R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E Tom XXXVII-XXXVIII, zeszyt 7 - 1989-1990
W O JCIECH C IILEB D A Opole
NAD PROJEKTEM
DW UJęZYC ZN EG O SŁOWNIKA FRAZEM ÓW BIBLIJNYCH
"K to w ierny je s t w n ajm n iejszej, i w w ielkiej sp raw ie w ierny będ zie", "praw o m usi p o zo stać praw em ", "nic sądźcie, abyście n ie byli sądzeni", "którzy sie ją ze Izam i, b ę d ą żąć z radością" — słow a nak azó w i p rz e stró g , słow a p o c ie sz e n ia i nadziei, słow a praw d odw iecznych, p o w ta rz a n e tysiącleciam i. Słow a B iblii: ch rześcijań sk ie i o g ó ln o lu d z k ie p o sła n ie , z a m k n ię te w a fo ry sty czn ie k ry staliczn e j form ie językow ej.
W ielkie ro zp o w szech n ien ie fraz eo lo g ii b ib lijn e j - zaró w n o w se n sie jej o b e c ności bodaj we w szystkich językach naszego k ręg u k u ltu ro w e g o ja k i w se n sie w ystępow ania w n ajro zm aitszy ch g a tu n k a c h i stylach w ypow iedzi w każdym z j ę zyków - stw arza o k re ślo n e p ro b lem y tra n s la to rs k ic . B iblia - je j p o s ła n ie i jej stylistyka - w każdym języku zak o d o w an a je s t n a swój n ie p o w ta rz a ln y sp o só b , co najłatw iej d o strz e c chyba w łaśn ie w sfe rz e frazeo lo g ii p o c h o d z e n ia b ib lijn e g o ; dotyczy to zaró w n o ilościow ego, ja k i ja k o śc io w eg o sk ła d u k o rp u só w frazco - logizm ów biblijnych w różnych językach. S ta n isła w S k o ru p k a sz acu je n p . ilość frazeologizm ów biblijnych w języku a n g ielsk im n a 800, w języku n ie m ie c k im - na 500, w języku p o lsk im zaś - ju ż tylko na 300 je d n o s te k 1, c h o c ia ż w S ło w
niku m itó w i tradycji kultury W . K o p a liń sk ie g o 2 doliczyć się m o żn a p o n a d p ię
ciuset w yrażeń b ib lijn e j p ro w en ie n cji. T a k ą ż liczb ę w yrażeń b ib lijn y c h zaw iera
N ow a księga przysłów i wyrażeń przysłow iow ych p o lsk ic h p o d re d . J. K rzy żan o w
skiego3, przy czym k o rp u sy u s ta lo n e p rz e z K rzyżanow skiego i K o p a liń sk ie g o pokryw ają się je d y n ie w niew ielkiej części. S łow niki fra z e o lo g icz n e języ k a rosyjskiego n o tu ją w ed łu g m oich o b licz eń od 40 frazeo lo g izm ó w bib lijn y ch (w
1 Zob.: S. S k o r u p k a . Z zagadnień frazeologii. W: Sprawozdania z posiedzeń Komisji Językowej TNW. Wydz. I. T. 4. Warszawa 1952 s. 170.
2 Warszawa 1985.
S zkolnym sło w n ik u frazeo lo g iczn y m W. Ż u k o w a 4) p rz e z 80 (w S łow niku fra z e o logicznym A . M o ło tk o w a 5) d o 250 (w S łow niku skrzydlatych słów N. i M. A szu- kinów *)7.
N aw et gdyby p rzy jąć je d n a k , że p o d staw o w e k o rp u sy frazeo lo g ii b ib lijn ej są w języ k u p o lsk im i rosyjskim m niej w ięcej je d n a k o w e i o b e jm u ją p o ok. 300 je d n o s te k , zg o d n o ść ta b y n ajm n iej n ie o zn aczałab y o d p o w ied n io ści (czy lepiej: sy m etry cz n o śc i) tych k o rp u só w . W ruszczyźnie fu n k c jo n u ją np. ta k ie frazco- logizm y b ib lijn e , ja k w zyskujuszczije g r a d a ,ja k o ta t' w n o szczi, wozwraszczajetsia
w ietier n a krugi sw oja czy m ierzo st' za p u stien ija , k tó re n ic m a ją swych fra
zeo lo g iczn y ch o d p o w ie d n ik ó w w polszczyźnie m im o is tn ie n ia o d p o w ied n ich m iejsc w p o lsk im tek śc ie B iblii. I n a o d w ró t: ta k ie frazeologizm y p o lsk ie, ja k np. b ło g o sła w io n a m iedzy n iew iastam i, a słow o ciałem sic s ta ło czy niebieski p ta k n ie fu n k c jo n u ją w e w sp ó łczesn ej ruszczyźnie ja k o frazeologizm y w klasycz nym ro z u m ie n iu — m im o że w rosyjskim tek ście B iblii są oczyw iście o d p o w iad a ją c e im frag m en ty .
J e d n a k i te frazeo lo g izm y , k tó re fo rm a ln ie m ają sw e frazeo lo g iczn e ekw iw a le n ty w d ru g im języ k u , przy głębszym ro z p a trz e n iu o k a z u ją się c zęsto w sposób is to tn y z ró ż n ic o w a n e zn a c z en io w o , stylistycznie, łączliw ościow o lu b pod w zg lęd em c z ę sto tliw o śc i i sfery użycia. E w en tu a ln y m tłu m a czo m stw arza to p ro b lem y tym w iększe, że n asza d zisiejsza lek sy k o g rafia - zaró w n o je d n o - ja k i dw ujęzyczna — n ie m a l z u p e łn ie ow o z ró ż n ico w an ie ig n o ru je . G w oli przykładu, ro sy jsk i o d p o w ie d n ik fra z e o lo g izm u ch le b p ow szedni - chlieb nasuszcznyj - je st id en ty czn y z p o lsk im i fo rm a ln ie (co d o sk ład u k o m p o n e n tó w ), i znaczeniow o - a le ty lk o w sfe rz e o d n o śn o śc i czysto b ib lijn e j. W jed n y m z użyć przen o śn y ch b o w iem chlieb nasuszcznyj uzyskał z n acz en ie w ręcz a n to n im ic z n ie przeciw staw ne d o p o lsk ie g o : chlieb nasuszcznyj m iew a w ruszczyźnie z n a cz en ie "rzecz najw aż n ie jsz a , n a jb a rd z ie j is to tn a , życiow o n iezb ęd n a", podczas gdy w języku polskim m ożem y c h le b a p o w sze d n ieg o używać w k o n te k s ta c h znaczących "rzecz zwykłą, zw yczajną, c o d z ie n n ą , m a ło w ażną". N ie jed n a k o w a je s t w zw iązku z tym dystry b u cja k o n te k s to w a o b u frazeo lo g izm ó w . T ym czasem W ielki sło w n ik po lsko -ro syj
s k i D . H e sse n a i R . S typuły8 u sta la je d y n ie o d p o w ie d n io ść ch leb pow szedni - chlieb nasuszcznyj i n a tym p o p rz e s ta je . W in ą za ta k i sta n rzeczy należy je d n a k
4 Szkotnyj frazieotogiczeskij siowar' russkogo jazyka. Moskwa 1980.
5 Frazieotogiczeskij stowar' russkogo jazyka. Ried. A. I. Molotkow. Moskwa 1978. Kryłaiyje słowa. Litieratumyje cytaty, obraznyje wyrażenija. Moskwa 1960.
Ilość ta zwiększy się zapewne po analizie słownika Postowicy russkogo naroda W. Dala i dzieła M. I. M ichclsona Russkaja mysi i riecz. Swojo i czużoje. Opyl russkoj frazieołogii. Sbom ik obraznych slow i inoskazanij (T. 1-2. S ankt—Pietierburg 1902-1903).
o
DWUJĘZYCZNY SŁOWNIK FRAZEMÓW BIBLIJNYCH 119
obarczyć rów nież i jcd n o języ c zn ą le k sy k o g rafię p o lsk ą i rosyjską: ż a d n a z nich, m im o znacznych w ysiłków sło w n ik arsk ich o s ta tn ic h lat, n ie p rz e d sta w iła d o tej p ory w yczerpującej c h a rak tery sty k i je d n o s te k frazeo lo g iczn y ch a n i języ k a p o l skiego, a n i języka ro sy jsk ieg o 9.
W tym w łaśn ie m o m en cie postaw m y zasad n icze d la tych ro zw ażań p y tan ie: czy za p o m o c ą w sp o m n ian e g o W ielkiego sło w n ik a p o lsko -ro syjskieg o (dalej W S P R ) da się przetłu m aczy ć na język rosyjski w szystkie (k o n )tc k s ty , z a w ierające frazem y b ib lijn e ? P y tan ie to zaw iera dwa co n ajm n ie j z a g a d n ie n ia szczegółow e: 1° co to są "frazem y b ib lijn e"? i 2° ja k i je s t ich o b ra z w W S P R ?
P o niew aż o d p o w ied zio m na te p y tan ia pośw ięciłem o d d z ie ln e o p ra c o w a n ia szczegółow e10, tu zaznaczę jed y n ie w sk ró c ie , że nazw ą "frazem y b ib lijn e" o g a rn ia m w yw odzące się je d n a k o w o z B iblii, a je d n o c z e śn ie n a d e r zró ż n ic o w a n e pod w zględem stru k tu ra ln o -fo rm a ln y m , treściow ym i gatu n k o w y m c a ło stk i - od wyrazów złożonych p o zd an ia - k tó ry ch w sp ó ln ą c e ch ą je s t o d t w a r z a l n o ś ć w o k reślo n y ch sytuacjach. D o c a ło ste k ta k ic h zaliczam cy lacjc b ib lijn e , parafrazy, n aw iązania i o d n ie sie n ia b ib lijn e.
C y t a c j e są cząstk am i sam eg o te k stu B iblii i ja k o ta k ie są ró w n o c ześn ie je d n o stk a m i języka o g ó ln eg o . D o cytacji o d n o sz ą się m iędzy innym i frazem y: k am ień w ęgielny, płacz i zgrzy tan ie zębów , w ierzgać p rzeciw k o o śc ien io w i, n ie sam ym ch lcbem żyje człow iek itp. Z a specyficzną p o d g ru p ę cytacji uw ażam z ło żo n e nazwy b ib lijn e - typu K an a G a lile jsk a , o g ró d G e lse m a ń sk i. J ó z e f z A ry- m atei. P o n ciu sz P iła t - o ra z pew ne c a ło stk i id io lc k ta ln e (ty p u za p ra w d ę p o w ia dam wam z id io le k tu C h ry stu sa).
P a r a f r a z y to cało stk i języka o g ó ln e g o w yrosłe z te k stu B ib lii, b ę d ą c e je d n a k ju ż nie jeg o o rg a n ic z n ą częścią, lecz su m ą czy sy n te z ą różn y ch o d cin k ó w lub frag m en tó w tego te k stu , np.: chow ać coś p o d k o rc e m , o d d z ie la ć plew y od ziarn a, paść na o d p o w ied n i g ru n t, k to na cie b ie k a m ie n ie m . tv na n ieg o ch ich em itp.
N a w i ą z a n i a b ib lijn e , ja k sam a nazw a w sk azu je, ju ż tylko n a w iązu ją do obrazó w , zd arzeń i sytuacji o p isan y ch w B ib lii, a le n ie do sam eg o te k s tu ja k o w arstw y form alno-językow ej P ism a św., np.: w odzić od A n n asza d o K a jfasza, w stro ju A dam ow ym czy zap rzeć się jak P io tr C h ry stu sa . S w o istą p o d g ru p ę n a w ią zań sta n o w ią nazwy bib lijn y ch m otyw ów ik onicznych w ro d z a ju P o k ło n T rzech
9 Wysitki te podsumowuje praca: A . M . L e w i c k i , A. P a j d z i ń s k a , B. R e j a k o w a. Z zagadnień frazeologii. Problemy leksykograficzne. Warszawa 1987 zwl. s. 10-38.
10 Zob. W. C h 1 e b d a. Frazeologia biblijna w Wielkim słowniku polsko-rosyjskim. "Zeszyty Naukowe WSP w Opolu" Studia Filologiczne. Filologia rosyjska n r 28. O pole 1991 s. 23-29; t e n ż e . Ozalożeniachpolsko-rosyjskiego s ło w ik a frazemówbiblijnych. "Studia i M ateriały"25 Filologia rosyjska n r 6 (WSP Zielona G óra) 1987 s. 165-173.
K ró li. W alka Ja k u b a z an io łe m . C udow ny połów . Z d ję c ie z krzyża czy Pow rót syna m a rn o tra w n e g o .
W reszc ie o d n i e s i e n i a b ib lijn e n aw iązu ją do P ism a b a rd zo ju ż tylko p o ś re d n io i sta n o w ią , m oim z d a n iem , specyficzne n a ro d o w e alb o ludow e p rz e k sz ta łc e n ia , w izje czy ocen y p rz e k a z u b ib lijn e g o , np.: H e ro d -b a b a , m ądry jak S a lo m o n o w e p o rtk i, z p ró ż n e g o i S a lo m o n n ie n a le je , jak u P a n a B oga za p ie cem . p o trz e b n y jak P iła t w C re d o itp .
P o d z ia ł te n je s t siłą rzeczy o rien ta cy jn y , g ran ice bow iem m iędzy p oszcze gólnym i g ru p a m i frazcm ów bib lijn y ch n ie są i n ie m ogą być o stre.
P o d an y ch tu p rzykładow o c a lo s te k n ie nazyw am po p ro s tu frazcologizm am i, gdyż tradycyjna fra z e o lo g ia w ielu tak ich je d n o s te k nigdy by za frazcologizm y (n ie tylko b ib lijn e , a le frazeologizm y w o g ó le ) n ie u zn ała. M yślę zwłaszcza o p o łą c z e n ia c h typu K an a G a lile jsk a , zap ra w d ę pow iadam w am . D aw id i G o lia t czy w alk a Ja k u b a z an io łem (rzeczyw iście p o łą c z e ń tych p ró ż n o by szukać w ja k im k o lw ie k sło w n ik u o b jaśn iający m czy przekładow ym ). J e s t to re z u lta t o d d ziaływ ania pew nej ro zp o w sz ech n io n ej k o n c e p c ji (czy m oże raczej konw encji) fra z e o lo g icz n e j, z g o d n ie z k tó rą fraz co lo g izm am i są te tylko o d tw arzaln e p o łą c zen ia w yrazow e, k tó re uzyskały w yraźny s ta tu s m etaforyczny. Jed n o z n a c z n ie stw ie rd z a to przy o k az ji o m a w ian ia rosyjskiej frazeo lo g ii b ib lijn e j A. M. B abkin, pisząc, że sp ecyficzną w łaściw ością praw dziw ych frazco lo g izm ó w je s t nie w ystę p o w a n ie w fu n k cji n o m in aty w n ej, lecz e k sp resy jn a c h a rak tery sty k a obiektów , zjaw isk i p ro c e só w 11. T e zę tę w sp iera A. B abkin w yw odem , m ającym u d o w o d nić, że w y rażen ie ogniennyj sto łp fslu p o g n isty z K sięgi W yjścia) n ie m oże być u z n a n e za je d n o s tk ę fraze o lo g iczn ą języka ro sy jsk ieg o , je s t to bow iem "typowa re m in isc e n c ja", k tó ra "nie o d e rw ała się od ź ró d ła, z k tó re g o zo sta ła zaczerp n ięta ", czyli od B ib lii12. T ym czasem ja k o ś się je d n a k ów ogniennyj stołp od sw ego ź ró d ła o d e rw a ł, s k o ro sam B ab k in przytacza to w y rażenie aż w siedm iu z licznych, ja k p isze, cytatów z lite ra tu ry rosyjskiej w ieku X IX i X X , c h ę tn ie w y k o rzy stu jącej sy m b o lik ę i nazw ę słu p a o g n isteg o , p ro w ad ząceg o synów Izraela w ich ucieczce z E g ip tu .
K o n c e p c ję , k tó ra o b lig a to ry jn ą e k sp resy jn o ść, o b razo w o ść i m etaforyczność p o łą c z e ń w yrazow ych u z n a je za p o d staw o w e k ry te riu m frazeo lo g iczn o ści, uw ażam za je d n ą z m ożliw ych w o g ó ln ej te o rii fraze o lo g iczn ej, a le też za m ało p rzy d atn ą z p u n k tu w id zen ia le ksykografii fraz eo lo g icz n ej, zwłaszcza dw ujęzycznej. K o n ce p cja ta bow iem o g ro m n ie z u b aża o ryginalny zasób frazeo lo g ii b ib lijn e j, to znaczy z góry usuw a z e w e n tu a ln e g o słow nika frazcm ów biblijnych w ielką liczbę c a lo ste k , k tó re n ie w ątp liw ie są tw o ram i o d tw arzaln y m i (gotow ym i) w danym ję
11 Russkaja frazieotogija, jejo rozwitije i istoczniki, Leningrad 1970 s. 154. 12 Tam że s. 180.
DWUJĘZYCZNY SŁOWNIK FRAZEMÓW BIBLIJNYCH 121
zyku i k tó re m ają swe całościow e (g o to w e) ek w iw alen ty w języku d ru g im - tyle że n ie rozw inęły z n aczeń m etaforycznych (b ąd ź te ż n ie p rz e ja w ia ją takow ych w badanych k o n te k sta c h ). C o w ięcej, k o n c e p c ja o b lig a to ry jn e j m c tafo ry c zn o ści frazeologizm ów zubaża n a tu rę i tych p o łą c z e ń w yrazow ych, k tó re zo stały ju ż do p u szc zo n e do słow ników . S łow niki bow iem , sto su ją c się do ow ej k o n c ep cji, n o tu ją z reguły p rz e n o śn e jed y n ie zn aczen ia frazem ó w p o c h o d z e n ia b ib lijn e g o , nic uw zględniając faktu, że p o łąc zen ia ta k ie m o g ą być fra z e o lo g icz n e - a w ięc g otow e, o d tw arzaln e, rc p ro d u k o w a ln e w m ow ie - ta k ż e w swej d o sło w n e j (czy p ie rw o tn e j) funkcji nom inatyw nej.
O to , dla p rzykładu, frazem izbijenije m la d ien cew n o to w an y je s t co praw d a przez S łow nik frazeologiczny A. M o ło tk o w a, a le w yłącznie w zn a c z en iu p rz e nośnym "m asow a o k ru tn a ro zp raw a z b ez b ro n n y m i, n ied o św iad czo n y m i itp.; za sto so w an ie surow ych śro d k ó w w sto su n k u do w ielu o sób", k tó re m u M o ło tk o w p rzypisuje wydźwięk ironiczny. T ym czasem są dziedziny, w k tó ry ch to sam o w yrażenie fu n k c jo n u je rów nież ja k o frazeo lo g izm , tyle że w z n a c z en ia c h n a j bliższych dosło w n em u i b ez o to c z k i iro n ic z n e j (czy raczej ż a rto b liw e j). T o , po pierw sze, sfera h isto rii b ib lijn e j, w k tó re j rzeź n ie w in ią te k je s t u ta r tą nazw ą m o rd u na n iem o w lętach b e tle je m sk ic h , p rz e p ro w a d zo n e g o na ro z k a z k ró la H e r o da. Po d ru g ie, je st to d zied zin a h is to rii sz tu k i (zw łaszcza h is to rii m a la rstw a ), w k tó re j om aw iany frazem fu n k c jo n u je na zasad zie o d tw a rz a ln e j, g o lo w ej etykiety, ty tułującej k anoniczny m otyw m alarsk i. T eg o is to tn e g o zró ż n ic o w a n ia n ie d o strzega ani M o ło tk o w , ani H c ssc n i S ty p u ła, u trw alający d o p ie ro trz e c ią d z ie dzinę, w k tó re j fu n k c jo n u je frazem izbijenije m ladiencew (p o g ro m np. n a e g za m inie).
W S P R n o tu je frazem y p rz en ieść się na ło n o A b ra h a m a i k a m ie ń ob razy , a le czy ekw iw alenty rosyjskie, ja k ie u sta lili a u to rz y tego sło w n ik a, są w y starczające? P rzen ieść się na ło n o A b ra h a m a - to w W S P R je d y n ie u jti (pieriesielit'sia) w
łuczszyj (inoj, drugoj) mir; otpraw it'sia k p r a o te a m , k am ień o b razy zaś - to tylko priczina obidy. W ystarczy w yobrazić s o b ie te ra z tłu m acza, k tó ry — d y sp o n u jąc
przytoczonym i u sta le n ia m i leksykografów - chce przeło ży ć na rosyjski n a stęp u jące fragm enty prozy:
Po drugiej stronic fryzu aniołowie wiodą sprawiedliwych do raju. W idać lono A braham a, na które aniołowie kładą dusze niewinnych13.
[...] nie staraj się nawet zbliżyć do nicości Boga, żeby nic przywalił cię kamień obrazy i skała zgorszenia14.
13 J. W i t l I i n. Orfeusz w piekle X X wieku. Paryż 1963 s. 198. 14 J. Ł o z i ń s k i . Paulo Apostolo Mart. Warszawa 1986 s. 308.
[czas] nie dawał wytchnienia praojcom i kazał im dźwigać mroczny kamień obrazy w złowrogim szczęku broni od Egiptu po C hanaan15.
J a k w idać, ek w iw alen ty u s ta lo n e p rz e z H e sse n a i S ty p u łę są tu do niczego n ie p rz y d a tn e . P rzykłady te p o n o w n ie d o w o d zą o g ra n ic z o n o śc i k o n cep c ji, u p a tru ją c e j fra z e o lo g icz n o śc i je d y n ie w zw iązkach o u stab ilizo w an ej p rz e n o śn o śc i znacze n io w e j, k o n c e p c ja ta bow iem , co łatw o tu d o strz e c , z góry p rz e k re śla m ożliw ości tra n s la c ji d u że j liczby (k o n )te k stó w . C h o d zi głów nie o dwa w ypadki:
1° k ied y je d n o s tk i, z n a n e ja k o frazem y b ib lijn e języka o g ó ln eg o , używ ane są w k o n te k s ta c h o b e z p o śre d n ie j o d n o śn o śc i d o B iblii, a w ięc w d osłow nej lub b li sk iej d o sło w n o ści p ie rw o tn e j fu n k cji n o m in a ln e j (jak to m a m iejsce w cytatach z W ittlin a i Ł o z iń sk ieg o );
2° k ied y frazem y b ib lijn e używ ane są w k o n te k sta c h , k tó re dla dow olnych celów a k tu a liz u ją z n a c z en ie d o sło w n e k tó re g o ś z k o m p o n e n tó w frazem u , ja k to się d z ie je np. w n a stę p u ją c y m zd an iu : Przy pierw szym p o jaw ien iu się m ilicji stad k o n ie b ie sk ic h p tak ó w , grzejące sie p o d sk le p e m Pew cxu. zg o d n ie rozw inęło skrzyd ła i o d f r u n ę ło 16. Z d a n ie to , zn aczen io w o ro z p ię te m iędzy d o sło w n o ścią i p rz e n o śn o śc ią , je s t n ie d o p rz e tłu m a c z e n ia za p o m o c ą W S P R , k tó ry dla h asła n ie b iesk i p ta k u s ta la ja k o ek w iw alen t jed y n ie czałopaj, b iezdielnik; czelow iek biez
opriedielonnych za n ia tij. In n a rzecz, że zd a n ie to w ydaje mi się w o g ó le n ie
p rz e tłu m a c z a ln e na rosyjski b ez stra ty isto tn y ch cech o ry g in ału - a le tłum acz p o w in ie n o d n a le ź ć w W S P R ja k iś zn ak , ja k ą ś m etajęzykow ą in fo rm ację o tym, że to , co W S P R przytacza p o praw ej s tr o n ie frazem u n ieb iesk i p tak , nie je st je g o ad ek w atn y m ek w iw alen te m przekładow ym .
W ie lk i sło w n ik H e sse n a i S typuły s to s u je trzy ro d z a je ekw iw alencji: 1° ekw i w a le n c ję a d e k w a t n ą - gdy o d p o w ie d n ik rosyjski je s t i fu n k cjo n aln ie, i g e n ety czn ie zgodny z tra n sla n d e m (tzn. gdy o d p o w ie d n ik rosyjski rów nież wy w odzi się z B ib lii - np.: na o b ra z i p o d o b ie ń stw o - p o obrazu i p o d o b iju , padói łez - ju d o ! p iecza li); 2° ekw iw alen cję f u n k c j o n a l n ą - gdy o d p o w ied n ik ro sy jsk i sp e łn ia w tek ście tę sa m ą fu n k cję treścio w ą, co frazem p o lsk i, ale g e n e ty c zn ie je s t od n ieg o o d m ie n n y (n ie p o ch o d zi z B iblii, np.: k ra in a m lekiem i m io d em płynąca - m o łocznyje rieki, kisielnyje bieriega, w błogosław ionym sta n ie - w intieriesnom p o lo że n ii). T a k ie zaś w ypadki, ja k o p isan y n ieb iesk i p ta k -
c zelo w iek biez opriedielonnych za n ia tij czy n ie znać d n ia an i godziny — żyt' (priebyw at’) w p o sto ja n n o j nieuw ieriennosti (triewogie) ilu s tru ją trzeci sposób
u s ta la n ia o d p o w ie d n ik ó w p rzekładow ych w W S P R . P o leg a o n na o p i s i e p o j ę c i a , p ró b ie w y jaśn ien ia zaw arto ści treściow ej tra n sla n d u (np. kam ień
15 Tam że s. 32.
DWUJf.ZYCZNY SŁOWNIK FRAZEMÓW BIBLIJNYCH 123
obrazy - priczina obidy), ale o siąg n ięty re z u lta t tru d n o p rz e c ie ż nazw ać ek w i w alen tem przekładow ym . C o praw da w ypadków te g o ro d z a ju n ic je s t w iele - w szystkich frazem ów bib lijn y ch je s t w W S P R 174 (z w a ria n ta m i - 285); w tej liczbie ilość o d p o w ied n ik ó w p o jęciow o-opisow ych sz acu ję na 14% o g ó łu u s ta lo nych przez H cssen a i S typułę ekw iw alencji. N ie je s t to w iele - je d n a k leksy kografow ie ci przeoczyli pew ien podstaw ow y w ym óg sło w n ik arslw a: w żad en z e w nętrzny, form alny (np. graficzny) sp o só b n ie ro z ró ż n ili o n i teg o , co je s t w ich słow niku faktycznym ek w iw alentem p rzekładow ym , od teg o , co je s t je d y n ie p o d p ó rk ą m etajęzykow ą - a w ięc od o p isu p o ję c ia 17. T e ja k o ścio w o o d m ie n n e z ja w iska tra k to w a n e są w W S P R na rów nych p raw ach , a p o n iew aż n a każdej s tr o n ic słow nika w y stęp u ją p rz e m ie n n ie , u żytkow nik W S P R nigdy n ic je s t d o koń ca pew ien, co z n a jd u je po praw ej s tro n ie arty k u łu hasłow ego: czy fak ty czn ą - ja k m ów ią językoznaw cy - j e d n o s t k ę j ę z y k a (w danym w ypadku j ę zyka rosyjskiego) czy też pew ien k o n s tru k t, d o ra ź n ie w ym yślony p rz e z lek sy kografów ? Czy np. w yrażenie k io w tiebia k a m n ie m , ty w niego ch leb o m , ja k ie przytacza S lypuła przy p o lsk im k to na cieb ie k a m ie n ie m , ty na n ieg o c h leb em . je st w żywej m ow ie rosyjskiej go to w ą s e n te n c ją , p o w szech n ie z n a n ą i cy to w an ą z pam ięci - czy też w yrażenie to z o sta ło p rzez S ty p u lę żywcem p rz e tłu m a c z o n e słow o po słow ie z języka p o lsk ieg o ? M a się p raw o d o tak ich p o d e jrz e ń i w ątpliw ości, sk o ro tłu m aczeń doraźn y ch je st w W S P R zn aczn a ilość, a z e w n ę trz nie - z b ra k u o d p o w ied n iej in fo rm a cji m etajęzykow ej - są o n e n ie d o o d ró ż n ie nia od praw dziw ych ekw iw alentów adekw atnych. O to przykłady:
w iara góry p rzen o si - to w W S P R wiera i go n t s m iesta sd w in iet (zam iast:
wiera góram i dw igajet)
nie sicie, nie o rz e - nie siejet, nie p a sze t (zam iast: nie siejet, nie żn io t lub
żniol, gdie nie siejał)
zak o p ać ta le n t - za k o p a t' ta ła n t (zam iast: zaryt' ta la n t)
drzew o figowe - Jtgowoje dieriewo (z am ia st o b lig a to ry jn e g o w B iblii:
sm o k o w n ic a )
K o n su lta cja z użytkow nikam i języka rosyjskiego p o tw ie rd z iła m o je p rzy p u szc ze nie, iż fraza k to w tiebia k a m n iem , ty w niego ch lebom z o sta ła w ym yślona p rzez R. Stypułę: fraza tak a nie fu n k c jo n u je w języku rosyjskim ja k o je g o u ta r ta jed n o stk a o d tw arza ln a. M yślę, że m ogłaby się o n a z n aleźć w sło w n ik u p rz e k ła dowym, a le na zu p e łn ie innych zasad ach , z innym sta tu se m i w innym u jęciu
17 "Wszystko, co ma jakieś znaczenie w słowniku, a co nie jest przytoczeniem, można zaliczyć do «metajęzyka leksykografii». Otóż jest rzeczą oczywistą, że środki zewnętrzne tego metajęzyka powinny być odrębne od środków graficznych w przytoczeniach [...] Chodzi (...) o zapobieżenie sytuacjom, kiedy element należący do przytoczenia mógłby zostać potraktowany jako elem ent oznaczający relację ustalaną przez lek-' sykografa lub odwrotnie" (A. B o g u s ł a w s k i . Polsko-rusyjskie m inucje leksykograjiczne. W: Polsko- -rosyjskie minucje słownikowe. Pod red. J. Wawrzyńczyka. W arszawa—Poznań 1988 s. 77 n.
graficznym , k tó re d ało b y użytkow nikow i sło w n ik a n ie z b ę d n ą in fo rm a c ję m e ta językow ą. P o p raw ej s tro n ie frazem u k to na c ieb ie k a m ien iem , ty na niego c h le b e m um ieściłbym zn ak zera lingw istycznego, in fo rm u jący , że adekw atny ek w iw alen t p rzek ład o w y te g o frazem u w ruszczyźnie n ie istn ie je . N a stę p n ie , w n aw iasie k w adratow ym , p o k w a lifik ato rze dost. p rzedstaw iłbym ow o dosłow ne tłu m a c z e n ie fraz em u - k to w tiebia k a m n ie m , ty w niego chlebom - z w yjaśnie n ie m z n a c z e n ia w a p o stro fa c h ; p o śre d n ik u d o d ałb y m w y rażenie zła za zło nie
w ozdaw aj, użytego w cześniej p rz ez R . S ty p u łę w je g o dw ujęzycznym słow niku
przysłów . W szystko to je d n a k w n aw iasie kw adratow ym , by d ać znać użytkow ni kow i, że czyta o to in fo rm a c je p o m o cn icz e, a n ie m a do czynienia z ad ek w atn ą je d n o s tk ą przek ład o w ą.
P rz y to c z o n e fakty u z a sa d n ia ją myśl, iż p o trz e b n y byłby o d ręb n y dw ujęzyczny sło w n ik frazem ó w b ib lijnych, o p a rty na in n ej niż W S P R k o n cep cji frazeologii i innych zasad ach leksykograficznych. K o n ce p cja tak a, p rz ed staw io n a przeze m n ie szczegółow iej w innym m ie jsc u 18, z ak ła d a, iż koniecznym i w ystarczającym k ry te riu m fra zeo lo g iczn o ści je s t o d t w a r z a l n o ś ć p o łączen ia w yrazow ego w d a n e j s y t u a c j i - a w ięc i w o k reślo n y m k o n tek ście czy ty p ie k o n te k stu .
T e z ę tę m ożna p o n o w n ie z ilu stro w a ć p rzykładem frazem u rzeź n ie w in ią te k . Z w ro t ów je s t g o to w ą, o d tw a rz a ln ą w sytuacji pow oływ ania się na przekaz b ib lijn y , nazw ą z d a rz e n ia, zn a n e g o ja k o m o rd na n o w o ro d k ach b etlejem sk ich ; ja k o ta k i zw rot te n je s t fraz em em języka p o lsk ieg o o pew nym zesp o le p a ra
m e tró w językow ych. Z w ro t te n w tej funkcji nazw ijm y w a r i a n t e m p o d s t a w o w y m in w arian to w eg o w y rażenia rzeź n ie w in ią te k . J e d n o c z eśn ie zw rot rzeź n ie w in ią te k je s t te ż gotow ym , a w ięc o d tw arzaln y m , tytułem d zieł m a la rsk ic h , m ających ów m o rd za te m a t. W tej fu n k cji stan o w i o n rów nież frazem języka p o lsk ie g o o n ieco innym , ja k w pierw szym w ypadku, ale bard zo zb liżonym z e sp o le p a ra m e tró w ; je s t to o d m ia n k a w a ria n tu podstaw ow ego. W re sz cie zw rot rzeź, n ie w in ią te k je s t gotow ym , a w ięc o d tw arzaln y m , o k re ś le n ie m ja k ie g o ś bezkrw aw ego p o g ro m u , zw łaszcza podczas egzam inów , i ja k o taki zw ro t ów je s t ta k ż e fraz em em języka p o lsk ieg o , a le o zasad n iczo o dm iennym , n iż p o p rz e d n io , z e sp o le p a ra m e tró w . N azw ijm y te n zw rot w a r i a n t e m p o c h o d n y m in w a ria n tu rzeź n ie w in ią te k .
I to w ła śn ie - in w a ria n t i dwa je g o w arian ty : podstaw ow y z o d m ia n k ą i p o ch o d n y - z o d p o w ie d n ią p re z e n ta c ją ich p a ra m e tró w — p o w in n o tw orzyć lewą
18 Z ob. W. C h I e b d a. Frazeologia w świetle zagadnień społecznej psychologii języka. "Zeszyty Naukowe WSP w O polu”. Studia Filologiczne. Filologia rosyjska n r 25. O pole 1986; t e n ż e . Teoria frazeologiczna a nauczanie języka obcego. "Prace Językoznawcze US" T. 15:1989 s. 96-108; t e n ż e . Elementy frazem atyki Wprowadzenie do frazeologii nadawcy. O pole 1991.
DWUJÇZYCZNY SŁOWNIK FRAZEMÓW BIBLUNYCH 125
(p o lsk ą ) s tro n ę sło w n ik a p rzek ład o w eg o . S tro n ę p raw ą, ro sy jsk ą, w y p ełn iać pow inny ekw iw alenty p rzek ła d o w e każd eg o z w a ria n tó w o d d z ie ln ie . T a k się składa, że w w ypadku rzezi n iew in iątek ro sy jsk ie ekw iw alen ty w a ria n tu p o d staw ow ego, jego o d m ia n k i o ra z w a ria n tu p o c h o d n e g o są fo rm a ln ie id e n ty czn e
- za każdym razem b ę d zie to izbijenije m ła d ien cew . W cale ta k je d n a k być n ie m usi, ja k p o k a z u je k olejny przykład.
Z w ro t k am ień obrazy, ja k ju ż p isałem , m a w W S P R je d e n tylko o d p o w ie d n ik :
priczina obidy. Tym czasem in w arian t te n re p re z e n to w a n y je s t w polszczyźnic
dw om a w arian tam i. Z n a c z e n ie w a ria n tu p o d staw o w eg o n a jd o g o d n ie j w yjaśnić cy tatem z K sięgi Izajasza (8, 14-15) lub tym fra g m e n te m z listu św. P aw ła do R zym ian, k tó ry m ów i, że Izraelici n ie doszli d o sp raw ied liw o ści z z a k o n u , gdyż "p o tk n ęli się o k am ień obrazy", p o ło żo n y na S yjonie (zob. R z 9, 32). R o sy jsk im ekw iw alen tem tego - i tylko teg o - w a ria n tu je s t ka m ie ń p rietkn o w ien ija . N a to m iast w a ria n t p o ch o d n y k a m ie n ia obrazy, k tó ry m a zn a c z en ie "przyczyna, pow ód obrazy, zgorszenia", n ie m a w ruszczyźnie ek w iw alen tu a d e k w a tn e g o (czyli o d p o w iednika b ib lijn ej p ro w e n ie n c ji), d la te g o też po praw ej s tro n ie a rty k u łu zam iast tra n sla tu p ow inien w idnieć zn ak zera lingw istycznego. Po w y jaśn ien iu w n aw iasie kw adratow ym znaczen ia n ależało b y n a s tę p n ie p o d ać frazeo lo g iczn y b lisk o zn acz- nik kam ien ia obrazy - w y rażenie ja b ło k o razdora - zazn aczając je d n o c z e śn ie , że poch o d zi o n z in n ej sfery k u ltu ro w e j.
D la jaśn iejszeg o zo b razo w an ia ró żn ic m iędzy W S P R i p ro je k to w a n y m d w u ję zycznym sło w n ik iem frazem ów biblijnych (S F B ), p o ró w n a jm y sp o só b o p isu fra- zem u kam ień ob razy w o b u tych słow nikach:
W SPR
kamień obrazy - priczina obidy
SFB
KAMIEŃ [I - VIII] IV. KAMIEŃ O B R A ZY 1. kamień obrazy
'Tylko Pana Zastępów miejcie za Świętego (...) i będzie wam świętością i kamieniem obrazy, i skalą potknięcia dla obydwu domów Izraela" (Iz 8, 14-15)
1. kamień prietknowienija
2. kamień obrazy
'przyczyna, powód obrazy, zgorszenia'
2. 0 ['priczina obidy, wozmuszczenija'; por. mitol. jabłoko razdora]
O d n o sz ę w ra ż e n ie , że w su m ie zap is SFB je s t d la tłu m acza b ard ziej inform a- tywny, d a ją c m u m ożliw ość "przym iarek" d o tłu m a c z o n e g o k o n te k stu i u łatw iając sa m o d z ie ln y w ybór w a ria n tu .
W te n praktyczny sp o só b p rzed sta w iłem n ie k tó re pod staw o w e zasady p la n o w an eg o dw ujęzycznego SFB. W yo b rażam so b ie , że m iałby to być słow nik przc- k ła d o w o -o b ja śn ia ją c y 19 o a lfabetyczno-gniazdow ym u k ła d z ie h aseł. K onieczność w zb o g ace n ia sło w n ik a p rz e k ład o w e g o e le m e n ta m i eksplikatyw nym i w ydaje się oczyw ista: p rzek ład o w i w sło w n ik u p o d le g a ją n ie in w arian ly , lecz sem antyczne w a ria n ty frazem ó w (typow e zn aczen ia in w arian to w ej p o sta c i frazem u ). S k o ro tak, to k ażd e z tych znaczeń p o w in n o być w ja k iś sp o só b sc h a rak tery zo w an e dla o d ró ż n ie n ia go od p o zo stały ch ; innym i słowy: przy każdym w a ria n c ie pow inna być u m ieszczo n a zw ięzła e k sp lik a c ja zn aczen ia i (zak o d o w an a w o d p o w ied n ich sym b o la c h ) in fo rm a c ja dotycząca zab arw ien ia e m o c jo n a ln e g o , przy n ależn o ści sty low ej frazem u o ra z je g o łączliw ości sk ład n io w ej. T ak ieg o zesp o łu sym boli dla o z n a c z an ia p o szczególnych p a ra m e tró w frazem ów bib lijn y ch jeszcze n ic o p ra c o w a łe m 20, je d n a k p o d o b n e o z n a k o w a n ie h a seł uw ażam za k o n iecz n e, zwłaszcza w w y p ad k ach , gdy frazem rosyjski, identyczny z p o lsk im fo rm a ln ie (zew n ętrzn ie), ró ż n i się o d e ń w łaśn ie jed n y m czy dw om a p o z o rn ie d ru g o rzęd n y m i p a ra m e tram i. T a k je s t na p rzykład w w ypadku frazem ów w ierzgać przeciw ko ościeniow i i pie-
riet' p ro tiw rożna: frazem p o lsk i ma le k k o arch a iczn y w ydźw ięk książkow y, jego
ro sy jsk i o d p o w ie d n ik zaś o p atry w an y je s t k w a lifik ato rem prosioriecznoje. F razem a słow o ciałem się s ta ło ! m a w polszczyźnie sz e ro k ą sfe rę użycia, a duża czę sto tliw o ść w y stęp o w an ia n ad a ła m u c h a ra k te r w ykrzyknika w yrażającego zask o cz e n ie , z d u m ie n ie czy podziw . Je g o dosłow ny o d p o w ie d n ik rosyjski - a słow o
sta ło p ło tiju — m a c h a ra k te r w ą sk o lite ra c k i, a w m ow ie p o to c z n e j bodaj w ogóle
n ie je s t je d n o s tk ą o d tw arz aln ą .
T a k ie fo rm a ln ie id en ty c zn e o d p o w ie d n ik i są zazwyczaj kuszące dla tłum acza, m u si o n je d n a k w iedzieć, co tra c i, decy d u jąc się na ich w ybór, m usi zdecydować, czy n ie w a rto czasem pośw ięcić identyczności fo rm a ln e j na rzecz zachow ania w tek śc ie ja k ie g o ś p a ra m e tru p o z o rn ie tylko d ru g o p lan o w eg o . P o n o w n ie należy je d n a k p o d k re ślić , że za ró w n o w leksykografii p o lsk ie j, ja k i w rosyjskiej zn a czen io w a, stylistyczna i g ram aty czn a ch a ra k te ry sty k a frazem ów biblijnych je st
19 Zob. T e n ż e . N a d koncepcję przekładowego słownika objaśniającego. "Studia i Materiały" 15 Filologia rosyjska n r 3 (W SP Zielona G óra) 1984.
20
Jak się wydaje, zespól takich oznaczeń w ogóle nie został jeszcze opracowany; por. L e w i c k i i i n., jw. s. 31: "Najtrudniejszym problem em leksykografii jest wprowadzenie informacji pragmatycznej. Brakuje odpowiednio wyczerpującego, prostego i łatwego w odbiorze zapisu tej informacji, dlatego stosujemy [w opisie jednostek frazeologicznych] m etodę kwalifikatorów leksykalnych, ugruntowaną przez tradycję leksykografii wyrazowej zdając sobie sprawę z jej niedostatków".
DWUJĘZYCZNY SŁOWNIK FRAZEMÓW BIBLIJNYCH 127
zaznaczona ledw ie szkicow o, m a w iele lu k , n ie d o k ła d n o śc i i n ie k o n se k w e n c ji, co n iez m ie rn ie u tru d n ia p rac ę p o rów naw czą w lek sy k o g rafii dw ujęzycznej.
U k ład alfabctyczno-gniazdow y po zw o li ze b ra ć p o d je d n y m h asłem frazem y, należące do różnych grup fo rm a ln o -stru k tu ra ln y c h i g atu n k o w y ch , k tó r e przy u k ład zie w yłącznie alfabetycznym byłyby ro z rz u c o n e n a z a sad zie p rz y p a d k u po całym słow niku. W zo rem m oże tu być N o w a księga p rzysłów ... p o d red . J. K rzy żanow skiego: pod hasłem S alo m o n sło w n ik te n g ro m ad zi frazem y m ąd ry jak S a lo m o n . m ądry jak S alo m o n o w e p o rtk i, z p ró ż n e e o i S a lo m o n n ie n a le je , sąd Salom onow y. Salom onow y w yrok i jeszcze 8 frazem ów o m niejszym s to p n iu ro z p ow szech n ien ia. M yślę, że w SFB h asło k a m ień m og ło b y g ru p o w a ć n a s tę p u ją c e frazem y: kam ień na k am ien iu nie z o sta n ie , k am ień m łyński u szyi pow iesić, k am ień w ęgielny, kam ień obrazy, rzucać k am ie n ie m w ko g o , k to na c ie b ie k a m ien iem . ty w niego ch leb cm . k am ien ie w ołać b ę d ą o ra z k a m ie n n e ta b lic e , a także w a rian ty i o d m ia n k i tych frazem ów . K ażda z tych je d n o s te k byłaby ro z pracow ana m niej w ięcej tak, ja k to p o k az ałe m w cześniej przy fra z e m ie kam ień obrazy.
Sygnalizow any p rzeze m n ie k ilk a k ro tn ie n iezad o w alający s ta n b a d a ń n ad fra- zem am i biblijnym i zaró w n o w lingw istyce p o lsk ie j, ja k i ra d z ieck iej sp raw ia, że plany k o n fro n taly w n cg o , p o lsk o -ro sy jsk ieg o z e staw ien ia tych frazem ó w w u k ła dzie słow nikow ym trzeb a odłożyć na p ó ź n iej, a zająć się w pierw : 1° u sta le n ie m polskiego i rosyjskiego k o rp u su frazem ów b ib lijn y c h , 2° u s ta le n ie m c h a ra k terystyk poszczególnych frazem ów o d d z ie ln ie dla języka p o lsk ie g o i rosyjskiego (opis znaczeń i u s ta la n ie p a ra m e tró w stylistycznych, gram aty czn y ch , sk ład n io w y ch i pragm atycznych), w reszcie 3° ro z p ra c o w an ie m szczegółow ych zasad czy "chwy tów" tec h n ik i lcksykograficznej zaró w n o dla p o trz e b jed n o ję z y c z n c g o u trw a la n ia frazeologii b ib lijn ej, ja k i dla p o trz e b słow n ik o w eg o z e staw ien ia m iędzyjęzy- kow ego. W leksykologii i leksykografii p o lsk iej szlak i w tej m a te rii p rz e ta rte są p racam i A. B ogusław skiego i J. W aw rzyńczyka21, m im o to je d n a k sąd zę, że chociaż planow any słow nik o b e jm u je sto su n k o w o n ie w ielk i k o rp u s p o łą c z e ń wyrazowych, je g o p ro je k t p rzed staw ić b ęd zie m ożna n ie w cześniej, niż za 4-5 lat.
21
Zob. m.in.: A. B o g u s ł a w s k i . O zasadach rejestracji jednostek języka, "Poradnik Językowy” 1976 n r 8; t e n ż e . T. G a r n y s z - K o z l o w s k a . A ddendum to a Polish Phraseology. A n Intro ductory Issue. Carbondale and Edmonton (C anada) 1979; J. W a w r z y ń c z y k . Problemy konfrontacji przekładowej języka polskiego i rosyjskiego w świetle krytyki leksykograflcznej. Bydgoszcz 1982; t e n ż e . Aktualne problemy leksykografii polsko-rosyjskiej. Cz. 1 i 2. "Przegląd Rusycystyczny” 1984 z. 3 i 4.
S U R L E P R O JE T D ’U N D IC T IO N N A IR E B ILIN G U E D E PH R A SÉO LO G ISM ES BIBLIQUES
R é s u m é
L 'auteur considère ici la possibilité d e prép arer un dictionnaire bilingue spécial, com portant des phraséologism es bibliques polonais et russes. Ce serait un dictionnaire de traduction, mais qui contienne tous les élém ents explicatifs: une explication des sens de variantes particulières de chaque phraséo- logisme, une analyse gram m atico-pragm atique précise des variantes significatives, un choix d'exemples, etc.
Le corpus com pte environ 1000 unités, à ceci près que le corpus polonais et le russe diffèrent l'un de l'autre, que ce soit en quantité qu'en qualité. L'article ci-dessus fait ressortir l'insuffisance des corpus élaborés jusqu'à présent, tout en m ontrant les propositions de l'auteur en la m atière.
