Polsko-białoruskie próby porozumienia w latach II wojny światowej (w kraju i na emigracji)

Jerzy Grzybowski

Polsko-białoruskie próby

porozumienia w latach II wojny

światowej (w kraju i na emigracji)

Echa Przeszłości 11, 227-247

Jerzy Grzybowski

Katedra Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej Uniwersytet Warszawski

POLSKO-BIAŁORUSKIE PRÓBY POROZUMIENIA

W LATACH II WOJNY ŚWIATOWEJ

(W KRAJU I NA EMIGRACJI)

S t o s u n k i p o l s k o - b i a ł o r u s k i e p o d c z a s o s t a t n i e j w o j n y o r a z p o j e j z a k o ń c z e ­ n i u n i e m i a ł y t a k d r a m a t y c z n e g o w y m i a r u i b u r z l i w e g o p r z e b i e g u , j a k n a p r z y k ł a d r e l a c j e p o l s k o - u k r a i ń s k i e l u b p o l s k o - l i t e w s k i e , s ą j e d n a k w a ż n e w h i s t o r i i o b u n a r o d ó w i w z b u d z a j ą z a i n t e r e s o w a n i e b a d a c z y . S p l o t lo s ó w B i a ł o r u s i i B i a ł o r u s i n ó w z l o s a m i P o l s k i i P o l a k ó w c i ą g l e s t a n o w i ż y w e i i n t e r e s u j ą c e z a g a d n i e n i e , m a j ą c e l i c z n e o d n i e s i e n i a k u l t u r o w e , s p o ł e c z n e i p o l i t y c z n e . C h o c i a ż w o s t a t n i c h l a t a c h w p o l s k i e j i b i a ł o r u s k i e j h i s t o r i o g r a f i i p r o b l e m w z a j e m n y c h s t o s u n k ó w w X X w . b y ł n i e j e d n o k r o t n i e p o r u s z a n y , w c i ą ż s ą l u k i d o w y p e ł n i e n i a . D o m a ł o z n a n y c h e p i z o d ó w w d z i e j a c h o b u n a r o d ó w n a l e ż y z a li c z y ć p r ó b y p o l i t y c z n e g o p o r o z u m i e n i a p o l s k o - b i a ł o r u s k i e ­ g o , k t ó r e m i a ł y m i e j s c e w l a t a c h I I w o j n y ś w i a t o w e j . B y ł t o c z a s , g d y o b a n a r o d y z o s t a ł y p o d d a n e t r u d n e j p r ó b i e . W p r z e d e d n i u w y b u c h u I I w o j n y ś w i a t o w e j n i e k t ó r z y z w o l e n n i c y u t w o ­ r z e n i a p a ń s t w a b i a ł o r u s k i e g o m i e l i n a d z i e j ę n a o d z y s k a n i e n i e p o d l e g ł o ś c i B i a ł o r u s i p r z y p o m o c y I I I R z e s z y . K i l k a p r z y c z y n z ło ż y ł o s i ę n a t o , ż e p r z y ­ n a j m n i e j d l a c z ę ś c i z n i c h , s z c z e g ó l n i e w p o c z ą t k o w y m o k r e s i e w o jn y , I I I R z e s z a b y ł a n i e c i e m i ę ż y c i e l e m , a s o j u s z n i k i e m . P o z a j ę c i u l a t e m 1 9 4 1 r. t e r y t o r i u m B i a ł o r u s i p r z e z w o j s k a n i e m i e c k i e z a r y s o w a ł a s i ę w s p ó ł p r a c a z o k u p a n t e m , w y n i k a j ą c a z n a s t r o j ó w a n t y r a d z i e c k i c h . W ś r ó d p r z y w ó d c ó w I I I R z e s z y i s t n i a ł y d w i e p o s t a w y w k w e s t i i p o l i t y k i w o b e c n a r o d ó w w s c h o d ­ n i c h . P i e r w s z a , z w i ą z a n a z o s o b ą A l f r e d a R o s e n b e r g a , z a k ł a d a ł a , ż e s p r a w y n a r o d o w o ś c i o w e s ą n a j s ł a b s z ą s t r o n ą Z S R R , N i e m c y p o w i n n y w i ę c w y k o r z y ­ s t a ć d o s w o i c h c e ló w i s t n i e j ą c e t e n d e n c j e o d ś r o d k o w e . R o s e n b e r g p o s t u l o w a ł p o d z i a ł Z S R R n a k i l k a p a ń s t w n a r o d o w y c h i s t w o r z e n i e p o d p o r z ą d k o w a n e g o

I I I R z e s z y a n t y s o w i e c k i e g o k o r d o n u . S t a n o w i s k o t o s p o t y k a ł o s i ę z p o p a r ­ c i e m g ł ó w n i e w k r ę g a c h d y p l o m a c j i i w y w i a d u w o j s k o w e g o . H i t l e r n a t o m i a s t o d r z u c a ł m o ż l i w o ś ć j a k i c h k o l w i e k u s t ę p s t w n a r z e c z p o d b i t y c h n a r o d ó w Z S R R , a r g u m e n t u j ą c t o z a r ó w n o w z g l ę d a m i g o s p o d a r c z y m i , j a k i r a s o w y m i ( u w a ż a ł S ł o w i a n z a „ p o d l u d z i ” , k t ó r z y w r a m a c h „ n i e m i e c k i e g o ł a d u ” m o g ą b y ć n a j w y ż e j n i e w o l n i c z ą s i ł ą r o b o c z ą ) . D z i a ł a n i a w ł a d z o k u p a c y j n y c h p r z e ­ w a ż n i e o s c y l o w a ł y m i ę d z y t y m i d w o m a p o s t a w a m i , a n a c o d z i e n n ą p o l i t y k ę w p ł y w a ł y n i e t y l k o r a c j e i d e o l o g i c z n e , le c z r ó w n i e ż w z g l ę d y c z y s t o p r a k ­ t y c z n e . N i e b a g a t e l n ą r o l ę w d z i e j a c h o k u p o w a n e j B i a ł o r u s i o d e g r a ł g e n e r a l n y k o m i s a r z B i a ł o r u s i W i l h e l m K u b e , k t ó r y n i e z g a d z a ł s i ę z p o g l ą d a m i f a n a ­ t y c z n i e n a s t a w i o n y c h d z i a ł a c z y n a z i s t o w s k i c h w B e r l i n i e . K u b e u w a ż a ł , ż e r u c h b i a ł o r u s k i j e s t z b y t s ł a b y , b y p o w a ż n i e z a g r a ż a ć o k u p a n t o m n i e m i e c ­ k i m , n a t o m i a s t w y s t a r c z a j ą c o s iln y , b y z j e g o p o m o c ą w y e l i m i n o w a ć z B i a ł o ­ r u s i w p ł y w y r a d z i e c k i e i p o l s k i e . S k u t k i e m t e g o b y ł y k o n c e s j e u d z i e l a n e r u c h o w i b i a ł o r u s k i e m u p r z e z a d m i n i s t r a c j ę c y w i l n ą G e n e r a l n e g o O k r ę g u B i a ł o r u ś . O d 1 p a ź d z i e r n i k a 1 9 4 1 r. u r u c h o m i o n o w i ę c n a t y m o b s z a r z e s z k o ł y p o w s z e c h n e i ś r e d n i e z b i a ł o r u s k i m p r z e w a ż n i e j ę z y k i e m n a u c z a n i a . 2 2 p a ź d z i e r n i k a 1 9 4 1 r. K u b e o g ł o s i ł p o w s t a n i e B i a ł o r u s k i e j L u d o w e j S a m o ­ p o m o c y ( B L S ) z I w a n e m J e r m a c z e n k ą n a c z e l e - o r g a n i z a c j i , k t ó r a m i a ł a z a j m o w a ć s i ę p o m o c ą s p o ł e c z n ą i s ł u ż b ą z d r o w i a , f a k t y c z n i e z a ś p r o p a g o w a ł a t w o r z e n i e b i a ł o r u s k i c h i n s t y t u c j i k u l t u r a l n y c h ( c z y t e l n i , b i b l i o t e k , z e s p o ł ó w a r t y s t y c z n y c h ) . W 1 9 4 3 r. K u b e w y r a z i ł z g o d ę n a u t w o r z e n i e Z w i ą z k u M ł o ­ d z i e ż y B i a ł o r u s k i e j i B i a ł o r u s k i e g o T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o . P r z y k o m i s a ­ r z u g e n e r a l n y m B i a ł o r u s i p o w s t a ł a B i a ł o r u s k a R a d a Z a u f a n i a z p r o f . W a c ł a ­ w e m I w a n o w s k i m n a c z e l e . N a l e ż y d o d a ć , ż e w s p r a w a c h u d z i e l a n i a k o n c e s j i B i a ł o r u s i n o m K u b e n i e z a w s z e z a b i e g a ł o z g o d ę B e r l i n a 1. W e w r z e ś n i u 1 9 4 3 r. K u b e z g i n ą ł w z a m a c h u p r z e p r o w a d z o n y m p r z e z a g e n t ó w s o w i e c k i c h . N i e k t ó r z y h i s t o r y c y u w a ż a j ą , ż e d o j e g o ś m i e r c i p r z y c z y ­ n i ł y s i ę w ł a d z e S S i S D n a B i a ł o r u s i . Ś m i e r ć K u b e g o n i e z n i e c h ę c i ł a B i a ł o r u ­ s i n ó w d o w s p ó ł p r a c y z o k u p a n t e m . N i e p o w o d z e n i a W e h r m a c h t u n a f r o n c i e s p r a w i ł y , ż e n a p r z e ł o m i e 1 9 4 3 i 1 9 4 4 r. n a s t ą p i ł a p e w n a z m i a n a p o l i t y k i n i e m i e c k i e j w o b e c r u c h ó w n a r o d o w y c h . N a t e r e n a c h o p u s z c z a n y c h p r z e z w o j­ s k a n i e m i e c k i e p o d s y c a n o k o n f l i k t y m i ę d z y k o m u n i s t a m i a s i ł a m i n a r o d o w y ­ m i . W r a m a c h r e a l i z a c j i t y c h z a m i e r z e ń , n a m o c y d e c y z j i p .o . g e n e r a l n e g o k o m i s a r z a B i a ł o r u s i K u r t a v o n G o t t b e r g a , w g r u d n i u 1 9 4 3 r. p r o k l a m o w a n o B i a ł o r u s k ą C e n t r a l n ą R a d ę ( B C R ) z p r e z y d e n t e m R a d o s ł a w e m O s t r o w s k i m n a c z e l e 2 . O k u p a c j a n i e m i e c k a n i e p o z o s t a ł a b e z w p ł y w u n a s t o s u n k i p o l s k o - b i a ł o ­ r u s k i e . T r a g e d i a t e j s y t u a c j i p o l e g a ł a n a t y m , ż e P o l a c y i B i a ł o r u s i n i z n a l e ź l i s i ę w s y t u a c j i b e z w y b o r u . J a k j u ż w s p o m n i a n o , d e c y d u j ą c s i ę n a w s p ó ł p r a c ę

1 Szerzej zob. J. Turonek, B ia ło ru ś p o d oku pacją n iem iecką, W arszaw a 1993. 2 Ibidem.

z n a z i s t a m i , B i a ł o r u s i n i k i e r o w a l i s i ę c h ę c i ą u t w o r z e n i a s w e g o p a ń s t w a , k t ó ­ r e g o z a b r a k ł o n a m a p i e p o l i t y c z n e j E u r o p y w w y n i k u t r a k t a t u w e r s a l s k i e g o . N a t o m i a s t l u d n o ś ć p o l s k a z n a l a z ł a s i ę w o d m i e n n e j s y t u a c j i . N a s k u t e k w y ­ b u c h u I I w o j n y ś w i a t o w e j P o l a c y z o s t a l i p o z b a w i e n i w ł a s n e g o p a ń s t w a . W o ­ b e c t e g o p o d j ę t o w a l k ę o p r z y w r ó c e n i e g o n a m a p ę p o l i t y c z n ą . W z w i ą z k u z p o w y ż s z y m m o ż n a w y s n u ć w n i o s e k , ż e o i l e j e d n i ( P o la c y , Ż y d z i) b y l i s k a z a ­ n i n a o p ó r , o t y l e i n n i ( B i a ł o r u s i n i ) z o s t a l i s k a z a n i n a w s p ó ł p r a c ę z o k u p a n ­ t e m . B y ć m o ż e j e s t t o d o ś ć u p r o s z c z o n a w i z j a , le c z n i e m o ż n a j e j l e k c e w a ż y ć . W l a t a c h 1 9 4 1 - 1 9 4 4 d o c h o d z ił o d o k o n f l i k t ó w p o l s k o - b i a ł o r u s k i c h 3 . O p o w i e d z e n i e s i ę n a r o d o w c ó w b i a ł o r u s k i c h z a I I I R z e s z ą , a P o l s k i z a k o a l i c j ą a n t y h i t l e r o w s k ą n i e o z n a c z a ł o j e d n a k z a n i k u m o ż l i w o ś c i z n a l e z i e n i a p ł a s z c z y z n y p o r o z u m i e n i a m i ę d z y d w o m a o b o z a m i p o l i t y c z n y m i . Z e s t r o n y b i a ł o r u s k i e j z a i n t e r e s o w a n i e p e r t r a k t a c j a m i z P o l a k a m i w y k a z y w a ł a g r u p a d z i a ł a c z y z W a c ł a w e m I w a n o w s k i m i J a n e m S t a n k i e w i c z e m n a c z e l e , k t ó r z y n i e w ą t p i l i w k l ę s k ę I I I R z e s z y . Z d a w a l i s o b i e s p r a w ę , ż e o w ł a s n y c h s i ł a c h n i e s ą w s t a n i e d o t r z e ć d o a l i a n t ó w . S z u k a l i s p r z y m i e r z e ń c a , k t ó r y b y u d z i e ­ l i ł p o m o c y w n a w i ą z a n i u k o n t a k t ó w z A n g l o s a s a m i . U p a t r y w a n o w r z ą d z i e R P n a u c h o d ź s t w i e p o ś r e d n i k a w r o k o w a n i a c h z m o c a r s t w a m i z a c h o d n i m i . W y b ó r P o l s k i j a k o e w e n t u a l n e g o s o j u s z n i k a , m o g ą c e g o p o m ó c w p o r o z u m i e ­ n i u z a l i a n t a m i , n i e s t a n o w i ł e w e n e m e n t u . D z i a ł a c z e b i a ł o r u s c y w y w o d z i l i s i ę z e ś r o d o w i s k a k a t o l i c k i e g o , ś c i ś l e z w i ą z a n e g o z P o l s k ą . W t y m m i e j s c u w y p a d a w s p o m n i e ć , ż e p r o f . W . I w a n o w s k i n a l e ż a ł d o tz w . o d ł a m u p o lo n o f i- ló w w b i a ł o r u s k i m r u c h u n a r o d o w y m . I d e a s o j u s z u p o l s k o - b i a ł o r u s k i e g o n i ­ g d y n i e b y ł a m u o b c a i t o w a r z y s z y ł a o d l a t , a n a w e t w t e d y , g d y p i a s t o w a ł w y s o k i e s t a n o w i s k o w a d m i n i s t r a c j i o k u p a c y j n e j . W r a p o r c i e S D z 1 9 4 2 r. d o t y c z ą c y m s y t u a c j i n a r o d o w o ś c i o w e j n a B i a ł o r u s i b u r m i s t r z a M i ń s k a o t w a r ­ c ie n a z y w a n o „ n ie t y l k o o p o r t u n i s t ą , le c z r ó w n i e ż a g e n t e m p o l s k i m ”4 . D z i a ł a ­ c z e b i a ł o r u s c y b y l i ś w i a d o m i k o n i e c z n o ś c i u ł o ż e n i a p o m y ś l n y c h r e l a c j i z P o l a ­ k a m i , c z e g o w y m a g a ł a s y t u a c j a g e o p o l i t y c z n a B i a ł o r u s i . M i m o a n t y n i e m i e c - k i e g o s t a n o w i s k a I w a n o w s k i p o d j ą ł w s p ó ł p r a c ę z I I I R z e s z ą , g d y ż u w a ż a ł , ż e b y ł a o n a n i e z b ę d n a d l a o p a n o w a n i a s t a n o w i s k k l u c z o w y c h w o k u p a c y j n y m a p a r a c i e a d m i n i s t r a c y j n y m o r a z s t w a r z a ł a m o ż l iw o ś ć u t w o r z e n i a b i a ł o r u s k i c h j e d n o s t e k w o j s k o w y c h . P o d t y m w z g l ę d e m W . I w a n o w s k i i J . S t a n k i e w i c z n i c z y m s i ę n i e r ó ż n i l i o d r e s z t y n a r o d o w c ó w b i a ł o r u s k i c h , k t ó r z y k o l a b o r a c j ę z N i e m c a m i t r a k t o w a l i p r z e d m i o t o w o . W s p ó ł p r a c a z N i e m c a m i r z u c a ł a c i e ń n a k o n t a k t y p o l s k o - b i a ł o r u s k i e . W z w i ą z k u z t y m W . I w a n o w s k i i J . S t a n ­ k i e w i c z u z n a l i z a s t o s o w n e z a ł o ż y ć u g r u p o w a n i e n i e l e g a l n e , w i m i e n i u k t ó ­ r e g o m o ż n a b y b y ło p e r t r a k t o w a ć z p r z e d s t a w i c i e l a m i p o l s k i e g o p o d z i e m i a n i e p o d l e g ł o ś c i o w e g o . N a p o t r z e b y r o z m ó w z e s t r o n ą p o l s k ą p o w s t a ł a tz w .

3 Szerzej: J . G rzybowski, K o n flik t p o lsk o -b ia ło r u s k i w G en era ln ym O kręgu B ia ło r u s i (1941-1944), „Białoruskie Zeszyty H istoryczne” 2006, n r 25, s. 116-167.

4 M. Siem iriaga, K ollaboracion izm . P riroda, tip o lo g ija i p ro ja w len ije w g o d y W toroj m iro- w o j wojny, M oskwa 2000, s. 388.

P a r t i a B i a ł o r u s k i c h N a c j o n a l i s t ó w ( P B N ) 5 . N i e w ą t p l i w i e s t r o n i e b i a ł o r u s k i e j z a l e ż a ł o n a o d p o w i e d n i m w i z e r u n k u s w e j o r g a n i z a c j i . U s i ł o w a l i p r z e k o n a ć P o l a k ó w , ż e m a j ą d o c z y n i e n i a z d o b r z e z o r g a n i z o w a n ą i w p ł y w o w ą s t r u k t u ­ r ą p o d z i e m n ą . W o ln o p r z y p u s z c z a ć , ż e t r z o n P B N s t a n o w i ł o n i e z b y t l i c z n e o t o c z e n i e I w a n o w s k i e g o w M i ń s k u i W i l n i e . Z r e s z t ą n i e b a w e m P o l a c y u p e w ­ n i l i s i ę , ż e i c h b i a ł o r u s c y n e g o c j a t o r z y n i e s t a n o w i ą l i c z ą c e j s i ę s i ł y p o l i t y c z ­ n e j . W ź r ó d ł a c h w y w i a d u A K l a t e m 1 9 4 4 r. t r a f i a m y n a i n f o r m a c j ę , ż e „ T a jn y K o m i t e t N a r o d o w y [ . . . ] n i e w y s z e d ł d o t y c h c z a s z o k r e s u o r g a n i z a c y j n e g o ”6 . Z a r o z b u d o w ę k o n s p i r a c j i o d p o w i a d a ł S t a n k i e w i c z , p o d c z a s g d y I w a n o w s k i m i a ł s t w a r z a ć p o z o r y l o j a l n e g o w o b e c N ie m c ó w . W i e l e w s k a z u j e n a t o , ż e o p r ó c z I w a n o w s k i e g o i S t a n k i e w i c z a d o P B N z a l e ż a l i m . i n . K o n s t a n t y J e z o - w ito w , J o a c h i m K i p i e l , A n t o n i A d a m o w i c z , F r a n c i s z e k O le c h n o w i c z , S t a n i ­ s ł a w G r y n k i e w i c z 7 . W l u t y m 1 9 4 1 r. d o s z ł o d o p i e r w s z e g o s p o t k a n i a m i ę d z y p r z e d s t a w i c i e l a m i Z w i ą z k u W a l k i Z b r o j n e j (Z W Z ) i d z i a ł a c z a m i b i a ł o r u s k i m i . F a k t t e n m i a ł m i e j s c e w W i l n i e , k i e d y t o c z ł o n e k s z t a b u o k r ę g u w i l e ń s k i e g o Z W Z k s . d r K a z i m i e r z K u c h a r s k i z u p o w a ż n i e n i a p ł k N i k o d e m a S u l i k a o d b y ł r o z m o w ę z e S t a n i s ł a w e m G r y n k i e w i c z e m . P r ó b o w a n o w t e d y z d o b y ć o d B i a ł o ­ r u s i n ó w d e k l a r a c j ę w s p r a w i e p r z y s z ł e j w s p ó ł p r a c y z P o l a k a m i . R o z m o w y n i e p r z y n i o s ł y r e z u l t a t ó w , g d y ż s t r o n y r e p r e z e n t o w a ł y z u p e ł n i e o d m i e n n e s t a n o w i ­ s k a . D z i a ł a c z e b i a ł o r u s c y n i e u k r y w a l i , ż e s t a w i a j ą n a I I I R z e s z ę , s t a n o w i s k o t a k i e b y ło d l a p o d z i e m i a p o l s k i e g o z u p e ł n i e n i e z r o z u m i a ł e 8 . P o d z i e m i e p o l s k i e d o s z ł o d o w n i o s k u , ż e z a g a d n i e n i e b i a ł o r u s k i e n i e i s t ­ n i e j e . P e w i e n p r z e ł o m n a s t ą p i ł d o p i e r o p o w y b u c h u w o j n y n i e m i e c k o - r a d z i e c - k i e j . W l i s t o p a d z i e 1 9 4 1 r. I w a n o w s k i e m u u d a ł o s i ę n a w i ą z a ć k o n t a k t z p r z e d s t a w i c i e l a m i w y w i a d u Z W Z . I w a n o w s k i o d b y ł r o z m o w ę z p o r . r e z . S a m u e l e m K o s t r o w i c k i m „ J a k u b e m ” , z a u f a n y m o f i c e r e m I I O d d z i a ł u K o m e n ­ d y G łó w n e j Z W Z . I w a n o w s k i z a c z ą ł o d g e s t ó w m a j ą c y c h u w i a r y g o d n i ć go w o c z a c h n e g o c j a t o r ó w p o l s k i c h . Ś w i a d o m i e z a t r u d n i ł w a d m i n i s t r a c j i c y w i l ­ n e j M i ń s k a c z ł o n k ó w p o d z i e m i a p o l s k i e g o , k t ó r z y t w o r z y l i p l a c ó w k ę w y w i a ­ d o w c z ą Z W Z w s t o l i c y B i a ł o r u s i i j e d n o c z e ś n i e s t a l i s i ę o r ę d o w n i k a m i r o z ­ 5 W spraw ozdaniu Zofii D obrzyńskiej „Ewy” z przebiegu rozmów z Iw anow skim w czerwcu 1942 r. czytam y m.in. „N ielegalna PBN [...] liczy obecnie około 500 osób. N a czele jej stoi C entralny K om itet ze Stankiew iczem [Janem - J.G .] n a czele jak o prezesem . CK m ieści się obecnie w M ińsku, składa się z 8 zachodników i 2 wschodników (nacdemów). R ozbudow ana je st system em piątkowym . Większość rejonów m a swoje ośrodki partii. Ze w zględu n a trudności kom unikow ania się, p a rtia przyjm uje tych tylko ludzi spośród nadających się do roboty i po­ krew nych ideologicznie, k tó rzy są niezbędni dla p a rtii ze w zględu n a swoje stanow isko” (J. Turonek, K w e stia b iałoru ska w p o lityce obozu lon dyń skiego (194 1 -1 9 4 4 ), „Studia z Dziejów ZSRR i E uropy Środkowo-W schodniej” 1983, t. XIX, s. 141).

6 A rchiw um A kt Nowych [dalej: AAN], sygn. 203-VII-45, k. 10.

7 O rgany g o su d a rstw ie n n o j b iezopasnosti S S S R w W ielikoj O tiecziestw ien n oj wojnie. Sbor- n ik dokum ien tow , t. 5, kniga 1, M oskwa 2007, s. 119-121.

8 L. Tomaszewski, W ileńszczyzna la t wojny i okupacji 1939-1945, W arszawa 1999, s. 149-150; H. Piskunowicz, P olskie p o d zie m ie a k w e stia b ia ło ru sk a w la ta c h 1 9 4 1 -1 9 4 4 , w: S to su n k i p o l­ sko-białoruskie w w ojew ództw ie b iałostockim w la ta ch 1 9 3 9 -1 9 5 6 , red. J. M ilewski, A. Pyżew- ska, W arszaw a 2005, s. 52-53.

m ó w z B i a ł o r u s i n a m i 9 . I w a n o w s k i i S t a n k i e w i c z d o p i ę l i s w e g o . S p o t k a n i a I w a n o w s k i e g o z K o s t r o w i c k i m j e s i e n i ą 1 9 4 1 r. s p r a w i ł y , ż e K o m e n d a G ł ó w n a Z W Z u z m y s ł o w i ł a s o b i e p o t r z e b ę p o d j ę c i a r o z m ó w z B i a ł o r u s i n a m i . U w a g i i w n i o s k i z p i e r w s z e g o s p o t k a n i a z n a r o d o w c a m i b i a ł o r u s k i m i d o w ó d z t w o A K z a w a r ł o w r a p o r c i e s p e c j a l n y m . 2 m a r c a 1 9 4 2 r. p o j a w i a s i ę m e l d u n e k n r 111 K o m e d y G ł ó w n e j ( K G ) A K „ R a p o r t s p e c j a l n y - s p r a w a b i a ł o r u s k a ” , w k t ó r y m z a p r e z e n t o w a n o s t a n l u d n o ś c i b i a ł o r u s k i e j i r u c h u n a r o d o w e g o . P o d k r e ś l a n o , iż n i e k t ó r z y d z i a ł a c z e b i a ł o r u s c y s ą s k ł o n n i d o r o z m ó w z P o l a k a m i i w s p ó l n i e p r a g n ą b u d o w a ć n i e p o d l e g ł e p a ń s t w o b i a ł o r u s k i e z g r a n i c ą s i ę g a j ą c ą a ż p o B i a ł y s t o k i B i a ł ą P o d l a s k ą w ł ą c z n i e . T r a f n i e z a u w a ż o n o , iż B i a ł o r u s i n i n i e p o k ł a d a j ą n a d z i e i n a s o j u s z z I I I R z e s z ą , l e c z w o l ą p o z o r o w a ć l o j a l n o ś ć w o b e c o k u p a n t a z e w z g l ę d ó w p r a k t y c z n y c h . D o w ó d z t w o n a c z e l n e A K a l a r m o w a ł o , ż e w y s i ł k i c z ę ś c i p o l i t y k ó w b i a ł o r u s k i c h z m i e r z a j ą c e d o p o s z u k i w a n i a w s p ó ł ­ p r a c y z P o l s k ą m o g ą b y ć z a p r z e p a s z c z o n e p r z e z u d z i e l e n i e p r z e z o k u p a n t ó w n i e m i e c k i c h B i a ł o r u s i n o m k o l e j n y c h k o n c e s j i . W z w i ą z k u z p o w y ż s z y m K G A K z w r a c a ł o u w a g ę n a k o n i e c z n o ś ć s t a r a ń o z d o b y c i e z a u f a n i a B i a ł o r u s i n ó w . M e l d u n e k z a w i e r a ł s u g e s t i ę n i e z w ł o c z n e g o k o n t a k t u z „ d z i a ł a c z a m i b i a ł o r u ­ s k i m i , k t ó r z y s z u k a j ą o p a r c i a w P o l s c e ” . D o w ó d z t w o A K u w a ż a ł o , ż e d o s k u t e c z n e g o w y e l i m i n o w a n i a p r o p a g a n d y n i e m i e c k i e j i k o m u n i s t y c z n e j w ś r ó d B i a ł o r u s i n ó w p r z y c z y n i s i ę z d e c y d o w a n e d z i a ł a n i e p r z e z : 1 ) w y d a n i e o d e z w y r z ą d u R P n a u c h o d ź s t w i e d o o b y w a t e l i n a r o d o w o ś c i b i a ł o r u s k i e j o w s p ó ł ż y c i u o b u n a r o d ó w p o w o j n i e z z a p e w n i e n i e m , ż e m n i e j s z o ś ć b i a ł o r u ­ s k a b ę d z i e w p e ł n i k o r z y s t a ć z p r a w o b y w a t e l s k i c h z e s z c z e g ó l n y m u w z g l ę d ­ n i e n i e m s t r o n y k u l t u r a l n e j i g o s p o d a r c z e j ; 2 ) n a w i ą z a n i e k o n t a k t u z d z i a ł a ­ c z a m i b i a ł o r u s k i m i s z u k a j ą c y m i o p a r c i a w P o l s c e ; 3 ) n a t y c h m i a s t o w ą a k c j ę p r o p a g a n d o w ą w ś r ó d B i a ł o r u s i n ó w m a j ą c ą o d e p r z e ć a r g u m e n t y a n t y p o l s k i e ; 4 ) w y s u n i ę c i e p r z e z r z ą d R P w n i o s k u d o W a t y k a n u o m i a n o w a n i e b i s k u p a B i a ł o r u s i n a d l a z i e m b i a ł o r u s k i c h I I R P . R a p o r t z n a l a z ł o d z e w w M S W , 0 c z y m ś w i a d c z ą u w a g i w y d z i a ł u p o l i t y c z n e g o . R e f e r a t n a r o d o w o ś c i o w o - w y - z n a n i o w y M S W w e w r z e ś n i u 1 9 4 3 r. o d n i ó s ł s i ę d o p r o p o z y c j i z a w a r t y c h w r a p o r c i e d o w ó d c y A K . U z n a n o z a c e lo w e w y k o r z y s t a n i e w s z y s t k i c h p r ó b s z u k a n i a k o n t a k t ó w d z i a ł a c z y b i a ł o r u s k i c h z p o d z i e m i e m p o l s k i m . W y r a ż a n o o p i n i e , iż B i a ł o r u s i n i s k u p i e n i w o k ó ł P B N s ą z n a n i z e s w o je j p o s t a w y p r z y ­ c h y l n e j P o l s c e z o k r e s u m i ę d z y w o j e n n e g o . W y d a n i e o d e z w y r z ą d u d o l u d n o ś c i b i a ł o r u s k i e j t r a k t o w a n o j a k k o n i e c z n o ś ć , m o g ą c ą u ł a t w i ć r o z m o w y z n a c j o n a ­ l i s t a m i b i a ł o r u s k i m i . P o d z i e l a n o z d a n i e d o w ó d c y A K co d o p o w o ł a n i a p r z e d ­ s t a w i c i e l a m n i e j s z o ś c i b i a ł o r u s k i e j d o R a d y N a r o d o w e j . P o m y s ł o m i a n o w a ­ n i u b i s k u p a b i a ł o r u s k i e g o u z n a n o z a b a r d z o ś m i a ł y , l e c z n i e p o z b a w i o n y r a c j i 1 m a j ą c y w i e l k i e z n a c z e n i e p o l i t y c z n e , a z r e a l i z o w a n i e g o b y ł o b y d o w o d e m d e m o k r a t y c z n y c h t e n d e n c j i w ł a d z p o l s k i c h 10.

9 Oprócz Kostrowickiego w M ińsku osiedlił się i działał w adm inistracji cywilnej M ińska por. rez. W itold Butkiewicz „B ernard”.

10 S tudium Polski Podziem nej [dalej: SPP], U w agi w spraw ie ra p o rtu „Spraw a B iałoru­ sk a” z d n ia 2 III 1942 r. (17 w rześnia 1942 r.), sygn. 3.1.1.13B, k. 18-20.

W ł a d z e w L o n d y n i e w s t r z y m y w a ł y s i ę j e d n a k p r z e d r o z p o c z ę c i e m w i ę k ­ s z e j a k c j i z m i e r z a j ą c e j d o i n t e n s y f i k a c j i k o n t a k t ó w z B i a ł o r u s i n a m i , o c z y m ś w i a d c z y b r a k c h ę c i u s t o s u n k o w a n i a s i ę d o w n i o s k ó w z a w a r t y c h w o m a w i a ­ n y m r a p o r c i e . W z a i s t n i a ł e j s y t u a c j i K G A K n a w ł a s n ą r ę k ę p o d j ę ł a d z i a ł a n i a n a r z e c z s t w o r z e n i a o d p o w i e d n i e j a t m o s f e r y m a j ą c e j p r z y g o t o w a ć p o d a t n y g r u n t d o p r z y s z ł y c h r o z m ó w . C h ę ć d o w ó d z t w a A K d o r o k o w a ń z B i a ł o r u s i n a ­ m i w y n i k a ł a z r e a l i z a c j i p r z y g o t o w a ń d o d z i a ł a ń p o w s t a ń c z y c h w e w s c h o d ­ n i e j P o ls c e . Z a k ł a d a n o , ż e p o p a r c i e l u d n o ś c i b i a ł o r u s k i e j p r z y c z y n i s i ę d o s u k c e s u a k c j i p o d z i e m i a p o l s k i e g o n a k r e s a c h p ó ł n o c n o - w s c h o d n i c h . I n n y m i s ło w y , p o w o d z e n i e a k c j i p o l s k i e j n a r z e c z o d b u d o w y p a ń s t w o w o ś c i p o l s k i e j w g r a n i c a c h I I R P z a l e ż a ł o o d p o s t a w y c a ł e j l u d n o ś c i k r e s o w e j b e z w z g l ę d u n a r ó ż n i c e n a r o d o w o ś c i o w e i w y z n a n i o w e . A k c j a p r o p a g a n d o w a m i a ł a p o d ­ n i e ś ć p r e s t i ż i u m o c n i ć a u t o r y t e t P o l a k ó w w s p o ł e c z e ń s t w i e b i a ł o r u s k i m . W p o ło w i e 1 9 4 2 r. A r m i a K r a j o w a p r z y s t ą p i ł a d o w y d a n i a u l o t e k w j ę z y k u b i a ł o r u s k i m . A k c j a t a j e d n a k z a k o ń c z y ł a s i ę n i e p o w o d z e n i e m . W l i p c u 1 9 4 2 r. d o M i ń s k a p r z y b y ł a p r z e d s t a w i c i e l k a B i u r a I n f o r m a c j i i P r o p a g a n d y ( B I P ) K G A K Z o f i a D o b r z y ń s k a „ E w a ” , k t ó r a z u p o w a ż n i e n i a s w o i c h p r z e ł o ż o n y c h w s z c z ę ł a r o z m o w y i n f o r m a c y j n e z d z i a ł a c z a m i P B N . „ E w a ” o d e g r a ł a k l u c z o ­ w ą r o l ę w n a w i ą z a n i u i u t r z y m a n i u k o n t a k t ó w p o l s k o - b i a ł o r u s k i c h , k t ó r e t r w a ł y p r z y n a j m n i e j d o p o c z ą t k u 1 9 4 4 r. K o n t a k t u ł a t w i ł a o s o b i s t a z n a j o ­ m o ś ć D o b r z y ń s k i e j i I w a n o w s k i e g o z o k r e s u m i ę d z y w o j e n n e g o , z c z a s ó w s t u ­ d i ó w n a P o l i t e c h n i c e W a r s z a w s k i e j , g d z i e I w a n o w s k i b y ł p r o f e s o r e m . S t r o n a b i a ł o r u s k a p o i n f o r m o w a ł a D o b r z y ń s k ą o s w o i m s t a n o w i s k u , k t ó r e z a w i e r a ł o n a s t ę p u j ą c e p o s t u l a t y : 1) z e w z g l ę d u n a b r a k m o ż l iw o ś c i p r o w a d z e n i a w a l k i n a d w a f r o n t y B i a ł o r u s i n i n i e p o d e j m ą w a l k i p r z e c i w k o N i e m c o m i n a d a l b ę d ą z a c h o w y w a l i p o z o r y l o j a l n o ś c i w o b e c n i c h ; 2 ) c e l e m d z i a ł a c z y b i a ł o r u ­ s k i c h j e s t u t w o r z e n i e p a ń s t w a b i a ł o r u s k i e g o z e w s c h o d n i ą g r a n i c ą p o d W ia ź - m ą i R u s s ą , z a ś z a c h o d n i ą - w z d ł u ż l i n i i C u r z o n a , a c z k o l w i e k B i a ł o r u s i n i s u g e r o w a l i , b y k w e s t i a g r a n i c y n a c z a s t r w a n i a w o j n y p o z o s t a ł a o t w a r t a , a r o z s t r z y g n i ę c i e m i a ł o n a s t ą p i ć p o j e j z a k o ń c z e n i u ; 3 ) p a ń s t w o b i a ł o r u s k i e p o z a k o ń c z e n i u w o j n y z o s t a n i e z w i ą z a n e u n i ą z P o l s k ą b ą d ź P o l s k ą i C z e c h a ­ m i z e w s p ó l n ą p o l i t y k ą z a g r a n i c z n ą l u b z n a j d z i e s i ę w k o n f e d e r a c j i ś r o d k o ­ w o e u r o p e j s k i e j . B i a ł o r u s i n i d o m a g a l i s i ę o d P o l a k ó w p o d j ę c i a z o b o w i ą z a ń r e ­ p r e z e n t a c j i p r z e z w ł a d z e R P n a u c h o d ź s t w i e i n t e r e s ó w b i a ł o r u s k i c h w r o k o w a ­ n i a c h z A n g l i k a m i . Z a p e w n e c h o d z ił o o w y j a ś n i e n i e A n g l o s a s o m k o n t r o w e r s y j ­ n e g o z a c h o w a n i a d z i a ł a c z y b i a ł o r u s k i c h . T y m s a m y m n a r o d o w c y b i a ł o r u s c y s p o d z i e w a l i s i ę p r z y p o m o c y P o l a k ó w p o p r a w i ć s w ó j p o l i t y c z n y w i z e r u n e k n a Z a c h o d z i e i p o z b y ć s i ę ł a t k i k o l a b o r a n t ó w . P B N o c z e k i w a ł a o d s t r o n y p o l s k i e j s t a w i e n i a s i ę z a n i c h u w ł a d z b r y t y j s k i c h i w y j a ś n i e n i a s y t u a c j i b i a ł o r u s k i e j p o l e g a j ą c e j n a t y m , ż e B i a ł o r u s i n i o p o w i a d a j ą s i ę z a A n g l i ą , l e c z z u w a g i n a r e p r e s j e n i e m i e c k i e z m u s z e n i d o p o z o r o w a n i a l o j a l n o ś c i w o b e c o k u p a n t a . Z a p r o p o n o w a n o r ó w n i e ż p o ł o ż e n i e k r e s u k o n f l i k t o w i p o l s k o - b i a ł o r u s k i e m u t r w a j ą c e m u p o d o k u p a c j ą n i e m i e c k ą . I w a n o w s k i i S t a n k i e w i c z z d a w a l i s o b i e s p r a w ę z f a k t u , iż s t r o n a p o l s k a n i e p r z y s t a n i e n a w a r u n k i b i a ł o r u s k i e i n i e

zrezygn u je z gra n icy ryskiej. P B N n ie o d rzu cała m ożliw o ści u tw o rzen ia po w ojnie u n ii p olsk o-b iałoru sk iej ze w sp ó ln ą p o lity k ą zagran iczn ą. W obec tego w tra k cie rozm ów z D o b rzy ń sk ą S ta n k iew ic z w y sz e d ł z in ic ja ty w ą od ło żen ia o sta te czn eg o r o z w ią za n ia k w e stii spornej o gran icę, co m ia ło słu ży ć u ła tw ie ­ n iu p o stęp u w ca ło k szta łcie rozm ó w 11.

N ajbardziej ir y to w a ła stron ę p o lsk ą od m ow a d zia ła czy b ia ło ru sk ic h z e ­ r w a n ia w sp ółp racy z N iem ca m i. J a k w y n ik a z m eld u n k ó w p olsk ich , B ia ło ru ­ sin i sp o d ziew a li się z a p rzy zw o len iem o k u p a n tó w u tw orzyć 1 5 0 -ty sięczn ą (sic!) arm ię b ia ło r u sk ą oraz zdobyć c y w iln ą a d m in istrację. S tro n a b ia ło ru sk a d e fin ity w n ie o d m a w ia ła w szc zęc ia akcji m ilita rn ej lub dyw ersyjnej przeciw ko N iem com , gdyż o zn aczałob y to w sp a rcie p a rty za n tk i radzieckiej. W trakcie rozm ów p o lsk o -b ia ło ru sk ich zo sta ł p oru szon y problem k o n flik tu p olsk o-b iało­ ru sk ieg o w G en era ln y m O kręgu B ia ło ru si. P B N z a p r ezen to w a ła sw oją in te r ­ pretację w ydarzeń. S tron a b iałoru sk a u siło w a ła dow ieść, że rzeczy w istą przy­ czy n ą zajść b y ła „dw ulicow a polityk a m iejscow ych P olaków ”. D ziałacze b iałoru ­ scy obarczali P olaków w in ą za p o w ita n ia w kraczających w ojsk n iem ieckich, a tak że denuncjacjam i, n a sk u te k których zginęło w ielu n iew in n y ch B ia ło r u si­ nów. W ezw ali p od ziem ie p o lsk ie do rezygn acji z w a lk i o szk oln ictw o i o p u sz­ c zen ie pracy w u rzęd a ch n iem ieck ich . T akie sta n o w isk o było n ie do przyjęcia p rzez KG AK, której za le ża ło n a d e w sz y stk o n a w łą c z e n iu n a cjo n a listó w b ia ło ru sk ich do a n ty n iem ieck iej akcji zbrojnej. D ow ód ztw o A K zd aw ało sobie sp raw ę z rea ln eg o za g ro żen ia o d erw a n ia k resó w w sch o d n ich od p a ń stw a p olsk iego. C zarn y sce n a r iu sz w y d a w a ł się być r e a listy c z n y w ob liczu serii zw y c ię stw A rm ii C zerw onej n a d W eh rm ach tem . F ro n t n ieu ch ro n n ie zbliżał się do przedw ojennej g ran icy w sch od n iej II R P 12.

N egocjacje m ięd zy K G A K i P B N w y w o ła ły p ro test p r z ed sta w icieli D e le ­ g a tu r y R ząd u R P n a Kraj. In icjatyw ę A K p otrak tow an o jak o b ezp ra w n ą próbę rok o w a ń z lu d źm i k o lab oru jącym i z N ie m c a m i, a n g a żu ją cy m i się w akcję a n ty p o lsk ą . We w r z e ś n iu 19 4 2 r. n a s tą p iły z m ia n y p erso n a ln e w k iero w n ictw ie D elegatu ry, k tóre po c zęści p rzyczyn iły się do zła g o d zen ia sto su n k u D e le g a tu r y do rokow ań polsk o-b iałoru sk ich . C hodziło o objęcie s t a ­ n o w isk a D e le g a ta R ząd u p rzez J a n a P ie k a łk ie w ic z a , p rze d sta w ic ie la S tro n ­ n ictw a L udow ego. 2 6 - 2 8 sty c z n ia 1943 r. w W arszaw ie odbyła się konferencja polsk o-b iałoru sk a, w której w z ię li u d z ia ł rep rezen ta n ci D e le g a tu r y (S tro n n ic­ tw o L udow e, P o lsk a P a r tia S o cjalistyczn a), z-ca sz e fa B IP K G A K m jr J erzy M ak ow ieck i „D ołęga”, k ie ro w n ik refe ra tu sp ra w n arod ow ościow ych B IP KG W ła d y sła w T om k iew icz „ K rzy szto f’ J. S ta n k ie w ic z „H żack i” u c z estn ic zy ! w sp o tk a n iu jak o p r z e d sta w iciel P B N . N ajw ięcej u w a g i p ośw ięcon o sp raw ie terytorialn ej. O bie stro n y zajęły n iep rzejed n a n e sta n o w isk o w tej k w estii.

11 In s ty tu t Polski i M uzeum im. gen. Sikorskiego [dalej: IPMS], Depesza-szyfr pt. „Stan spraw y białoruskiej” (odczytano 27 m arca 1943 r.), sygn. PRM 106/7, k. 23; J . Turonek, K w e stia bia ło ru sk a w p o lity ce ..., s. 140-141.

D z i a ł a c z e P B N d o m a g a l i s i ę u z n a n i a p r z e z P o l a k ó w l i n i i C u r z o n a z a p r z y s z ł ą g r a n i c ę p o l s k o - b i a ł o r u s k ą , a w z a m i a n z a t o o f e r o w a l i u n i ę B i a ł o r u s i z P o l ­ s k ą . S t r o n a p o l s k a k o n s e k w e n t n i e o d r z u c a ł a t ę m o ż l iw o ś ć i w y r a ż a ł a p o g l ą d , ż e m n i e j s z o ś ć b i a ł o r u s k a w P o l s c e m o ż e lic z y ć n a r ó w n o u p r a w n i e n i a j ę z y k a b i a ł o r u s k i e g o w u r z ę d a c h o r a z s w o b o d n y r o z w ó j s z k o l n i c t w a p o w s z e c h n e g o i ś r e d n i e g o . P o n a d t o P B N u s i ł o w a ł a w y m u s i ć n a P o l a k a c h w y d a n i e d e k l a r a ­ c ji p o t w i e r d z a j ą c e j u z n a n i e p r z e z P o l s k ę n ie p o d l e g ł e g o p a ń s t w a b i a ł o r u s k i e g o . S t r o n i e p o l s k i e j z a l e ż a ł o n a d e w s z y s t k o n a w y k o r z y s t a n i u g ł o s u p r o p o l s k o n a s t a w i o n y c h B i a ł o r u s i n ó w w w a l c e o p r a w o d o z i e m w s c h o d n i c h i u t r u d ­ n i e n i u g r y Z S R R . U s i ł o w a n o n a m ó w i ć B i a ł o r u s i n ó w d o z e r w a n i a z N i e m c a ­ m i i p o d j ę c i a w o j s k o w e j a k c j i a n t y n i e m i e c k i e j . W k o ń c u u d a ł o s i ę d o j ś ć d o p o r o z u m i e n i a w k w e s t i i w s p ó ł d z i a ł a n i a w o j s k o w e g o , k t ó r e m i a ł o p o l e g a ć n a z o b o w i ą z a n i u s t r o n y b i a ł o r u s k i e j d o p r z y g o t o w a n i a p r z e z z w o l e n n i k ó w P B N s i e c i b a z n a p o t r z e b y A K , c o n a l e ż y u z n a ć z a j e d y n y s u k c e s t y c h r o z m ó w 13. B y ł t o j e d n a k w z g l ę d n y s u k c e s , g d y ż P B N n i e b y ł a w s t a n i e w y w i ą z a ć s i ę z e s w o i c h z o b o w i ą z a ń , n i e m i a ł a w ł a s n y c h f o r m a c j i w o j s k o w y c h . Ź r ó d ł a p o l ­ s k i e g o p a ń s t w a p o d z i e m n e g o n i e k i e d y m ó w i ą o t y m , ż e p o d c z a s w s p o m n i a n e j k o n f e r e n c j i d z i a ł a c z e b i a ł o r u s c y d o k o n a l i r e w i z j i s w o i c h ż ą d a ń p o d a d r e s e m P o l a k ó w i z ł a g o d z i l i t o n w s p r a w i e u z n a n i a n i e p o d l e g ł e g o p a ń s t w a b i a ł o r u ­ s k i e g o . Z a r y s o w a ł a s i ę p e r s p e k t y w a o d s t ą p i e n i a o d m a ł o r e a l i s t y c z n y c h k o n ­ c e p c j i u t w o r z e n i a B i a ł o r u s i o d S m o l e ń s k a p o B i a ł y s t o k i z a c z ę t o z a s t a n a w i a ć s i ę n a d k o n c e p c j ą a u t o n o m i c z n ą 14. O p i n i a n i e w y d a j e s i ę w p e ł n i p r a w d z i w a , c z e g o d o w o d z i n i e z m i e n n a p o s t a w a P B N w s p r a w i e p r z y j ę c i a l i n i i C u r z o n a z a g r a n i c ę p o l s k o - b i a ł o r u s k ą . Ś w i a d c z y o t y m „ w a l e c z n a ” r e t o r y k a n a ł a m a c h ó w c z e s n e j p r a s y b i a ł o r u s k i e j . W e w r z e ś n i u 1 9 4 3 r. w p r a s i e b i a ł o r u s k i e j u k a ­ z a ł a s i ę s e r i a p u b l i k a c j i p o ś w i ę c o n y c h r o c z n i c y w y d a r z e ń w r z e ś n i a 1 9 3 9 r o k u , w k t ó r y c h a u t o r z y d a w a l i w y r a z z a d o w o l e n i u z p r z e b i e g u w y d a r z e ń , c z y l i a k c e p t o w a l i k l ę s k ę I I R P . S t a n i s ł a w G r y n k i e w i c z n a ł a m a c h b e r l i ń s k i e j „ R a n i c y ” p i s a ł m . i n . : „ w s z y s t k i e t e o b i e c a n k i , o d m i a n y i z m i a n y [ p o l s k i e - J . G . ] w s t o s u n k u d o B i a ł o r u s i n ó w s ą d l a n a s n i e t y l k o o h y d n y m ł u d z e n i e m n a s z y c h o d w i e c z n y c h w r o g ó w , le c z t a k ż e o b r a z ą n a s z y c h u c z u ć n a r o d o w y c h . G d y ż d z i s i a j ż a d e n ś w i a d o m y B i a ł o r u s i n n i e d o p u s z c z a m y ś l i , a b y j a k i ś [ ...] P o l a k z W a r s z a w y p r e t e n d o w a ł d o k i e r o w n i c t w a l o s a m i n a r o d u b i a ł o r u s k i e ­ g o . K i e r o w n i c t w a t e g o m a m y d o ś ć [ . . . ] J e d n y m z p a ń s t w , j a k i e w s w o i m p r y m i t y w n y m e g o i z m i e s t r a c i ł y n i e t y l k o p o c z u c i e e t y k i , a l e i n a w e t d r o b n ą p o l i t y c z n ą r o z w a g ę , b y ł a P o l s k a ” 15. O d l u t e g o 1 9 4 3 r. n a P e ł n o m o c n i k a R z ą d u w D e l e g a t u r z e m i a n o w a n o J a n a S t a n i s ł a w a J a n k o w s k i e g o , p r z e d s t a w i c i e l a S t r o n n i c t w a P r a c y , co h a m u ­

13 J. Turonek, K w e stia b ia ło ru sk a w po lityce..., s. 147. 14 H. Piskunowicz, op. cit., s. 57.

15 Lietuvos C entrinis Valstybes A rchyvas [dalej: LCVA], R aport w W ilna, 15 w rześnia 1943 r., sygn. R-61, ap. 1, b. 34.

j ą c o w p ł y n ę ł o n a d a l s z y p r z e b i e g k o n t a k t ó w p o l s k o - b i a ł o r u s k i c h . O d t e j c h w i ­ l i D e l e g a t u r a z a c z y n a g ł o s i ć k o n c e p c j e z b l i ż o n e d o S t r o n n i c t w a N a r o d o w e g o i S t r o n n i c t w a P r a c y , p o l e g a j ą c e n a k o n i e c z n o ś c i w ł ą c z e n i a d o p a ń s t w a p o l ­ s k i e g o z i e m n a w s c h ó d o d g r a n i c y r y s k i e j ( m . i n . M i ń s z c z y z n y ) . L o g i c z n ą k o n t y n u a c j ą t a k i e g o m y ś l e n i a s t a ł a s i ę w s p ó l n a d e k l a r a c j a c z t e r e c h s t r o n ­ n i c t w z 1 5 s i e r p n i a 1 9 4 3 r ., w k t ó r e j b y ł a m o w a n i e t y l k o o g r a n i c y p r z e w i ­ d z i a n e j t r a k t a t e m r y s k i m , le c z r ó w n i e ż z o d s z k o d o w a n i a m i w p o s t a c i a n e k s j i M i ń s z c z y z n y 16. B r a k z a i n t e r e s o w a n i a D e l e g a t u r y w s p ó ł p r a c ą z n a r o d o w c a m i b i a ł o r u s k i ­ m i n i e z n i e c h ę c i ł j e d n a k A K d o k o l e j n y c h p r ó b p r z e k o n a n i a B i a ł o r u s i n ó w d o a k c j i n ie p o d l e g ł o ś c i o w e j , o c z y m ś w i a d c z y m e l d u n e k K G A K d o N a c z e l n e g o W o d z a . W d o k u m e n c i e p r z e d s t a w i o n o p o l i t y k ę o k u p a n t a w z g l ę d e m l u d n o ś c i b i a ł o r u s k i e j , u k r a i ń s k i e j i l i t e w s k i e j . A n a l i z a s y t u a c j i w s k a z y w a ł a n a k o n i e c z ­ n o ś ć s z u k a n i a p o r o z u m i e n i a z P B N . Z d a j ą c s o b i e s p r a w ę z p o w a g i s y t u a c j i , K G A K w u z g o d n i e n i u z D e l e g a t u r ą o p r a c o w a ł a n a s t ę p u j ą c e z a l e c e n i a w o d ­ n i e s i e n i u d o i n t e l i g e n c j i b i a ł o r u s k i e j : 1) u ś w i a d o m i e n i e s k o m p r o m i t o w a n i a s i ę i n t e l i g e n c j i w o p i n i i p a ń s t w d e m o k r a t y c z n y c h p r z e z w s p ó ł p r a c ę z I I I R z e s z ą ; 2 ) p o d k r e ś l a n i e , ż e s t a w i a n i e n a a l i a n t ó w , a l e n i e p o p a r t e c z y n n y m z a a n g a ż o ­ w a n i e m p r z e c i w k o o k u p a n t o w i , n i e j e s t u w z g l ę d n i a n e ; 3 ) w y j a ś n i e n i e , ż e n a w i ą z a n i e s t o s u n k ó w z P o l s k ą m o ż e o k a z a ć s i ę s p ó ź n i o n e , g d y ż k o n f l i k t n a r o d o w o ś c i o w y s t a n i e s i ę p r e t e k s t e m d o i n g e r e n c j i z e w n ę t r z n e j ; 4 ) w y w o ­ ł a n i e p r z e k o n a n i a , ż e n i e n a l e ż y s p o d z i e w a ć s i ę u p a d k u Z S R R i ż e n i e b e z ­ p i e c z e ń s t w o s o w i e c k i e s t a n o w i r e a l n e z a g r o ż e n i e . W y p a d a z a u w a ż y ć , ż e w y s u w a j ą c t a k i e p o s t u l a t y , K G A K p o s u n ę ł a s i ę n i e c o d a l e j n i ż w y t y c z n e r z ą d u 17. 2 9 w r z e ś n i a 1 9 4 3 r. z k r a j u n a d e s z ł a d e p e s z a d o S z t a b u N a c z e l n e g o D o w ó d c y z p y t a n i e m o d n o ś n i e u d z i e l e n i a i n s t r u k c j i w s p r a w i e r o z m ó w z B i a ł o r u s i n a m i . C h o d z i ł o o u z g o d n i e n i e p o s u n i ę ć A K p o d e j m o w a n y c h n a w ł a s n ą r ę k ę z e s t a n o w i s k i e m c e n t r a l i . P r o s z o n o o i n f o r m a c j ę co d o i n s p i r a c j i n i e p o d l e g ł o ś c i o w y c h B i a ł o r u s i n ó w i r o l i w t y m P o l s k i , o p r z y s ł a n i e p r z e d s t a ­ w i c i e l a b i a ł o r u s k i e g o d o R a d y N a r o d o w e j s t o j ą c e g o n a s t a n o w i s k u g r a n i c z 1 9 3 9 r . 18 N a p o t r z e b y r o k o w a ń z p a r t i ą b i a ł o r u s k ą B I P o p r a c o w a ł w y t y c z n e d o t y ­ c z ą c e g r a n i c u s t ę p s t w d l a B i a ł o r u s i n ó w . W o b e c k o n i e c z n o ś c i r o z w i ą z a n i a z a ­ g a d n i e n i a b i a ł o r u s k i e g o b y ło j a s n e , ż e p o w o j n i e P o l s k a b ę d z i e m u s i a ł a d ą ż y ć d o p o ł ą c z e n i a m n i e j s z o ś c i b i a ł o r u s k i e j z p o z o s t a ł ą c z ę ś c i ą R P . W t y m c e l u w ł a d z e p o l s k i e m u s i a ł y b y z a p e w n i ć B i a ł o r u s i n o m w s z y s t k i e p r a w a o b y w a t e l ­ s k i e . T e n c e l m i a ł b y b y ć o s i ą g n i ę t y p o p r z e z u z n a n i e w o j e w ó d z t w n o w o g r ó d z ­ k i e g o , w i l e ń s k i e g o ( e w e n t u a l n i e p o l e s k i e g o ) i c z ę ś c i w o j e w ó d z t w a b i a ł o s t o c ­

16 J . Turonek, K w e stia b ia ło ru sk a w po lityce..., s. 148. 17 H. Piskunowicz, op. cit., s. 58.

18 SPP, Depesza-szyfr „Instrukcja w spraw ie białoruskiej” (29 w rześnia 1943 r.), sygn. 3.1.1.13B, k. 24-25.

k i e g o z a o b s z a r m i e s z a n y n a r o d o w o ś c i o w o , k t ó r e m u p r z y s ł u g i w a ł o b y r ó w n o ­ u p r a w n i e n i a j ę z y k a b i a ł o r u s k i e g o w u r z ę d a c h p a ń s t w o w y c h I i I I i n s t a n c j i , s ą d a c h i s a m o r z ą d a c h ; u t w o r z e n i e p o w s z e c h n e g o , ś r e d n i e g o i z a w o d o w e g o s z k o l n i c t w a b i a ł o r u s k i e g o ; u t w o r z e n i e B i a ł o r u s k i e g o A u t o k e f a l i c z n e g o K o ś c io ł a P r a w o s ł a w n e g o . G d y b y d o s z ł o d o w y r a ź n e g o p o r o z u m i e n i a , d o w ó d z tw o A K b y ło g o to w e d o z a p e w n i e n i a c a ł k o w i t e g o p o p a r c i a w n a s t ę p u j ą c y c h p u n k t a c h p r o g r a m u P B N : 1 ) d e r u s y f i k a c j a o b s z a r u m i e s z a n e g o i u s u n i ę c i e z j e g o ż y c i a w p ł y w ó w ż y w i o ł u r o s y j s k i e g o , 2 ) l a t y n i z a c j a a l f a b e t u , 3 ) s t o p n i o w e u s u n i ę c i e e m i g r a n t ó w r o s y j s k i c h z s z e r e g ó w d u c h o w i e ń s t w a p r a w o s ł a w n e g o , 4 ) z a w a r ­ c ie u n i i m i ę d z y p r a w o s ł a w n ą C e r k w i ą B i a ł o r u s k ą i K o ś c i o ł e m r z y m s k o k a t o ­ l i c k i m o r a z u t w o r z e n i e B i a ł o r u s k i e g o K o ś c i o ł a G r e c k o k a t o l i c k i e g o p o d l e g a j ą ­ c e g o w ł a s n e m u m e t r o p o l i c i e 19. D o k o l e j n e g o s p o t k a n i a m i ę d z y n a r o d o w c a m i b i a ł o r u s k i m i i p r z e d s t a w i ­ c i e l a m i A r m i i K r a j o w e j d o s z ł o w p a ź d z i e r n i k u 1 9 4 3 r. w W i l n i e . W s p o t k a n i u w z i ą ł u d z i a ł m . i n . p ł k A l e k s a n d e r K r z y ż a n o w s k i , k o m e n d a n t o k r ę g u w i l e ń ­ s k i e g o A K . B i a ł o r u s i n ó w r e p r e z e n t o w a l i g ł ó w n i e p r z e d s t a w i c i e l e b i a ł o r u s k i e ­ g o o ś r o d k a w i l e ń s k i e g o : k s . A d a m S t a n k i e w i c z , d r J a n S t a n k i e w i c z i d r S t a n i s ł a w G r y n k i e w i c z . T e n o s t a t n i r e p r e z e n t o w a ł m a ł o z n a n e B i a ł o r u s k i e Z j e d n o c z e n i e L u d o w e . J a k w y n i k a z d o k u m e n t ó w , n a t y m s p o t k a n i u p o r u s z o ­ n o k w e s t i ę p o w o ł a n i a p r z e d s t a w i c i e l i B i a ł o r u s i n ó w d o R a d y N a r o d o w e j . P o ­ l a c y p o i n f o r m o w a l i , ż e r z ą d R P r o z w a ż a m o ż l i w o ś ć p o w o ł a n i a d w ó c h w y b i t ­ n y c h B i a ł o r u s i n ó w . N i e w i a d o m o , c z y o f e r t a n e g o c j a t o r ó w p o l s k i c h z o s t a ł a u z g o d n i o n a z L o n d y n e m . J . T u r o n e k u t r z y m u j e , ż e p r o p o z y c j a m i a ł a u c z y n i ć B i a ł o r u s i n ó w b a r d z i e j e l a s t y c z n y m i i z m u s i ć i c h d o r e z y g n a c j i z ż ą d a ń u z n a ­ n i a s u w e r e n n e g o p a ń s t w a b i a ł o r u s k i e g o i z a a k c e p t o w a n i a s z e r s z y c h k o n c e s j i p o l i t y c z n y c h , k u l t u r a l n y c h i g o s p o d a r c z y c h w g r a n i c a c h P o l s k i . S t a n o w i s k o b i a ł o r u s k i e n i e u l e g ł o j e d n a k z a s a d n i c z e j z m i a n i e . F i a s k o p o w o ł a n i a p r z e d ­ s t a w i c i e l i b i a ł o r u s k i c h d o R a d y N a r o d o w e j J . T u r o n e k u z a l e ż n i a o d z a j ę c i a n i e p r z e j e d n a n e g o s t a n o w i s k a d z i a ł a c z y b i a ł o r u s k i c h , k t ó r z y j e s i e n i ą 1 9 4 3 r. p o d c z a s r o z m ó w z d e l e g a t a m i A K w W i l n i e n i e u z n a l i f o r m u ł y p r z y s i ę g i p o s e l s k i e j 20. P o l a c y p o r u s z y l i r ó w n i e ż p r o b l e m z a p r z e s t a n i a r e p r e s j i w o b e c l u d n o ś c i p o l s k i e j p r z e z n a c j o n a l i s t ó w b i a ł o r u s k i c h . O d p o w i e d z i ą B i a ł o r u s i n ó w s t a ł o s i ę p r z e k a z a n i e m e m o r i a ł u d o p r e z y d e n t a S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h i r z ą d u W i e l k i e j B r y t a n i i , z a w i e r a j ą c e g o ż ą d a n i a u z n a n i a n i e p o d l e g ł o ś c i B i a ł o r u s i w b l i ż e j n i e o k r e ś l o n y c h g r a n i c a c h e t n i c z n y c h - z d o s t ę p e m d o m o r z a - o r a z z u w z g l ę d n i e n i e m e w e n t u a l n e j f e d e r a c j i z P o l s k ą . A u t o r z y te g o d o k u m e n t u k ł a d l i r ó w n i e ż n a c i s k n a a n t y n i e m i e c k ą p o s t a w ę n a r o d u b i a ł o r u s k i e g o i r e ­ p r e s j e n i e m i e c k i e w o b e c B i a ł o r u s i n ó w . A r g u m e n t m i a ł z a t u s z o w a ć n i e c h l u b ­ n ą s t r o n ę r u c h u b i a ł o r u s k i e g o - w s p ó ł p r a c ę z I I I R z e s z ą . A u t o r z y p r ó b o w a l i

19 Biblioteka U niw ersytecka w W arszawie [dalej: BUW], G ranice ustępstw dla B iałorusi­ nów, sygn. 14209, k. 50-51.

p r z e k o n a ć a l i a n t ó w , ż e w ś r ó d n a r o d o w c ó w b i a ł o r u s k i c h i s t n i e j e o r i e n t a c j a p r o z a c h o d n i a . J e d n o c z e ś n i e a u t o r z y o d r z u c a l i o p c ję w s c h o d n i ą , a z w r a c a l i u w a g ę n a o d r ę b n o ś ć n a r o d u b i a ł o r u s k i e g o . P r ó b o w a n o u d o w o d n i ć , ż e „ze s t r o n y p s y c h o l o g i c z n e j t y p B i a ł o r u s i n a j e s t t y p e m z u p e ł n i e e u r o p e j s k i m , p o d ­ c z a s g d y t y p R o s j a n i n a j e s t r a c z e j a z j a t y c k i n i ż e u r o p e j s k i . H i s t o r i a B i a ł o r u s i j e s t a n a l o g i c z n a d o h i s t o r i i k r a j ó w i l u d ó w e u r o p e j s k i c h i t y m s i ę r ó ż n i o d h i s t o r i i R o s j i ” . N a w s z e l k i e s p o s o b y p r o m o w a n o w a l o r y h i s t o r y c z n e i g o s p o ­ d a r c z e B i a ł o r u s i , l i c z ą c n a t o , ż e m o c a r s t w a z a c h o d n i e z a i n t e r e s u j ą s i ę t y m r e g i o n e m . M e m o r i a ł o p r a c o w a n o w M i ń s k u , M o h y l e w i e i W i l n i e . P o d d o k u ­ m e n t e m w i d n i e j ą p o d p i s y „ S z y m o n a D u b n i c k i e g o ” i „ H a n c e w i c z a ” j a k o p r z e d ­ s t a w i c i e l i „ Z w i ą z k u D e m o k r a t y c z n e g o c a ł e j B i a ł o r u s i ” . J . T u r o n e k u w a ż a , ż e p r o p o z y c j e w d o k u m e n c i e n i e z a d o w o l i ł y s t r o n y p o l s k i e j 21. O p i n i a t a n i e j e s t w p e ł n i t r a f n a . T a k n a p r z y k ł a d M S W u w a ż a ł o d e k l a r a c j ę z a d o k u m e n t , k t ó r y z d a w a ł s i ę b y ć p o m o c n y d l a o b r o n y i n t e g r a l n o ś c i t e r y t o r i u m P o l s k i 22. I n n a s p r a w a , ż e o k a z a ł s i ę o n z u p e ł n i e b e z u ż y t e c z n y . W o b e c b r a k u m o ż l i w o ś c i p o r o z u m i e n i a w k w e s t i i t e r y t o r i a l n e j s t r o n y p o s t a n o w i ł y s k u p i ć s i ę b a r d z i e j n a a s p e k t a c h w s p ó ł p r a c y w o j s k o w e j . Z d e c y ­ d o w a n o s i ę w y d a ć w s p ó l n ą o d e z w ę p o p o l s k u i p o b i a ł o r u s k u , w z y w a j ą c ą l u d n o ś ć z i e m w s c h o d n i c h d o s t a w i a n i a c z o ł a o k u p a c j i n i e m i e c k i e j . W t y m s a m y m c z a s i e r o z w a ż a n o m o ż l i w o ś ć u t w o r z e n i a p a r t y z a n t k i p o l s k o - b i a ł o r u ­ s k i e j . P u n k t e m s p o r n y m s t a ł s i ę p r o b l e m u t w o r z e n i a d o w ó d z t w a t e j p a r t y ­ z a n t k i . D z i a ł a c z e b i a ł o r u s c y b y l i ś w i a d o m i f a k t u , ż e o c h o t n i c y p o c h o d z e n i a b i a ł o r u s k i e g o s t a n o w i ą d o ś ć z n a c z n y o d s e t e k w o d d z i a ł a c h A K n a W i l e ń s z ­ c z y ź n i e i N o w o g r ó d c z y ź n i e . W ł a ś n i e d l a t e g o p r ó b o w a l i n a k ł o n i ć p r z y w ó d c ó w A K d o z a a k c e p t o w a n i a w s p ó l n e g o d o w ó d z t w a . S p r a w a u t k n ę ł a w m a r t w y m p u n k c i e . D r u g a r u n d a r o z m ó w p o l s k o - b i a ł o r u s k i c h w W i l n i e o d b y ł a s i ę n a p r z e ł o ­ m i e 1 9 4 3 i 1 9 4 4 r. B i a ł o r u s i n i b y l i r e p r e z e n t o w a n i p r z e z B o l e s ł a w a G r a b i ń ­ s k i e g o , F r a n c i s z k a O l e c h n o w i c z a , k s . A d a m a S t a n k i e w i c z a i S t a n i s ł a w a P o - c z o b u t t a - O d l a ń s k i e g o . Z e s t r o n y p o l s k i e j w s p o t k a n i u u c z e s t n i c z y l i p r z e d s t a ­ w i c i e l e D e l e g a t u r y ( m . i n . J e r z y D o b r z a ń s k i „ I r w i d ” , z - c a d e l e g a t a r z ą d u n a w o j e w ó d z tw o w i l e ń s k i e i d z i a ł a c z P P S ) . P r a w d o p o d o b n i e b y ł o t o o s t a t n i e s p o t k a n i e m i ę d z y p r z e d s t a w i c i e l a m i w ł a d z p o l s k i c h i d z i a ł a c z a m i b i a ł o r u s k i ­ m i z r a m i e n i a b y łe j P B N . P o w a ż n e z a s t r z e ż e n i a P o l a k ó w b u d z i ł s k ł a d d e l e ­ g a c j i b i a ł o r u s k i e j , w k t ó r e j z n a l e ź l i s i ę l u d z i e z n a n i z p o s t a w y p r o n i e m i e c ­ k i e j . N e g o c j a t o r z y p o l s c y z a ż ą d a l i w y m i a n y s k ł a d u d e l e g a c j i , co z d a n i e m B i a ł o r u s i n ó w b y ł o b y z b y t c z a s o c h ł o n n e 23. W p ó ź n i e j s z y m c z a s i e k o n t a k t y m i ę d z y P B N i p o d z i e m i e m p o l s k i m n i e b y ł y k o n t y n u o w a n e . Z ło ż y ło s i ę n a t o k i l k a p r z y c z y n . W g r u d n i u 1 9 4 3 r. z g i n ą ł W . I w a n o w s k i , j e d e n z e z w o l e n n i k ó w i o r ę d o w n i k ó w r o k o w a ń z P o l a ­

21 J . Turonek, K w e stia b ia ło ru sk a w p o lityce..., s. 150; H. Piskunowicz, op. cit., s. 60. 22 IPM S, N o tatk a T. Jankow skiego do MSZ, b ra k daty, sygn. A.11.851/c/1.

k a m i . P o z a t y m o b ie s t r o n y d o z n a ł y z a w o d u . P o l a c y s t r a c i l i n a d z i e j ę n a a k c e p t a c j ę g r a n i c p r z e d w o j e n n y c h I I R P . W y n i k i o b s e r w a c j i r u c h u b i a ł o r u ­ s k i e g o p r z e z w y w i a d A K u t r w a l i ł y d o w ó d z t w o w p r z e k o n a n i u o r z e c z y w i s t e j s ł a b o ś c i d z i a ł a c z y b i a ł o r u s k i c h , k t ó r z y n i e b y l i w s t a n i e w i e l e z a o f e r o w a ć s t r o n i e p o l s k i e j . Z k o l e i n i k ł e r e z u l t a t y d o t y c h c z a s o w y c h r o z m ó w u z m y s ł o w i ­ ł y n a r o d o w c o m b i a ł o r u s k i m b e z c e l o w o ś ć i b e z p r z e d m i o t o w o ś ć p r o w a d z e n i a d a l s z y c h p e r t r a k t a c j i . N a o s o b n e o m ó w i e n i e z a s ł u g u j e f a k t , iż z a i n t e r e s o w a n i e w s p ó ł p r a c ą z p o d z i e m i e m p o l s k i m p r z e j a w i a ł a n i e t y l k o p a r t i a I w a n o w s k i e g o - S t a n k i e w i - c z a , l e c z r ó w n i e ż i n n i d z i a ł a c z e b i a ł o r u s c y . 2 1 p a ź d z i e r n i k a 1 9 4 2 r. w W a r s z a ­ w ie d o s z ł o d o s p o t k a n i a m i ę d z y k i e r o w n i k i e m r e f e r a t u s p r a w n a r o d o w o ś c i o ­ w y c h B I P K G A K W ł a d y s ł a w e m T o m k i e w i c z e m „ K r z y s z t o f e m ” i d z i a ł a c z e m b i a ł o r u s k i m R a d o s ł a w e m O s t r o w s k i m , k t ó r y w ó w c z a s p r a c o w a ł w a d m i n i ­ s t r a c j i c y w i l n e j w o k r ę g u s m o l e ń s k i m . O s t r o w s k i z a o f e r o w a ł w s p ó ł p r a c ę z P o l a k a m i w s p r a w i e f e d e r a c j i p o l s k o - b i a ł o r u s k i e j . Z a p e w n i a ł , ż e m a u p o ­ w a ż n i e n i a d o r o z m ó w z P o l a k a m i o d t a j n e j o r g a n i z a c j i n i e p o d l e g ł o ś c i o w e j ( tz w . C e n t r u m ) s k u p i a j ą c e j d z i a ł a c z y b i a ł o r u s k i c h w B e r l i n i e i W a r s z a w i e . T w i e r d z i ł , ż e p o l i t y c y b i a ł o r u s c y , r o z c z a r o w a n i d z i a ł a n i a m i N ie m c ó w , s z u k a j ą p o r o z u m i e n i a z P o l s k ą , g d y ż u f a j ą , ż e P o l a c y w y c i ą g n ę l i w n i o s k i z p r z e d w o ­ j e n n e j p o l i t y k i w z g l ę d e m l u d n o ś c i b i a ł o r u s k i e j i d o k o n a l i r e w i z j i s w e g o s t a ­ n o w i s k a . J e s t g o d n e u w a g i , iż O s t r o w s k i w r o z m o w i e z p r z e d s t a w i c i e l e m A K n i e k r ę p o w a ł s i ę m ó w i ć o s ł a b y c h s t r o n a c h r u c h u b i a ł o r u s k i e g o . P o d k r e ś l a ł , ż e B i a ł o r u s i n i m a j ą o g r o m n e k ł o p o t y z k a d r ą i n t e l i g e n c j i , w z w i ą z k u z t y m z a b i e g a ł o p o m o c u P o l a k ó w w k s z t a ł t o w a n i u p r z y s z ł e j i n t e l i g e n c j i b i a ł o r u ­ s k i e j . D a ł d o z r o z u m i e n i a , w o d r ó ż n i e n i u o d „ m a r z y c i e l i ” z P B N , ż e n i e j e s t z n i e w o l o n y w i z j ą B i a ł o r u s i w e t n o g r a f i c z n y c h g r a n i c a c h o d B i a ł e g o s t o k u d o S m o l e ń s k a . T y m s a m y m z a s u g e r o w a ł , iż n i e p r z y w i ą z u j e w i ę k s z e j w a g i d o k w e s t i i t e r y t o r i a l n e j . Z a s t r z e g ł s i ę , ż e n i e p r z y b y ł d o o m a w i a n i a s z c z e g ó łó w , le c z d l a p r z e p r o w a d z e n i a r o z m o w y s o n d a ż o w e j i t y m s a m y m u n i k a ł p o r u s z a ­ n i a s y t u a c j i b i e ż ą c e j , m . i n . k o n f l i k t u p o l s k o - b i a ł o r u s k i e g o o s t a n o w i s k a w a d m i n i s t r a c j i i p o li c ji . P o w o ł u j ą c s i ę n a c z u j n o ś ć N ie m c ó w , z a p r o p o n o w a ł z a c h o w a ć w t a j e m n i c y r o z m o w y p o l s k o - b i a ł o r u s k i e , a w i ę c w t y m w z g l ę d z i e n i c z y m s i ę n i e r ó ż n i ł o d d z i a ł a c z y P B N , k t ó r z y t e ż n i e c h c i e l i z r y w a ć z N i e m c a m i . T o m k i e w ic z n i e z u p e ł n i e z a u f a ł O s t r o w s k i e m u . W d u ż e j m i e r z e z a w a ż y ł a n a t y m r e p u t a c j a O s t r o w s k i e g o z o k r e s u m i ę d z y w o j e n n e g o , k i e d y to d a ł s i ę p o z n a ć j a k o p o d w ó j n y a g e n t ( p o l s k i i s o w ie c k i ) . G łó w n e z a s t r z e ż e n i e b u d z i ł o p o w i ą z a n i e O s t r o w s k i e g o z d z i a ł a c z a m i b i a ł o r u s k i m i w W a r s z a w i e i B e r l i n i e ( p r z e d e w s z y s t k i m z e S z c z o r s e m i S z k i e l o n k i e m ) , k t ó r z y n i e b e z p o w o d u p o s t r z e g a n i b y l i p r z e z P o l a k ó w j a k o l u d z i e s k o m p r o m i t o w a n i n a d ­ g o r l i w ą w s p ó ł p r a c ą z N i e m c a m i . T o m k i e w i c z n i e m ó g ł z r o z u m i e ć , z c z y m m a d o c z y n i e n i a - z c e l o w ą p r o w o k a c j ą S D c z y n a i w n ą p o s t a w ą O s t r o w s k i e g o . W z w i ą z k u z t y m w y w i a d p o l s k i u z n a ł , ż e k o n t y n u o w a ć r o k o w a ń n i e n a l e ż y 24.

K o l e j n ą p r ó b ę n a w i ą z a n i a k o n t a k t ó w z p o d z i e m i e m p o l s k i m O s t r o w s k i p o d j ą ł j u ż w 1 9 4 4 r ., g d y b y ł p r e z y d e n t e m u t w o r z o n e j p r z e z o k u p a n t ó w d o c e ló w p r o p a g a n d o w y c h B i a ł o r u s k i e j C e n t r a l n e j R a d y ( B C R ) . W o b l i c z u n i e ­ u n i k n i o n e j k l ę s k i I I I R z e s z y p r e z y d e n t B C R w y k a z y w a ł s i ę c o r a z w i ę k s z ą s k ł o n n o ś c i ą d o r o z m ó w . W s t y c z n i u 1 9 4 4 r. O s t r o w s k i w e z w a ł m n i e j s z o ś c i n a r o d o w e d o w s p ó l n e j w a l k i z k o m u n i z m e m . N i e z a l e ż n i e o d t e g o , p r e z y d e n t B C R l i c z y ł s i ę z t y m , ż e l o j a l n o ś ć w o b e c o k u p a n t ó w z o b o w i ą z u j e g o d o z a c h o ­ w a n i a p o z o r ó w p o s t a w y a n t y p o l s k i e j ; w ł a ś n i e d l a t e g o O s t r o w s k i n i e b y ł w s t a n i e c a ł k o w i c i e u n i k a ć w y p o w i e d z i p o ś r e d n i o l u b b e z p o ś r e d n i o w y m i e ­ r z o n y c h w P o la k ó w . W c z e r w c u 1 9 4 4 r. p r z e m a w i a ł d o ż o ł n i e r z y B i a ł o r u s k i e j K r a j o w e j O b r o n y ( B K O ) i d o d a j ą c i m o tu c h y , p o d k r e ś l i ł , ż e f o r m a c j a t a j e s t p o w o ł a n a d o z w a l c z a n i a „ m o s k i e w s k o - p o l s k i e g o p a n o w a n i a ”25. W b r e w p o z o ­ r o m z a c h o w a n i e t a k i e n i e d o w o d z i d w u l i c o w o ś c i d z i a ł a c z a b i a ł o r u s k i e g o . O k u p a c y j n a r z e c z y w i s t o ś ć n i e p o w s t r z y m a ł a g o p r z e d p o d j ę c i e m k o l e j n y c h p r ó b r o z m ó w z P o l a k a m i . W k w i e t n i u 1 9 4 4 r. z p o l e c e n i a O s t r o w s k i e g o d o W a r s z a w y u d a ł a s i ę j e g o z a u f a n a o s o b a , A d a m D e m i d e c k i - D e m i d o w i c z „ M a - ś l u k ” . P e ł n i ł o n s w o i s t ą r o l ę ł ą c z n i k a m i ę d z y p o d z i e m i e m p o l s k i m i O s t r o w ­ s k i m , n a c o w s k a z u j e j e g o p r z y n a l e ż n o ś ć d o p o d z i e m i a A K i B C R j e d n o c z e ­ ś n i e . P r z y t o c z m y f r a g m e n t c h a r a k t e r y s t y k i D e m i d e c k i e g o - D e m o d o w i c z a s p o ­ r z ą d z o n e j p r z e z w y w i a d A K , w k t ó r y m c z y t a m y m . i n . : „ D e m i d e c k i u c h o d z i w M i ń s k u z a B i a ł o r u s i n a , r o d z i n a j e g o w W i l n i e j e s t r z e k o m o p o l s k a , a c z k o l ­ w i e k z d r a d z a b l i s k i e s t o s u n k i z n a c z e l n y m i n a c j o n a l i s t a m i b i a ł o r u s k i m i . T a d r u g a o k o li c z n o ś ć z w r a c a u w a g ę z e w z g l ę d u n a to , ż e D e m i d o w i c z w W i l n i e u t r z y m u j e j a k o b y s t o s u n k i z p r z e d s t a w i c i e l a m i p o l s k i e j s i ł y z b r o j n e j , o c z y m g ł o ś n o m ó w i r o d z i n a w W i l n i e ”26. C e l e m t e j p o d r ó ż y b y ł o z a p r e z e n t o w a n i e s t r o n i e p o l s k i e j p r o p o z y c j i d o t y c z ą c y c h w s p ó ł p r a c y , m . i n . u t w o r z e n i a w L o n ­ d y n i e p r z e d s t a w i c i e l s t w a b i a ł o r u s k i e g o p r z y r z ą d z i e R P o r a z z a w a r c i a w p r z y s z ł o ś c i f e d e r a c j i p o l s k o - b i a ł o r u s k i e j . W y w i a d A K w c z e r w c u 1 9 4 4 r. d o n o s i ł o z a p r z e s t a n i u r e t o r y k i a n t y p o l s k i e j n a ł a m a c h p r a s y b i a ł o r u s k i e j w W i l n i e , c o w i ą z a n o z w i z y t ą e m i s a r i u s z a O s t r o w s k i e g o w W a r s z a w i e 27. P o l a c y p o d c h o d z i l i z n a j w y ż s z ą o s t r o ż n o ś c i ą d o p r o p o z y c j i O s t r o w s k i e g o . W s p ó ł p r a c a z N i e m c a m i s p r a w i ł a , ż e w i e l u d z i a ł a c z y p o l s k i e g o p a ń s t w a p o d ­ z i e m n e g o n i e w ą t p i ł o , ż e w y b ó r t e j g r u p y j a k o r e p r e z e n t a c j i B i a ł o r u s i n ó w b y ł b y f a t a l n y m b ł ę d e m , g d y ż z n a n a o n a b y ł a z p o s t a w y g e r m a n o f i l s k i e j , n i e p o s i a d a j ą c e j ż a d n y c h w p ł y w ó w w s p o ł e c z e ń s t w i e b i a ł o r u s k i m . Z p e w n o ­ ś c i ą j e d n a k K G A K l i c z y ł a , ż e u d a s i ę w y k o r z y s t a ć O s t r o w s k i e g o d o c e ló w o p e r a c y j n y c h . N i e u l e g a w ą t p l i w o ś c i , ż e b r a n o p o d u w a g ę f a k t , iż O s t r o w s k i - i B C R - r e p r e z e n t o w a ł s o b ą o w i e l e p o w a ż n i e j s z e g o g r a c z a p o l i t y c z n e g o n i ż P B N . W y p a d a z a u w a ż y ć , ż e z a s p r a w ą B C R w i o s n ą 1 9 4 4 r. N i e m c y p o w o ł a l i

25 „B iełaruskaja H azeta” 1944, 7 czerwca.

26 LCVA, R aport ze spraw białoruskich, 5 października 1943 r., sygn. R-61, ap. 1, b. 34. 27 LCVA, R aport sytuacyjny za okres od 1 do 15 czerwca 1944 r., sygn. R-61, ap. 1, b. 48, l. 81.