k tó r e w re z u lta c ie tra c iły sw o je p ow iąz an ia z rz e -czy w isto ścią . „O b c in ały " o n e isto tn e części rz ec zy w isto ści n a rzecz re a lizo w an ia „celu p r e c y z ji" 7.
Z astan o w ić się n a leż y n ad tra fn o śc ią d o k o n a n e j p rzez A. A arn io k r y ty k i p o aląd ó w d o ty c zą c y c h u z a sa d n ie n ia d e cy z ji sąd o w ej.
A k c ep tu jąc w p ew n e j m ierz e w niosk i A. A a rn io co do b łęd n o ści i jed n o stro n n o ści ró ż n o r o d n y c h k o n ce p c ji tr a k tu j ą c y c h o u za sa d n ie n iu d ecy zji sąd o w ej, m ożna w sk a za ć n a zb y t w ąsk o u ję te p rz y cz y n y ta k ie -go stan u rzeczy. A u lis A arn io w y d a je się z ak ła d ać, że ro z w a ż a n ia teo- re ty c z n o p r a w n e są n e u tr a l n e z p u n k tu w id ze n ia ideo log ii sto so w an ia p r a w a 8. Ty m czasem są o n e często fu n k c ją lub p o zo stają pod w p ły w em
5 I b id e m , s. 4— lu.
' P o r . A a r n i o , op. cii., s. 45; t o n i o. L ega l Point o l V i e w , H els in k i 1978, s. 148— 149.
7 A a r n i o , On Legal..., s. 46.
8 P rzyjm uję p o ję c ie id e o lo g ii s ą d o w e g o s to s o w a n ia pr aw a w zn acz en iu o k r e ś -lo n ym przez J. W r ó b le w s k ie g o jak o zbioru w a rto śc i i p o s tu la tó w w s k a z ują c y ch ,
ró ż n y ch zało żeń ideo lo g iczny ch . N a p rzy k ład , p o zy ty w is ty c z n e ko n- c ep cje p o d k r e śla ją c e ro lę ro zu m o w ań sy lo g isty c zn y c h i u jm u ją c e sto so w a n ie p ra w a jak o p ro c es lo g ic zn eg o w y n ik a n ia , stan o w iły u z a sa d n ie n ie d la id eo log ii zw ią zan e j d e cy zji są d o w e j”. Z atem n ie ty lk o w z g lę d y m eto d o lo g ic zn e — d ąż en ie do m a k sy m a ln ej p r ec y zji i szcze g ó ło -w ości — lecz ta k ż e -w p ły -w y ideolog iczn e, k sz ta łtu ją k r y ty k o -w a n e p rzez A. A a rn io k o n c e p c je u z a sad n ie n ia d e cy zji są d ow e j. P oza ty m p o zo -sta je o tw a r ta jeszc ze k w e stia (w y k ra c z ając a poza ra m y a r ty k u łu ), na ile k o n c e p c je te o re ty c z n o p ra w n e są w y n ik iem tak ic h cz yn n ik ów , ja k : w y bó r ty p u bad ań , cel b ad a w c zy , poziom p r o w a d z o n ej ana liz y . M oż-n a p o k u sić się o sfo rm u ło w a oż-n ie h ip o tezy , że p o w y ższ e o ko liczoż-n o ści m ają p e w ie n w p ły w na sp o sób b a d an ia i w ten so sób p o śr ed n io na o siąg a n e w yn ik i.
T ra d y cy jn y m , k ry ty k o w a n y m p od ejścio m , A. A ar n io p rz e c iw staw ia m e to d ę a n a liz y L. W ittg e n s te in a , z g o d n ie z k tó r ą n a u k i h u m a n isty cz -n e w y m a g a ją p o jęć „ o tw a rty c h " , o zm ie -n -n y c h g ra -n ic a c h i ro zm y ty c h brzegach. Tam g dzie niem o żliw e je s t sfo rm u ło w an ie d efin icji ścisły ch , n a le ży je za stę p o w ać d efin icja m i p rz y b liżo n y m i i n ied o k ład n y m i, co w ca le n ie znaczy, że b ez u ży teczn y m i. C zę sto lepsze w y n ik i b a d aw cz e o sią g n ąć m ożna re z y g n u ją c ze śc isły c h teo rii p r z e sła n ia jąc y c h rz ec z y w istość n a rz ecz opisu. O pis ten p o w in ie n b y ć d o k o n a n y n a p o d s ta -w ie o b ser -w a cji ,,z b lisk a" (clo se b y )10.
W
ten sp o sób m ożna u c h w y cić n ow e p o w ią za n ia p om iędzy p o k re w n y m i zjaw isk am i — „zw iązki w z r o -k o w e", n iem o żliw e do z a re je str o w a n ia p rz y u ż y ciu śc isły ch -k a n o n ó w p o z y ty w isty cz n y ch .Ta m eto da op isu „z b lisk a ", w oln a od teo re ty cz n y c h zn iek sz tałc eń , p rz ejęta od L. W ittg e n ste in a , je st lin ią p rze w o d n ią A. A a rn io w b a -d a n iu u z a sa -d n ie ń -d e cy zji są-d o w y ch . M eto -d a ta ma za p ew n ić m o żli-w o ść z ao b se rżli-w o żli-w an ia, ja k u za sad n ia się d e c y z je o ra z ja k ie są c ec h y c h a r a k te r y s ty c z n e u z a s a d n ie ń 11.
G łó w n ą ro lę w k o n ce p c ji u z as ad n ie n ia d e cy zji są d o w ej A. A a rn io o d g ry w a p o jęcie „ g r y ję z y k o w e j" z a cz e rp n ię te z p ó ź n iejsze j filozofii
w ja ki sp os ó b s ąd y p o w in ny s to s o w a ć pr aw o w r az z ich e w e n tu a ln y m u z a sa d n ie -niem te or e ty c z ny m , por. J. W r ó b l e w s k i , S ą d o w e s t o s o w a n ie p r a w a , W ar sza w a
1972, rozdz. 12.
* Por. W r ó b l e w s k i , op. cit., s. 327— 341 or az t e n ż e , G a m e s ol e xp la n a ti on
an d ju st ilic aU o n ol j ud ic i a l d e c is i o n s a nd th e ir th e o r e ti c a l an d id e o l o g ic a l b a c k gr o u n d,
[w :] R e as o ni ng on L e ga l R ea so ning, e ds A. P e c z e n i k and J. U u s i t a 1 o, V am m ala 1979, s. 110— 113, g d zie r ozw aż ana je s t r ela c ja po m ię d zy gram i u za sa dn iają cy m i a id e o lo g ia m i s ą d o w e g o sto s o w a n ia prawa.
10 A a r n i o , O n Legal..., s. 46— 47, 11 Ibide m .
L. W ittg e n stein a . N a tym też z a g a d n ien iu ch cem y o b e c n ie sk u p ić n a -szą u w ag ą.
P o słu g iw a n ie się p rzez A. A a rn io p o jęciem ,,g ry ję zy k o w e j" w y m ag ało w p ro w a d ze n ia p ew n y c h zało żeń filo zo ficzny ch, m a jąc y ch p o d -sta w o w e z n a cze n ie z p u n k tu w id ze n ia n eo w ittg en ste in iz m u . P rze d e w sz y stk im ch od zi tu o o k r e ślo n ą k o n c e p cję ję zy k a . L udw ig W ittg e n -stein p r z y p is u je jęz y k o w i p o to cz n em u szc zeg ó ln ą p o zy c ję. M a b y ć on b ow iem n ajisto tn ie js z y m sk ład n ik iem n a t u r y lu d z k ie j12. P o p rz ez jęz y k r e a liz u je się lud zk i spo sób ży c ia (form a ży c ia )13. S ta n o w i o n n ie ja k o część o r g an iz m u lu d z k ieg o 14. D lateg o też an a liz a ję z y k a p o zw ala o d k r y ć i w y ja śn ić sp o sób lu d zk ieg o m y ślen ia, u w ik ła n eg o w śro d k i j ę
-zyk ow e.
A u lis A a r n io p rz y jm u je za L ud w igiem W ittg en ste in e m , że ję z y k p o to czn y je st k o m p le tn y sam w sobie. N iem o żliw e je st za te m je go u d o sk o n a le n ie lub u śc iś le n ie za p o m o cą np. fo rm alizacji. P o stę p o w a -n ie ta k ie p o w o d u je je d y -n ie z a ta rc ie lub -n ie u w z g lęd -n ie-n ie is to t-n y ch cech ję z y k a 13.
J ę z y k w y stę p u je w ro li in stru m e n tu , za p o m o cą k tó re g o lu d zie d ział a j ą 1®. T en c h a r a k t e r ję z y k a je st o d z w ie rc ie d lo n y p rzez L. W it tg e n -ste in a (a za n im p rzez A. A arnio) w p o jęc iu ,,g ry j ę z y k o w e j” . „G ra jęz y k o w a " j e st z ło żon ą c ało ścią s k ła d a ją c ą się z ję z y k a i z czy n n ości, w k tó r e jęz y k je st w p le c io n y 17. P o ję cie to m a p o d k r e śla ć , że m ó w ie n ie sta n o w i część p e w n ej d zia ła ln o śc i18. C ały ję zy k sk ła d a się z n ie sk o ń czo n ej ilości g ie r ję zy k o w y ch , ta k ja k n iesk o ń c z o n a je s t ilość sp o so b ó w u ży c ia w y ra ż e ń jęz y k a . P o m ięd zy p o szcze g ó ln y m i g ra m i ję z y k o w ym i za ch od zą r o d z in n e p o d o b ień stw a, zaś „ g ra ję z y k o w a ” je st p o -ję cie m m ają cy m ro d z in ę z n a cz e ń 19.
A u lis A a rn io siln ie p o d k re śla ca ło śc io w y c h a r a k te r p o ję cia „ g ry ję zy k o w ej" . W y r a ż a on się w tym , że „ g ra ję z y k o w a " łą c z y w sob ie
12 Por. B. W o l n i e w i c z, R z e c z y i f a k t y , W a r sz aw a 1968, s. 39.
18 Por. L. W i t t g e n s t e i n , D o c ie k an ia filo z o fic zn e, W a rs za w a 1972, § 23. 14 Por. L W i t t g e n s t e i n , T r ac ta t us L og ic o-P h iios o ph icu s , W ar sza w a 1970, § 4.002.
15 Por. A a r n i o , On Legal..., s. 47; t e n ż e , O p o ję c iu a u d y t o r i u m w a r g u m e n
-ta cj i p r a w n i c z e j . F il oz of ic z n y p un k t w i d z e n i a , A c -ta U niv. Lodz. 1981, F olia iur idica
6, s. 13.
16 Por W i t t g e n s t e i n , Doc ieka nia.. ., § 569. 17 Ib ide m , § 7.
18 I bid em , § 23.
18 Por. A a r n i o , On Legał..., s. 47; t e n ż e , O poję c iu.. ., s. 13. Sze rzej na tem a t p ojęć m a jąc y ch r odz in y znac zeń: T. P a w ł o w s k i , T w o r z e n i e p o j ę ć i d e fin i o w a n i e
języ k , m y śl i rz ec zy w isto ść lu b — in a cz ej m ó w iąc — u ży c ie jęz y k a , fo rm ę ży cia i sp o só b w id ze n ia św ia ta 20.
Ze w z g lęd u n a rolę, ja k ą o d g r y w a ją te te rm in y w z a g a d n ie n iu a k c e p tac ji u z asa d n ie n ia d ec y z ji sąd o w ej, ch ce m y je om ó w ić. A u lis A a rn io u siłu je p o łąc zy ć ró ż n o ro d n e k o n ce p cje b ad a ją c re la c je p o m ię d zy po w y ższy m i term in am i. M im o ty c h p ró b a n a liz o w a n e p o ję c ia zo -stały słab o w y e k sp lik o w a n e, a ich n ie o stro ść często p o w o d u je nie- ro z str zy g aln o ść pro blem ów .
Je ż e li g ra ję z y k o w a je s t p e w n ą fo rm ą d zia łan ia , to m oże b y ć o n a zr o zu m ia n a ty lk o w ów czas, g dy istn ie ją p e w n e r e g u ły w y z n a c z ają ce to d ziała nie . R eg u ły m ają sw o ją p o d sta w ę w fo rm ie życia. N a jo g ó ln iej m ożna p o w iedzieć, że form a ży c ia w y k a z u je du żo p o d o b ień stw z p o -jęcie m k u ltu r y ro zu m ia n e j se m io ty cz n ie21. F o rm y ży c ia (p rz y jm u je się ich w ielo ść i zr ó żnico w an ie) są z jaw isk am i w ielo w arstw o w y m i. O b e jm u ją sw oijm za sięg ie jm — o bo k p o d staw o w y c h e le jm e n tó w k u ltu r y lu d z k ie j — ta k że w a r stw y , w k tó ry c h fu n k c jo n u ją n o rm y p r a w n e w p o -stac i n ak az ów , za k azó w i d ozw o leń.
A u lis A a rn io p r z y jm u je , że z jaw isk a sk ła d a ją c e się n a form ę życia m ają c h a ra k te r n iez d an io w y , tzn. n ie m ogą b y ć p rzed m io te m tw ie r -dzeń. F orm a ży c ia je st p ew n ą d z ia ła ln o ścią — sp oso bem n a szeg o d zia-łan ia. To, w jak i sp o sób p o stę p u jem y , w sk a zu je , do ja k ie j fo rm y ży cia n ależy m y . D ziałalno ść lud zk a je st w zn a czn ej m ierz e d z ia ła ln o śc ią j ę -zy ko w ą. Z atem ję -zy k — g ra jęz y k o w a — je s t p rz e ja w em fo rm y życia. Z teg o ju z w idać, że r e la c je p o m iędzy ję zy k iem (grą języ k o w ą) a f o r-m ą (sposober-m ) ży c ia są w ie lo stro n n e . U ży w ają c in n e j terr-m in o lo g ii, m ożna by po w ie dz ie ć, że zach o d zi w ie le r e la c ji zw ro tn y ch p om ięd zy elem en tam i d w óch p o w y ż szy c h u k ład ó w . F o rm a ży c ia (k u ltu ra) d e te r m in u je sp osób p o słu g iw a n ia się języ k iem , k tó ry m oże stać się z ro zu -m iały ja k o d ziałaln o ść sy -m b oliczn a ty lk o w ted y , g d y je s t u j-m o w an y w p o w iąz an iu z fo rm ą ży cia b ę d ą cą je g o p o d staw ą . Z d r u g ie j stro n y , ję z y k je s t je d n ą z w ielu relac ji, w k tó r y c h u ja w n ia się fo rm a życia, tak ż e je d n ą z d zia łaln o ści ją tw o rz ą cy c h .'
Te p o w iąza nia ję z y k a z fo rm ą ży c ia z a p e w n ia ją m u sp o łecz n y c h a -ra k te r . P o ro z u m ie nie m ięd zy czło n ka m i d a n e g o sp o łec z eń stw a je st m ożliw e d zięk i w sp ó ln em u języ k o w i, tw o rz ące m u w sp ó ln o tę k o m u n ik a cy jną , k tó r a za k ła d a tę sam ą dla w sz y s tk ich u ż y tk o w n ik ó w ję zy k a p o d sta w ę k u ltu ro w ą 22. N iem o żliw e zatem je st stw o rz e n ie jęz y k a p r y -w a tn eg o .
20 A a r n i o , O n Legał..., s. 100— 106, 126— 128; t e n ż e , O p oję ci u..., s. 13 14, 17— 21.
« Por. A a r n i o , O n Legał..., s. 127.
D o k o n u ją c p e w n eg o u p ro sz cze n ia m ożna po w iedz ie ć, ze fo rm a ży cia w y zn acz o n a je s t p rzez d w a cz y n n ik i: w sp ó ln o tą ją z y k o w ą i o braz św ia ta 23. O m ó w iw szy re la c ją po m ięd zy jęz y k ie m a lo rm ą życia, p rz ejd źm y ter az do s c h a r a k te r y z o w a n ia p o w iąz a ń p o m ięd zy o b razem św ia ta a form ą ży c ia i g rą języ k ow ą.
P o d o b nie ja k w p r z y p ad k u jęz y k a i fo rm y życ ia , ró w n ież m ięd zy Lą o sta tn ią a o b razem św ia ta za ch o d zą r e la c je z w r o tn e w y ra ż a ją c e się w e w z ajem n y m n a sie b ie o d d ziały w an iu .
O b raz św iata tw o rzą zd an ia , k tó r e o d g ry w a ją szc zeg ó ln ą ro lę w n a -szym sy ste m ie zd ań e m p iry cz n y ch . W ed lu g L. W ittg e n ste in a są to zd an ia, k tó r e sta n o w ią k o ń c o w y p u n k t w sz elk ieg o u za s ad n ie n ia tw ie r -dzeń p ozn a w cz y ch , w szelk iej w iedzy. W iedz a ze sw ej isto ty w y m ag a u z a sad n ien ia ; u z a sa d n ien ie m a zaw sze p ew n e g r a n ic e . S ta n o w ią je zd ania, k tó re :
a) n ie m o gą by ć ju z k w e stio n o w a n e (lub w ątp liw e), b) n ie m o gą by ć u z asa d n io n e.
A ulis A a rn io za A n th o n y K en n y n az y w a je rz e te ln y m i sąda m i
(solid p ro p o siti o n s )24. N ie c ze rp iem y ich z n a sze g o d o św ia d c ae n ia lecz —
ja k m ów i L. W ittg e n ste in — je s t to d zie d ziczo n e p rzez n a s tło , n a p o d sta w ie k tó re g o o d r ó ż n ia m y p ra w d ę od fałszu . Z atem sam o b raz św ia ta (spo sób p o strz e g a n ia św iata) n ie je s t a n i p raw d z iw y , an i fa ł-szy w y ; tw o rz y ram y , w e w n ą trz k t ó r y c h m ożem y ro zw aża ć o p ra w d z ie i iałszu. P rzy czym o b ra z św ia ta m a c h a r a k te r zło żo n y i d y n am ic zn y 23. T w o rzy go ca ły sy stem zdań, k tó ry n ie je s t d a n y ra z na zaw sze, lecz je s t zjaw isk iem zm ienn ym . To co a k c e p tu jem y ja k o p ew n e, p o d le g a zm ianom . W isto cie m am y do c z y n ie n ia z sz e re g ie m p o d sy ste m ó w , z k t ó ry c h k a żd y m a zm ienn ą treść. R am y o b ra z u św ia ta p o d le g a ją zm ianom , i to co je s t p r aw d z iw e w e w n ątrz je d n y ch , n ie je s t p ra w d zi- we w e w n ą trz in n y ch . A u lis A arn io n az y w a za G. H. v o n W r ig h te m zb iór zd ań tw o r z ąc y ch o b raz św ia ta — p raw ied zą , b ow iem z d a n ia te są w a ru n k a m i w stęp n y m i c ałe j w ied z y 26. P o p rz e d z ają o n e w sz elk ie d o -św iad c ze n ie i o p a rtą n a nim w ied zę; sta n o w ią p o d staw ę, n a k t ó re j ta o sta tn ia je s t b u d o w an a. W o b ec teg o ta k że u ż y c ie ję zy k a w p o sta ci o k r e ślo n ej g ry ję zy k o w ej m a sw o ją p o d sta w ę w o b ra zie św iata (lub jeg o frag m en cie).
W sz elk ie g ry ję z y k o w e to czą się w ra m a c h o k r e ślo n y c h form ży cia (k ultu r) w y z n ac z o n y c h o b razem św iata. U cz estn ic ze n ie w fo rm ie ży cia
28 Ibidem.
24 Ib ide m , s. 101,- A a r n i o , L e ga l Point..., s. 174. 25 ib id e m .
tn A a r n i o , On L e g a l. ., s. 102; t e n ż e , Le gal Point..., s. 72; t e n ż e , O p o j ę -ciu..., s. 19— 20.
(ku ltu rze) je s t zatem w a ru n k iem k o n iecz n y m zro z um ien ia ję zy k a i m oż-liw o ści p o ro z u m ien ia się za je g o pom o cą. W ra m a c h d a n e j fo rm y ży cia m ożliw e je st ra c jo n a ln e u z a sa d n ien ie tw ierd z eń . N a to m ia st p rz ejśc ie od je d n e j fo rm y ży cia do d r u g iej m oże b y ć ty lk o w y n ik iem p e rsw a zji. J e j celem je st w y w a rc ie w p ły w u na o k r e ślo n ą osobę, a b y ta zm ieniła sw ó j spo sób p o strz e g a n ia św ia ta (o braz św iata), a w ię c ze sp ó ł p r z e -k o n a ń leż ąc y c h u p o d staw jej d o św ia d c ze n ia i w ie d zy . W ten spo só b d o k o n u je się zm ian a fo rm y ży c ia 27.
P e w n e n ie jasn o ści w ro z w a ż a n ia c h A. A a r n io 28 są w tó r n e w sto su n k u do n iez b y t śc isły c h d o ciek a ń L. W ittg e n stein a , szc zeg ó ln ie o d -cz u w a ln y ch w n a sz y ch w a r u n k a c h , g dzie — ja k ^ się w y d a je — do d zisiaj o b o w iąz u jd r y g o r y s ty c z n y w zo rzec jed n o zn a cz n o ści i p re cy z ji an aliz y szk o ły lw o w sk o w arsz aw sk iej. Je d n a k ż e p rz ed m io t o w y c h ro z -w aż ań i ich -w stęp n a faza — -w e r b a liz a c ji in tu icji, sta n o -w ią p e-w n e u sp ra w ie d liw ie n ie tego sta n u rzeczy. P om im o n ie ja sn o ści sa m eg o te k -stu, w sferze m y śli29 u c h w y c ić m o żna dość łatw o p o d s ta w o w e r e la c je po m ięd zy ję zy k iem i m y ślen iem a rz ec zy w isto śc ią i k u l tu r ą 30. P ozo -s t a w i a ją c n a m a rg in e -sie p o w y ż-sz ą d y g r e -sję , w ró ćm y d o g łó w n eg o tem atu.
Ję z y k p ra w n icz y — w ed łu g A. A a rn io — je st jęz y k ie m n atu r a ln y m i je g o część w iąże się z u z a sa d n ien ie m d e cy zji są d o w e j. W o b ec te g o u za sa d n ien ia są zb io ram i g ier języ k o w y ch , m ów iąc ściślej — g ie r u z a -s a d n ia ją c y c h 31. P raw n ic y u ż y w a ją ró żn o ro d n y ch g ie r u za -sa d n ia ją c y c h , tak ic h ja k np. lo g iczn e w y n ik a n ie , a n alo g ia, in d u k cja, a rg u m e n ta c ja . C zę sto jed na d e cy zja m oże z a w ier ać ró ż n e e le m e n ty u za sa d n ien ia . Z tej złożon ości i ró żn o ro d n o śc i u z a sa d n ie ń w y n ik a w n io se k o n ie -m o żliw ości z b u d o w a n ia sp ó jn e g o ra c h u n k u fo r-m a ln eg o -m o g ące go u jąć
17 A a r n i o , On Legal..., s. 118; t e n ż e , O po jęc iu ... , s. 21, 23— 24.
28 Por. np. n as tęp u ją c e w y p o w ie d z i: „A w o rld — pic tur e is not, h o w e v e r , o r ig i-n a lly pro po s itio i-n al, i.e. m ade up of s ei-n te i-n ce s " , A a r i-n i o , O i-n Legal..., s. 102; „W grtm- c ie r ze c zy obraz św iata nie m o że stać się przedm iotem tw ie rd zeń . P o w in niśm y po-w ie d z ie ć , że po ds ta po-w ą obrazu śpo-w iata są z ja po-w isk a na zpo-w a ne przez W ittg e n s tein a for-mą ż y c ia , któr yc h nie da s ię w y r a zić w zdaniu" i ob o k te g o: „D zięk i tym lic zn y m z ależ n o śc io m form ę ż y cia (i je j m a n ifes ta c ję w form ie tw ie rd z e ń — obraz św iata ) m ożna zro zum ie ć ty lk o jako z ja w is ka w ie lo w a rs tw o w e" , A a r n i o , O po jęc iu.. ., s. 20; a tak że : „The w or ld — pic tur e in its practic al s e n s e d es cr ib e d hero has ind ee d be e n c a lle d a form of lif e ”, t e n ż e , On Legal..., s. 102.
29 O rozr óżnie niu p om ięd z y ja s n o ś c ią s łó w a ja s no ś cią m y śli; W o 1 n i e w i с z,
op. cit., s. 27.
30 W y nik i ro zw aża ń L. W ittg e n ste in a o z a leż n o ś c ia c h fu n kc jo na ln yc h po m ię dz y ję z y k ie m i m yś le nie m a r z e cz y w is to ś c ią i kulturą w y d a ją s ię b yć o c z y w is te i jako ta k ie z najdują w y ra z s z c ze g ó ln ie w pr acach z d z ie d z iny filoz o fii i s o c jo lo g ii języ ka . « Por. A a r n i o , O n Legal..., s. 47— 48, 129; t e n ż e , L ega l Point..., s. 149— 150.
ca ły jęz y k u z a s a d n ie ń 32. W łaśc iw o ści ję zy k a sto ją ró w n ież n a p r z e -szk o d zie cało śc io w e m u op iso w i g ie r u z a sa d n ia ją c y c h . W te j s y tu a c ji A. A ar n io d o k o n u je za b ie g u m eto d o lo g ic zn eg o p o le g a ją c e g o n a z m ian ie p rz ed m io tu op isu. Z a m iast o p isy w a ć ro z u m o w aian ia p ra w ian ic z e r z e cz y w iście fu n k c jo n u ją c e w p r a k ty c e sąd o w ej (w u z a s ad n ie n ia c h d e -cy zji sto so w a n ia p ra w a) A. A a rn io k o n s tr u u je g r y ję z y k o w e o d p o w ia-d a ją c e „w y iia-d e a liz o w a n y m ” sy tu a c jo m u z a sa ia-d n ie n ia 33.
U sp ra w ie d liw ien iem teg o zab ieg u je s t za łoż en ie, że „k aż d a g r a u z a sa d n iają c a, m im o w szy stk o m a coś w sp ó ln eg o z k a ż d ą in n ą g r ą ję z y -k o w ą ”34, w o b ec czeg o m o de lo w e g ry u z a sa d n ia ją c e są, w m n ie jszy m lub w ięk szy m stop niu, „ ro d z in n ie ” p o d o b n e do g ie r rz e c z y w isty c h 35. C elem tak ie g o p o stęp o w a n ia je st u k a z an ie , ja k ie g o ro d z a ju o g r a n ic z e -n ia w ią żą się z u ży c iem g ie r ję zy k o w y c h . Z a tem ro z w a ż a-n ia te sp e ł-n ia ją je d ł-n o c z eśł-n ie fu ł-n k c ję sam o u ś w iad a m iają cą — p o z w a la ją lep ie j zro zu m ieć a k ty w n o ś ć ję z y k o w ą 36.
A u lis A a r n io p o d d a je a n a liz ie 4 g r y jęz y k o w e : lo g icz n o - d e d u k cy jn ą (sylog izm p raw n iczy ), an a lo g ię , in d u k c ję i a rg u m e n ta c ję . O tak im w y -b o rz e z a d e cy d o w ało to, że w y m ie n io n e g r y r e p r e z e n tu ją ró żn e a sp e k ty p r aw n icz e g o m y śle n ia o raz są p rze dm io te m n a jc z ę sts zy c h ro z w aż a ń w te o rii p ra w a . A u lis A a rn io n ato m ia st za m ierz a k r y ty c z n ie o ce n ić tr a d y c y jn e p o d ejścia te o r e ty c z n e w sk az u jąc n a ich w ła sn e o g r a n ic z e n i a 37. Z anim je d n a k p rz e d sta w im y w y n ik i an a liz w y b r a n y c h g ie r ję z y -k o w y c h , ch cem y n a jp ie r w u sto su n -k o w ać się do p rz y ję te g o p rz ez A. A ar n io p r o g r a m u b a d a w c z eg o o raz jeg o z ało ż eń m eto d o lo giczn o- -filozo ficzn yc h i teo r e ty c zn y c h .
P rzy jęc ie p rz ez A. A a rn io m eto d y o pisu „z b li sk a ” o d rz u c a ją c e j p r z e sła n ia ją c e rz ec zy w isto ść w p ły w y te o r e ty c z n e , n ieu c h r o n n ie p r o w a -dzi do sp o ru m ięd zy d esk ry p c jo n iz m e m a re k o n str u k ty w iz m e m . N ie spo sób w ty m m iejscu w y c z e r p u ją co za n aliz o w a ć ten spó r. O g ra n ic z y -m y się za te-m je d y n ie do k ilk u u w a g w iąż ąc y c h się ściśle z o -m aw ia n ą w a r ty k u le p ro b le m a ty k ą , n ie p rz e są d z a jąc b a r d z iej o g ó ln y ch ro zw iąza ń .
D e sk r y p c jo n isty c z n a m eto d a a n a liz y p r o p o n o w a n a p rzez A. A a rn io (b ęd ąca w y n ik iem w p ły w u n eo w ittg en stein izm u ) je st w y z n a cz o n a d w o -m a p o d staw o w y -m i zało żen ia-m i:
35 Ib id em .
33 Por. A a r n i o , O n Legal..., s. 47; t e n ż e , LegaI Point..., s. 150; t e n ż e , O p o
-j ę c i u . s. 15.
34 Por. A a r n i o , O po jęc iu ... , s. 15. 85 Ibidem .
36 Ib ide m .
1) jęz y k n a tu r a ln y je st sam w so b ie k o m p le tn y , w obec czego je g o an a liz a n ie p o w in n a d o k o n y w a ć zm ian y zn ac z e n ia w y r a ż e ń 38;
2) b a d a n ie u z as ad n ie ń d ec y zji s ąd o w y c h m a p o leg a ć n a o p isie „z b lisk a ", w o ln y m od h ip o te ty c z n y c h w p ły w ó w te o r e ty c z n y c h 3".
D w a p o w y ż sze za ło ż en ia są ze so b ą ściśle p o w iązan e, ta k iż w z a-jem n ie się im plik ują.
Z astan o w ić się n ależy , czy A. A a rn io p o z o sta je w ie r n y ta k o k r e -ślo n ej m eto d zie b a d aw cz ej, czy też m oże d o z n a je o n a n a ty le is to t-n y c h o g rat-n ic zeń , że jej p r a k ty c z t-n e z asto so w a t-n ie je s t t-n iem ożliw e.
Z atrz y m ajm y się n ad p ie rw szy m założen iem . W y d a je się, że w y m aga on o p e w n e g o u śc iślen ia. P o stu la t n ied o k o n y w a n ia zm ian w istn ie -jąc y c h k o n w e n c ja c h u ż y c ia ję z y k a o d n o sić się m oże do d w ó c h „sfer ję z y k o w y ch " . W a n a liz a c h se m io ty cz n y c h bo w iem ję z y k w y stę p u je w p o d w ó jn ej ro li: ja k o p rze d m io t b ad a ń o ra z jak o n a rz ęd zie b ad aw cze. J a k za tem w y g lą d a tez a o k o m p letn o ści ję zy k a w o d n ies ie n iu do p rz e d -m iotu b a d ań , cz yli ję z y k a u z a sa d n ień d e cy zji sąd o w y ch . W p ra w o - zn a w stw ie, a szc zeg ó ln ie w tzw. d o g m a ty k a c h p raw n y c h , tez a ta k a n ie je s t a k c ep to w a n a . Ś w iad cz yć o ty m m og ą np. k r y ty c z n e g lo sy , w k tó ry c h cz ęsto p o stu lu je się zm ian ę u ży w a n y ch p o jęć w d ro d ze in t e r p r e ta c ji o d m ien n e j od sąd o w ej; p re c y zu je się p o jęc ia p o p rz ez elim in o w a -n ie ich -n ie o stro ści i w ie lo z-n a cz-n o ści; w y b ier a się jfed-no ze z-n aczeń , o d rz u ca jąc inn e. To, czy w ra m a ch ro zw aż ań te o r e ty c z n o p r a w n y c h n a le ż y o g ran ic zy ć się je d y n ie do o pisu u za sad n ie ń , a w te n spo sób do u ja w n ia n ia m y ślen ia p raw n ic zeg o , czy ró w n ież k o r y g u ją c o i p orząd - k u jąc o w pły w a ć na spo sób p o słu g iw an ia się jęz y k iem p ra w n y m i p ra w -niczym , za le ży od p r z y ję t e j k o n ce p c ji te o r ii p ra w a. W y d a je się, że z a ró w n o p r a k ty k a sto so w a n ia p raw a , ja k i p ra w o z n a w s tw o o c ze k u ją
od te o r ii p ra w a ta k że tej d r u g iej ak ty w n o śc i.
Je ż eli n a to m ia st ch od zi o p o z o staw ie n ie tak im jak im je s t ję zy k a , w k tó r y m d o k o n u je się an alizy , to o p e r ac ja ta k a j e s t ch y b a n iem o żli-w a do p rz e p ro żli-w a d z en ia . O z n a cz ało b y to b o żli-w iem — ja k p o stu lu je L. W ittg e n s te in — ro z p r aw ia n ie o jęz y k u za po m o cą ję z y k a ży cia co d z ie n n eg o 40, z w y łą cz en iem w sze lk ic h ele m e n tó w te o re ty c z n y c h i h ip o tety cz n y ch . P rze ciw k o tak iem u stan o w isk u w y s u n ą ć m o żna k ilk a z a -rzutó w , k tó r e o d n o szą się tak że do d r u g ieg o z w y ż e j w y m ien io n y c h zało żeń .
58 Por. i bi de m , s. 48; A a r n i o , O po jęc iu ..., s. 3, 15; por. ta k ż e W i t t g e n -s t e i n , Do ciek ania..., § 124.
58 Por. A a r n i o , O n Legał..., s. 46, 48— 49. 40 Por. W i t t g e n s t e i n , Doc ie kania..., § 120.
R ozw a żan ia n a d u za sa d n ien iam i, A. A a r n io p ro w a d zi u ż y w ają c t a -k ic h w y ra żeń , ja-k : „g ra ję zy -k o w a " , „fo rm a ży c ia " , „o b r az św ia ta" itd., n ie n ale ż ąc y ch do co d zie n n eg o ję zy k a u z a sa d n ień , lecz z a cz e r p n ię ty c h z ję z y k a filozofii. O z n acz ać to m oże, że op is ję z y k a sto p n ia л , n a w e t ta k b o g ateg o ja k ję z y k n a lu r a ln y (a tak im je s t dla A. A a rn io ję z y k u za sa d n ie ń ), w y m ag a p o jęć ję z y k a sto p n ia n + 1, b ę d ą c e g o w sto s u n -k u do tego p ierw sz eg o m etajęz y -k iem .
W n asz y m p rz y p a d k u m e ta ję z y k ie m w sto s u n k u do ję z y k a u z a s a d n ie ń d ec y z ji sąd o w y c h je s t p rz e d e w szy stk im ję z y k filozo fii L. W ittg e n -ste in a . Z n ajd u je m y w nim w y ra że n ia , k t ó r y c h r e g u ły zn a cze n io w e n ie w y k sz tałc iły się w sp o só b n a tu ra ln y , sp o n ta n ic z n y — ja k w jęz y k u etn icz n y m , lecz są w y nik iem o k re ślo n e j k o n w e n c ji. J e s t to w id o cz n e o d stęp stw o od z a sa d y n ie in g e r o w an ia w sferę zn ac ze n io w ą ję z y k a n a rzecz k o n stru o w a n ia ję z y k a n a p o d staw ie sz tu cz n y c h d y r e k ty w se m a n ty czn y c h . O p e r a c ja ta k a z re g u ły je s t k o n ie cz n a , bo w iem ję z y k n a tu -ra ln y bez d o d a tk o w y c h u ściśle ń n ie m ó głby słu ży ć za n ar z ęd z ie do o pisu z ja w isk p r a w n y c h 41.
A u lis A a rn io m ilcząco z a k ła d a (w czym ró w n ie ż w id ać w p ły w L. W ittg e n stein a) , że ję z y k op isu je s t n e u tr a ln y te o re ty cz n ie i a k s jo -lo g iczn ie. Z ało żen ie tak ie je st je d n a k tr u d n e do o b ro n y i czę sto sta je się p rze d m io te m k r y t y k i 42. W p ły w y te o r e ty c z n e w o p isie u z a s a d n ie -n ia u w id a c z -n ia ją się ch o cia żb y w sto so w a-n ej a p a r a tu r z e p o jęc io w e j, k tó r ą w y z n ac z a ją te o r e ty c z n e u ję c ia sto so w a n ia p raw a , u n o rm o w a n ie p ra w n e teg o p r o c esu o ra z id e o lo g ia sąd o w e g o sto so w a n ia p r a w a 4*. W p rz y p a d k u A. A a rn io d oc h od z ą jeszc z e do g ło su w p ły w y w y n ik a -ją c e z tła filozo ficzn o -m eto d olog iczne go jeg o ro zw aża ń . P o n ad to trze b a w sk az ać n a fak t, że n ie zb ęd n e do d o k o n a n ia o p isu są z w y k le p e w n e za ło żen ia te o r ety cz n e , ch oć w p r z y p a d k u o p isu u za s a d n ie ń ich ro la je st zn aczn ie m n iejsza an iż eli w o pisie m a te r ia łu p sy c h o lo g icz n eg o lub o p isie f u n k c jo n aln y m sąd o w e g o sto so w a n ia p r a w a 44. Z ało żen ia te o re -ty c z n e an aliz A. A a r n io b y ły ju ż p rz ed m io te m w c ze śn ie jsz y c h u w ag.
Z p o w y ższy c h ro z w a ża ń w y n ik a, że p ra w n icz y jęz y k op isu m oże w y ra ża ć p o sta w ę te o r e ty c z n ą b ę d ą c ą re z u lta te m u ż y w a n e j a p a r a tu r y p o ję cio w e j i d o k o n an y c h zało ż eń te o re ty cz n y c h . To, ja k ie g r y ję z y -k o w e zo stają w y ró ż n io n e , za leż y od teo rii d e c y z ji sto so w an ia p ra w a,
41 Por. Z. Z i e m b i ń s k i , M e t o d o l o g i c z n e z a g a d n ie n i a p r a w o z n a w s i w a , W a rs za -wa 1974, s. 204.
42 Por. np. k ry ty k ę P. K. F ey er ab en da po glą du o te o r e ty c z n e j n eu tr a ln oś ci ję zy k a opisu, K. J o d k o w s k i , F ilo zofia na uk i Paula K. F e y e r a b e nd a . St u diu m u m i ar
-k o w a n e , „Studia F ilo zo ficz ne " 1979, 11, s. 66— 67.
43 Por. W r ó b l e w s k i , Są do w e ... , s. 30— 33. 44 I b ide m , s. 18— 19.
k tó r a to d ec y z ja m oże b y ć b a d a n a z ró ż n y c h p u n k tó w w id zen ia. N a to m iast to, ja k ie g ry u z a s a d n ia ją c e o d n a jd u jem y w u z a sa d n ien iu d e -cyzji, w du żej m ierze za le ży od w a rto ści, k tó ry m i sąd k ie ro w a ł się w sw o jej d ziałaln o śc i d e c y z y jn e j43.
N a za k o ń c ze n ie p o w y ż sz y c h u w a g n a le ż y p o d k reślić , że za ró w n o m eto da b ad a w cz a p ro p o n o w a n a p rz ez A. A arn io , ja k i k r y ty c z n e w s to su n k u do n iej z astrz eż en ia, n ie m og ą b yć p o d d a n e e m p iry c zn ej w e r y -fik acji. J a k ju ż w y że j w sk az y w aliśm y , A. A a rn io n ie d o k o n u je o p isu — p rzy u ż y ciu z a p r o p o n o w an e j p rzez sie b ie m e to dy — r ze c z y w is ty c h g ier języ k o w y ch , tak ic h ja k ie z ao b serw o w ać m o żna w u z a sa d n ie n ia c h de- cyzji sąd o w y ch . Z a m ia st te g o p rz ed m io tem je g o ro z w aża ń sta je się g ru p a p o d e jść b ad aw czy ch , k tó r e w teo rii p ra w a są tr a k to w a n e ja k o w łaśc iw e dla an a liz y u z a sa d n ień d e cy z ji sąd o w y c h 46. P o d e jścia te p o -le g a ją n a u jm o w an iu u za s ad n ie n ia ja k o ro zu m o w a n ia logiczno-=deduk- cy jn eg o , an alo gii, in d u k cji lub ar g u m e n ta cji. C h cem y o b e cn ie p r z e d -staw ić g łó w n e w n io sk i, do ja k ic h d och od zi A. A a rn io w sw e j an a lizie ty c h p od ejść.
Ja k o g r ę lo g icz n o d ed u k c y jn ą A, A a r n io tr a k tu je k la sy c z n e ro z u -m o w an ie sy lo g isty c z n e o raz p o k re w n e -m u tr y b y w n io sko w an ia. T r a f-n ie w sk az u je, że a r y sto te le s o w s k a fo rm a sy lo g izm u je st p ra w o m o c f-n a ty lk o w sto su n k u do zd ań lo g iczny ch, n ie zaś w ó w c zas g d y w ięk sza p rz e sła n k a je s t n o rm ą 47. W ce lu w y b rn ię c ia z tego d y le m a tu A. A a rn io p r o p o n u je n a s tę p u ją c ą fo rm ę sylog izm u p raw n ic zeg o . P rz e sła n k ą w ię k -szą je s t z d a n ie n o rm aty w n e w y ra ż a ją c e tre ść n o rm y p ra w n e j n ależ ą ce j do p ew n e g o sy ste m u p ra w a. Z d an io w y c h a ra k te r tej p rz e słan k i m a m ie jsce tak ż e w p rz y p ad k u , g d y j e s t o na w y r a żo n a w spo sób z e w n ę trz -n ie p r z y p o m i-n ają cy sfo rm u ło w a -n ie -n orm y . M -n iejsz a p rz e sła -n k a je st
zd an iem fa ktyc zny m .
P rzy ta k ie j p o staci sylog izm u m o żliw e s ta je się za sto so w a n ie re g u ł lo gik i fo r m a ln ej do d e cy zji sąd o w e j. P o zo rn ie n o rm a ty w n y w y g lą d teg o ro z u m o w an ia n ie sta n o w i p rz esz k o d y w ich sto so w a n iu 48.
A u lis A a rn io z d e cy d o w a n ie o d rz u c a m ożliw o ść z a sto so w a n ia k la -sy cz n e g o -sylo g izm u do h e u ry s ty c z n eg o o pisu p ro c e su p o d ejm o w a n ia d e cy zji sądo w ej, g d y ż p ro c es ten n ie je st o p e r a cją cz ysto log iczną. D e-cy zja sąd o w a je st p e w n y m ak tem , k t ó r y n ale ż y do sfe ry e m p iry cz n ej, n ie zaś do sfe ry n o rm a ty w n e j, ta k ja k k o n k lu z ja tr a d y c y jn e g o sy lo -gizm u p ra w n iczeg o . Dla w y ja śn ie n ia za c h o w a n ia sęd z io w sk ieg o w ła śc
i-45 O r e la cji p om ięd z y gram i ję z y k o w y m i a te orią i id e o lo g ią d e c y z ji są d o w ej por. W r ó b l e w s k i , Gam es ..., s. 107— 113.
40 Por. A a r n i o , O n Legał..,, s. 48, 130. 47 Ib ide m , s. 54.
w e są ro zu m o w an ia p r a k ty c z n e a n a liz o w a n e na p o d sta w ie tzw . sylo - gizm u p r a k ty c z n e g o 49. N a to m iast k la s y c z n y sy lo gizm m oże b y ć u ż y ty ja k o sp osób u z a sad n ie n ia decy zji. W ó w c zas to o rz ec ze n ie sąd o w e je st ra c jo n a lizo w a n e e x post p rz ez w y k a z an ie, że ro z p a tr y w a n y fak t p r a w -n y p o d leg a su b su m p cji po d sto so w a -n ą -n o rm ę g e -n e r a l-n ą 50.
Je d n a k ż e ro zu m o w an ie sy lo gisty czn e , n a w e t ja k o form a u z a s a d n ie -nia d ec yzji, p o siad a b ard zo p o w a żn e o g ra n icz en ia . P rzed e w szy stk im , poza s tr u k tu r ę sy log izm u w y k ra cz a p ro b lem za sad n o ści u ż y ty c h p r z e sła n ek o raz u z a sad n ie n ie tra fn o ści ich w y b o ru . T o p o w o d u je, że s y lo -gizm ja k o p r aw o m o c n y spo só b u z a sad n ie n ia m o że m ieć m iejsce ty lk o w ted y , g d y istn ie je o c zy w ista p ew n ość, że p rz y ję to w ła śc iw e p r z e -słan ki. P rzy p ad k i, w k t ó ry c h m a m iejsce ta k a s y tu a c ja , A u lis A a rn io , za K a a rle M ak ko n e n em , n a zy w a p r zy p ad k a m i izom orfii51. Z ac ho d zą o n e w ów czas, g d y p rzy n a leż n o ść fa k tu (/ ), k tó r y m iał m ie jsce w r z e cz y w isto ści, do k la sy z d a rze ń (F) w y zn a cz o n y c h p rzez op is fa k tó w w sto -so w a n ej n o rm ie p ra w n e j j e s t jasn a . O pró c z r e la cji „p o k ry w a n ia się" m ięd zy / a F, sto so w an a n o rm a p r a w n a m usi w y z n a c z y ć ty lk o je d n ą k o n se k w e n c ję . P rzy p a d k i izom orfii, w k tó ry c h m am y p e łn ą ja sn o ść co do zn a cze n ia n o rm y p r a w n e j ja k i fak tu, k tó r y za istn iał, n ie są częste. P o n ad to są o n e zb y t p ro ste, aż e b y m o g ły u k a z ać n a jis to tn ie js z e p ro b lem y z w ią za n e z u za sad n ie n ie m d e c y zji są d o w e j52. C zę stsze są n a -to m ia st sy tu ac je , w k tó ry c h w y s tę p u je n ie p e w n o ść d o ty c z ą ca w ielu e le m e n tó w d ec y zji sąd o w ej. Są to p rz y p a d k i ró ż n e g o ro d z a ju lu k 53.
Luki m ogą d o ty c zy ć n ie ja sn o śc i zn ac ze n io w ej tek stu p ra w n e g o (luka w po znan iu), n ie zn a jo m o ści te g o co zd a rzy ło się w rz ec zy w isto ści lub sy tu ac ji, w k tó r e j n ie w iadom o, czy zaszło z d a r z e n ie p ra w n ie rele- w a n tn e (luk a w w ie d zy )54. W ty ch p rz y p ad k a c h za cho d zi k o n ie czn o ść d o k o n y w a n ia ró ż n o r o d n y c h w y b o r ó w i, o p ie ra ją c się n a nich, u s ta la n ia p rz e sła n ek d ecy zji. W y b o r y te m ają cz ęsto c h a r a k te r su b ie k ty w n y , g d y ż do g ło su d o cho d zą o c en y i in tu ic je sęd zio w sk ie. T e w łaściw o śc i sąd o w e g o sto so w a n ia p ra w a n ie m ieszczą się w ra m a c h ro z u m o w an ia lo g ic zn o d ed u k c y jn e g o . W y n ik a z te g o w n io se k o n iem o żliw o ści u d o -w o d n ie n ia p o p ra-w n o ści k o n k lu z ji je d y n ie śro d k a m i lo giczn ym i.
Sylo-' 9 Por. ib ide m , cz. 2, rozdz. 3. 50 Por. ib id e m , s. 57— 58. 51 Ibide m .
52 Lecz tak żo w prz ypadku izom orfii, g d y fa k ty są b ez sp or ne , to je dn a k m uszą by ć przedm iote m o c e n y z punktu w id ze n ia praw a o b o w ią z u ją ce g o , aby m o g ły stać s ię pr aw n ie r elew an tn e, por. A a r n i o , On Legał..i, s. 70.
5* T eg o p o ję c ia u ż y w a A a r n i o w z na cz en iu nad any m m u przez A lch ourro na i B ulygin a, por. On Legał..., s. 60— 63.
gizm za te m je s t d o sy ć ułom n ym n ar zę d z ie m u z a sa d n ia n ia d ec y z ji są d o -w y ch . O fe ru je je d y n ie r e g u ły -w y n ik a n ia dla ra c jo n a liz a c ji ex post.
N ie sp o só b w ty m m iejscu u sto su n k o w a ć się do og ółu sp ra w z w ią -z a n y ch -z t-zw. sylo gi-zm em p raw n ic-zy m . P ro b lem ten d o ty c -zy w ielu ró ż n o r o d n y c h za g ad n ie ń i o b ró sł w o g ro m n ą li te r a t u r ę 55. A k c e p tu ją c w w ięk sz ości w n io sk i A. A a rn io , ch c em y je d y n ie w sk a za ć n a fak t, że w a r to śc iu ją c y c h a ra k te r sto so w an ia p ra w a i zw ią za n a z ty m k o n ie c z -n ość d o k o -n y w a -n ia w y b o ró w m o gą zn aleź ć sw e o d zw ie rcied le n ie w stru k tu r z e sy lo g isty cz n e j p o p rz ez o d p o w ied n ią b u d o w ę ro zu m o -w a n ia 58.
U z asa d n ie n ie d e c y z ji za po m o cą an alo gii, A. A a rn io u jm u je w k o n te k śc ie ź ró d e ł p ra w a. N a ich p o d sta w ie u sta la się z n a cz en ie s to so w a n ej n o rm y p ra w n e j, w szczeg ó ln o ści zaś — w p r z y p ad k u jej w ie lo -zn ac-zn o śc i — d o k o n u je się w y b o r u je d n e g o z a lte r n a ty w n y c h -znaczeń. W tym w z g lęd zie a n a lo g ia stan o w i u z u p e łn ien ie ro zu m o w an ia sy lo gi- sty c zn e g o 57. W sk ład źr ó d eł p ra w a , b ę d ą c y c h p o d staw ą in te r p re ta c ji sto so w a n e j n orm y, w c ho d z ą te k s ty u staw , p r o je k ty le g isla c y jn e , p r e -ce d en sy , zw y cz aje itd.
A u lis A a rn io w sw y ch r o z w aż a n iac h k o n c e n tru je się w y łą c zn ie na re la c ji a n alo g ii m ięd zy faktam i, ja k o że sta n o w i to p o d sta w o w y p r o b lem w ty m ty p ie w y n ik a n ia . Z te g o p u n k tu w id zen ia, isto tą ro zu m o w a n ia p rze z a n alo g ię je st u s ta le n ie p o d o b ie ń stw a m ięd zy d w om a p rz y -p a d k am i: re g u lo w a n y m -p rzez -p ra w o i ro z -p atry w a n y m — -p ra w n ie n ie u re g u lo w a n y m 58. U s ta le n ie p o d o b ie ń stw a m ię dzy p r zy p a d k am i w y k a -z u je c ec h y w sp ó ln e -z u sta la n ie m i-zom orfii p o m ięd-zy fak tam i. I-zom orfia za k ła d a zaw sze u ży cie p e w n e g o k ry te r iu m p o ró w n y w a ln o ści fa k tó w (klucz izom orfii). W p r a k ty c e s y tu a c je izom orfii m ogą b y ć b a r d z o ró ż ne. P o czą w szy od p rz y p ad k u , g d y jej istn ie n ie jest o czy w iste, sk o ń -cz y w szy n a ro z b ie żn o ścia ch p o m ięd zy p osz-czeg ó ln ym i p od m iota m i co do tego, czy fa k ty w y k a z u ją w z a jem n e p od o b ień stw o . R ozbieżn ości te sp o w o d o w a n e są p o słu g iw a n ie m się o d m ien n y m i k luc zam i izom orfii. U sta le n ia d o ty c zą c e izom orfii z n a jd u ją za sto so w a n ie w roz u m o w an iu p rz ez a n alo g ię. R ó w n ież tu ta j d w ie s p r a w y są do sieb ie p o d o b n e ty lk o z p u n k tu w id ze nia za ło żo neg o k ry te riu m . P rz y czy m k ry te r iu m te a o n ie m o żn a z w ery f ik o w a ć p o przez o b ie k ty w n a o b se rw ac ję . Z teq o p o w o d u tw ier d z en ia o istn ien iu r e la c ji a n alo gii n ie m o gą b y ć o b ie k ty w -n ie w e ry fik o w a -n e . S to pień a -n a lo g ii p o m ięd zy fa k ta m i z ależ y od jef
55 por W r ó b l e w s k i , S ą d o w e . . , s. 281— 287 i tam po w oła n ą literatu rę.
53 Por. np. złoż o n e s y lo g iz m y d e c y zy jn e zb u do w an e dla sy tu a cji luzu d e c y z y jn e -go , i b id e m , s. 275— 277.
57 Por. A a r n i o , On Legał..., s. 70— 74. 58 I b id em , s. 74— 75.
k ry te r iu m . To zaś w o sta tn ie j in stan cji o p a r te je st na w a r to ś c io w a niu'14. P rzy u w z g lęd n ien iu relaty w izm u ak sjo lo g icz n eg o , zg o d n ie z k t ó -ry m w a r to śc io w a n ie nie m a c h a ra k te r u o b ie k ty w n eg o , do ch od zi się do w n io sk u , że ro zu m o w a n ie p rze z a n a lo g ię m a w zn a cz n ej m ie rz e n a tu r ę su b iek ty w n ą i r e la ty w n ą 8”. Z atem sam a a n a lo g ia n ie je st w y sta rc z a ją c y m śro d k iem do u z a sa d n ie n ia d e cy zji sto so w a n ia p ra w a. K on -k lu zja ro zu m o w an ia p rzez a n a lo g ię w y m a g a d o d a t-k o w o u z as ad n ie n ia p rz y ję teg o k ry te r iu m p o d o b ień stw a. S ta no w i to isto tn e o g ra n ic ze n ie te g o i p o k r e w n y c h mu ty p ó w ro zu m o w an ia.
W n io sk i, ja k ie w y sn u w a A. A ar n io a n a liz u jąc u z a sa d n ie n ie d e cy z ji za po m o cą ana log ii, w y k a z u ją d u żą zbie żn ość z p o d o b n y m i an a liz am i w lite r a tu rz e p o lsk iej i są na og ół a k c e p to w a n e 81.
R o zum o w anie in d u k cy jn e słu ży p r z ed e w sz y stk im u sta le n iu p r z e -słan k i n o rm a ty w n e j. A u lis A a r n io w sk a z u je n a sze re g n ie p o ro z u m ie ń zw iąz an y ch z z ag ad n ien iem ind u k cji w p r a w ie 62. C zęsto p od ty m p o jeniem ro z u m ia n e są ró ż n e sp o so b y ro z u m o w an ia. Isto tę in d u k c ji s ta now i q e n e ra liz a c ja in d u k cy jn a , tzn. w n io sk o w an ie o o g ó ln y c h z a sa -d ach o ra w a n a p o -d sta w ie szc ze g óło w y ch n o rm p ra w n y c h 83. R óżnica p o m ięd zy g e n e ra liza c ia m i n o rm aty w n y m i a n au k o w y m i leż y w s p o -sob ie ich w ery fik o w an ia . P o p ra w n o ść g e n e r a lizac ji n o rm a ty w n y c h n ie m oże b y ć sp ra w d zo n a p rzez o d w o łan ie się do m a te ria łu em p iry c zn e g o . To o d ró żn ia g e n e r a liz a c ię sąd o w ą od g en e ra liz a c ji w n a u k a c h p r z y
-rod n iczy ch .
U sta le n ie n o rm y jak o p o d staw y d e cy z ji m a c h a r a k te r w a r to śc iu jący ; isto tn ą ro lę o d g ry w a ją w nim in tu ic je sęd zieg o . C zyn i to n ie -m o żliw y-m p o ró w n a n ie -m y śle n ia p ra w n icz e g o z in d u k cją. W szc zeg ó ln ości u s ta le ln ie z ln a cze ln ia ln o rm y w d ro d z e w y b o ru m iędzy a lte r ln a t y w -ny m i zn acze n iam i n ie iest in d u k c ją 84.
W d ecy zji sąd o w e j m o gą się p o jaw ić s ą d y w y m a g a ją ce p o tw ie r d z e nia in d u k cy jn en o . M a to m iejsce w p r z y p a d k u a rg u m e n tó w o d w o łu ją cych się do em oirii. N a w et w ó w c zas jed n a k in d u k c ja n ie sta n o w i w y -s tar c z a ją c e g o śro d k a u z a -sa d n ien ia d e cy zji -sąd o w e j. P o d -sta w a e m p i-ry czn a d e cy zji w y m an a o ce n y z p u n k tu w id ze n ia p raw a . N ie m ożna za tem u za sad n ić d e c y zii p rzez o d w o łan ie się d o „n a g ic h faktó w "*5.
•;0 I bide m , s. 77. 60 Ibidem . CI Por. W r ó b ! o w s к i, Są dow e ... , s. 200— 301. ' 2 A a r n i o , On Legał..., s. 80. ',3 I b i d e m , s. 79. c4 I bid em , s. 85.
H ie zn a jd u ją c w y s ta r c z a ją c y c h p o d sta w do u z a sa d n ie n ia d ec y zji sąd o w e j za p o m o cą sylog izm u, a n alo g ii lu b in d u kcji, A, A a r n io sięg a d o te o rii a rg u m e n tac ji, A rg u m e n ta c je są ro z u m o w an iam i n ie m a jąc y m i c h a r a k te r u lo g icz n o - d e d u k cy jn eg o lu b in d u k c y jn e g o 86. R o zu m ow ania a r g u m e n ta c y jn e b y w a ją ta k ró ż n o ro d n e w o d m ie n n y ch d zied zin ac h ży cia, że tr u d n o p o d ać ich o g ó ln ą str u k tu rę . A rg u m e n ta c je sk ła d a ją się z w ielu g ier ję zy k o w y ch w y k a z u ją c y c h cz ęścio w e p o do b ień stw o . A u lis A a r n io sk u p ia sw ą u w a g ę n a trz e c h ty p a c h a rg u m e n tac ji, m a -ją c y c h n a jw ię k sz e zn a cz en ie w sto so w a n iu p ra w a: a r g u m e n ta c ji o p ar te j n a in tu icji, a rg u m e n ta c ji o d w o łu ją ce j się do a u to r y te tó w (takich, jak : p raw o , p o g lą d y n a u k i p raw a , „ p rz ew a ża ją ca o pinia") i a r g u m e n ta c ji o tw a rte j. A n aliz o w an e ro z u m o w a n ia są je d y n ie ty p am i id ea ln y m i r z e -cz y w isty c h g ier ję zy k o w y c h . F a k ty c z n a a r g u m e n ta cja m oże z a w ie ra ć w so bie sk ła d n ik i w ielu „ g ier m o d elo w y ch " . S tąd tru d n o np. w y ty cz y ć w y r a ź n ą g r a n ic ę m ięd zy a r g u m e n ta c ją o d w o łu ją c ą się do a u to r y te tu
a a r g u m e n ta c ją o tw a r tą 67.
C h a r a k te r y s ty c z n ą ce ch ą w sz y stk ich a rg u m e n ta c ji je s t to, że nie tw o rz ą o ne za m k n ięteg o sy ste m u . R elac je w y n ik a n ia m ię d zy p r z e -sła n k am i a w n io sk iem n ie m ają n a tu r y lo giczne j i n ie są o k re ślo n e je d n o z n a cz n ie 68. U z asa d n ien ie w d ro d ze ar g u m e n tac ji p o le g a n a p rz y tac z an iu ró ż n eg o ro d z a ju ar g u m en tó w za i p rz e ciw o k re ślo n e m u s ta -n o w isk u 69. P o d k reśle-n ia w y m ag a ro la , ja k ą w ty m o d g r y w a ją p ro c esy w a rto ścio w a n ia .
W a ru n k iem sk u teczn o ści a r g u m e n tac ji je s t za d o śću c z y n ien ie k ilk u w y m og o m 70.
1. A r g u m e n ty m uszą sp e łn ia ć m in im aln e k r y te r ia lo giczn e. O zn acza to p rz e d e w szy stkim , że te n sam ar g u m e n t n ie m oże b y ć je d n o cz e śn ie w y s u w a n y za i p rz ec iw d an e j tezie.
2. A r g u m e n ty p o w in n y b y ć r e le w a n tn e z p u n k tu w id ze n ia u z a sa d -n ia -n e g o tw ie rd z e-n ia . O c e-n a re le w a -n c ji m a c h a ra k te r i-n d y w id u a l-n y i zale ży od treśc i u za sa d n ia n e g o tw ier d z e n ia i je g o arg u m en tó w .
3. W y m ag a n a je s t p ra w o m o c n o ść u ż y w a n y c h arg u m e n tó w , szcz e-g ó ln ie e-g d y o d no szą się o n e do o b iek ty w n e j rzeczy w isto śc i.
4. Je ż e li a r g u m e n ta cja d o ty c zy ocen, to p o w in n a b y ć o n a a k c e p -to w an a .
66 A a r n i o , On Legał..., s. 86. 67 Ib ide m , s. 90.
68 Por. i b id e m , s. 94— 113; A a r n i o , Le gal Point..., s. 159— 165; t e n ż e , O p o j ę
-ciu..., s. 10.
68 I bid em .
S p ełn ien ie p rzez d an ą a r g u m e n ta c ją p o w y ższy ch w a ru n k ó w n ie u su w a w cień za sad n icz eg o p ro b lem u ar g u m e n ta c ji p ra w n icz ej. Je s t nim z a g ad n ie n ie p o d sta w p o p r a w n o śc i ar g u m en tac ji, a p rz e d e w s zy -stk im zgo d no ść z p ra w em d ec y zji sąd o w ej u z y sk a n e j w w y n ik u tego ro zu m o w an ia.
F ak tem jest, że w sz elk ie a r g u m e n tac je k o ń c zą się w p e w n y m m o -m en cie; w ted y g d y u z n a je się, że a r g u -m e n ty w y s u n ię te na p o p a rc ie d a n e g o stan o w isk a są w y s ta r c z a ją c e i n ie m o gą b y ć p o d d an e w w ą tp li-w o ść lub o b alo n e 71. Z atem k a żd a ar g u m e n ta c ja p rz e b ieg a li-w e li-w n ątrz p e w n y c h ram , k tó re w y z n a cz ają m oc jej ar g u m e n tó w . D la a r g u m e n tacji p ra w n ic z e j ra m y te tw o rzą : rz e te ln e sąd y e m p ir y c z n e (solid p ro
positions), in te rs u b ie k ty w n e zn a cz en ia (po jęcia fu n k c jo n u ją c e w sp o
-łec z eń stw ie i ro z u m ian e p rzez je g o czło nk ów ) o ra z zn a cz en ia w sp ó ln e (zn acz en ia a k c e p to w a n e p rzez czło n k ów d a n eg o sp o łe cz e ń stw a )72.
A rg u m e n ta c ja p r a w n icz a to czy się zw y k le w ra m ac h „w sp ó ln o ty p ra w n ic ze j" , k tó r a o k re ś la „p r aw d ę p r aw n icz ą " dla k aż d eg o in d y w i-d u a ln e g o p r zy p ai-d k u . A k c e p ta cja o k re ślo n e j a r g u m e n ta cji o i-d b y w a się w a u d y to riu m p ra w n icz y m 71. Do za g a d n ien ia te g o p o w ró c im y jeszcze, g d y o m aw iać b ę dz iem y k w e stię r a c jo n a ln o śc i i p ew n o śc i roz u m o w ań p raw n iczy c h .
P o d sta w o w y w n io se k z p o w y ż sz ej a n a liz y m ożna u ją ć w tezę o nie- d e d u k cy jn y m c h a r a k te r z e w ię k sz o ści ro zu m ow ań p ra w n ic z y c h 71. N ie- ad e k w a tn o ść m o delu d ed u k c y jn e g o jak o w y c z e rp u ją c eg o o b ra zu u z a sad n ie n ia w y n ik a p rz e d e w sz y stk im z roli, ja k ą o d g ry w a ją o ce n y i p r o -ce sy w a r to śc io w a n ia w ro z u m o w a n ia ch p ra w n iczy ch . Ź ród łem ich o be cno ści są za ró w n o w łaśc iw o ści sy stem u p ra w a , ta k ie ja k : o ce n n e w y ró ż n ia n ie fak tó w , sp rz ecz n o ści i luki, a ró w n ie ż ce c h y sam y c h w n io -sk o w ań , ja k : n o rm a ty w n o ść p rz esłan ek , w y s tę p o w a n ie ar g u m e n ta cji o d w o łu jąc y c h się do a u to r y te tó w lu b in tu ic ji.
W te j sy tu a c ji ja s n e się s ta j e o d rzu ce n ie p rzez A. A a rn io m o żliw ości za p e żliw n ie n ia d e cy z ji sąd o żliw ej, b ąd ź sze rzej, żliw szelk im ro z u m o -w a n io m p ra-w n iczy m , ta k ieg o sto p n ia p e-w n o ści, ja k i -w y m a g a n y je st p rzez p ozy tyw izm . Id e ał p ew n o ści p o zy ty w isty c z n e j c h a ra k te r y s ty c z n y je s t dla n a u k ścisły ch i em p iry cz n y ch . P ew n o ść w y n ik ó w b ad aw c z y ch i w ie d zy w ty c h d zied zin ach za sa d z a się n a ich p raw d ziw o ści. Z atem w za k re s n a u k i m ogą w ch o dzić ty lk o w y p o w ie d zi em p iry czn e, red u - k o w a ln e do zd ań o b se r w a cy jn y c h , p o d d a ją c y c h się p ro ce d u ro m w e
-71 I bi de m , s. 100— 106; A a r n i o , O poję ci u..., s. 6. 72 I bi de m
71 Ib ide m .
74 For. C. W e l l m a n , D e d u c t io n in le g a l and m o r al r e a to n i n g , [w:] R ea s on ing
ry fik a cji bąd ź zdanie! an a lity cz n e . W y po w ied zi p raw nicze, ja k o że nie s p ełn ia ją ty c h w a ru n k ó w , z n a jd u ją się p oza z a k re se m ta k ro z u m ia n e j
n au k o w o śc i. . r
N ie ozna cza to jed n ak , że ro zu m ow a nia p r aw n icz e są n ie n a u k o w e , n ie r a c jo n a ln e bądź ar b itr a ln e. A ulis A arn io słu szn ie p o d k re śla, że k u ltu r a p ra w n a w y m a g a od sęd zieg o p o p ra w n eg o sto so w a n ia no rm p r a w -n y ch w k ażd ym p rz y p ad k u 75. P ra k ty k a w sk azu je, że po stulat" te-n w w ięk szo ści w y p a d k ó w je s t sp ełn ian y .
Z atem w d zied zin ie p ra w a, jak i c ałej h u m an isty c e, p o z y ty w is ty c z -na idea p ew n ości i ra cjo n aln o ś ci o p ie r a ją c a się -na p ra w d z ie lo giczne j
i w ied z y em p iry c zn ej m usi zo sta ć o d rz u co n a ja k o zb y t w ąsk a i n ie -a d e k w -a tn -a 76. N -a le ż y zn -a leźć in n e p o d st-a w y , n -a k t ó ry c h d z i-a ł-a ln o ść p ra w n icz a u z y sk a w y m ag a n y sto p ień p ew n o ści, in a cze j m ó w iąc •— zbu d o w ać n o n -p o z y ty w isty cz n y fu n d a m en t dla ro zu m o w ań p ra w n icz y c h .
P o d sta w o w ą ro lę w ty m p rze d sięw z ię ciu o d g ry w a p o ję c ie a u d y to riu m Ch. P ere lm an a , n a now o z in te r p r e to w a n e p rzez A. A arn io . A u d y
-to rium -to g r u p a osób w y zn acz o n a p rzez n a s tę p u ją c e c z y n n ik i77:
1) w sp ó ln y języ k i a k c e p ta cja tych sam y c h zn aczeń in te rsu b ie k - ty w n y c h ;
2) w sp ó ln e e m p ir y c zn e d o w o d y d o ty cz ą c e św iata; 3) zb ieżno ść a k c e p to w a n y c h w a rto ści.
P o d sta w y a u d y to riu m w y z n acz a w sp óln a form a ży c ia je j członków 7. A u d y to riu m je st „ p e rso n a ln ą s tro n ą " fo rm y ż y c ia 78.
R a cjo n a ln o ść ro z u m o w ań p ra w n ic zy c h w iąż e się z o siąg n ięcie m c o n sen su w ra m a c h a u d y to riu m . C o n sen s je st p rz y ja w e m a k c e p ta c ji: d e cyzji, in te r p re ta c ji lu b a rg u m e n ta cji p raw n icz ej. Z aa k ce p to w a n ie o k r e ś -lo n e j in te r p r e ta c ji n ie o znacza, że s ta je się o na b ar d z ie j „ p ra w d z iw a” . Ma je d y n ie w ię k sz ą d on io sło ść sp o łecz n ą niż ry w a liz u ją c e z n ią in te r -p re ta c je n ie za a k c e -p to w a n e -p rz ez au d y to riu m .
A u lis A a rn io d o k o n u je ro z ró ż n ie n ia m iędzy a k c e p ta c ją a a kc ep to - w a ln o ścią . R zec zyw ista a k c e p tac ja m o że b y ć o p ar ta na irra c jo n a ln y ch p o d sta w a c h b ąd ź w y n ik a ć z m a n ip u lo w an ia czło nk am i au d y to riu m . I n te r p r e ta c ja lu b a ro u m e n tac ja w in n y b y ć ak c e p to w an e w ra c jo n a ln y m d y sk u r sie , k t ó r y w sk u tek te g o s ta je się iedn ym z k o n iec zn y c h w a r u n k ó w ak c ep to w aln o ści. Je d n a k ż e ra c jo n a ln y d y sk u r s o d no si się do p ew -n e g o t y -n u id e a l-n e j sy tu ac ji, m o aą c e j -n ie w y stą p ić w rzec zy w isto ści.
75 A a r n i o , On Legal..., s. 9. ' 7C I bid em , s. 9 — 10.
77 A. A a r n i o , R. A l e x y , A. P e c z e n i k , T he F o unda tion on L eg al R e aso nin g, „R e chtsth eorie" 1931, 1 2;* ; 436—44 3.. • , .
