R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E T o m XLI, zeszyt 1 - 1993 BARBARA KUNDZICZ CSSF F R A N C I S Z K A N I Z M W T W Ó R C Z O Ś C I S T A N I S Ł A W A W I T K I E W I C Z A FENOMEN FRANCISZKANIZMU F r a n c i s z k a n i z m - p o ję c ie b a r d z o z ło ż o n e w sw e j tre śc i je s t tru d n e do z d e fin io w a n ia . F u n k c jo n u je g łó w n ie w n a u k a c h te o l o g i c z n y c h , a w s z c z e g ó ln o ś c i w te o lo g ii życia w e w n ę t r z n e g o , ja k o o k re ś le n ie j e d n e j ze s z k ó ł d u c h o w o ś c i c h rz e ś c ija ń s k ie j z a in ic jo w a n e j p r z e z św . F r a n c is z k a z A s y ż u . Pojaw ia się ró w n ież w na u c e historii K o śc io ła ja k o te rm in o b e j m u j ą c y d z ie je w s p ó ln o t m in o ry c k ic h . F e n o m e n fra n c is z k a ń s k i is tn ieje w o b r ę b ie relig ii c h rz e ś c ija ń s k ie j i m usi być ro z p a tr y w a n y j e d y n i e w z w ią z k u z is to tn y m i tre ś c ia m i c h ry s tia n iz m u . F r a n c is z k a n iz m , j a k ka ż d a o d rę b n a sz k o ła d u c h o w o ś c i, s ta n o w i p e w ie n s w o is ty sp o s ó b p rz e ż y w a n ia o w y c h tr e ś c i. P o w s z e c h n ie uw aża się, że w ła ś n ie ruch f r a n c is z k a ń s k i p r z y w r ó c i ł ś w i e ż o ś ć p ie rw o tn e g o c h ry s tia n iz m u . P o s tu lo w a n y p r z e z nieg o n o w y s ty l ż y c i a 1 rz u to w a ł b a rd z o g łę b o k o na c h a r a k te r c h r z e ś c ija ń s k ie j a s c e z y - p o j a w i ł się na tle p o n u re g o a s c e ty z m u ś r e d n i o w i e c z n e g o 2, u k a z a ł c h r z e ś c i j a ń s t w o p o g odnie a firm u ją c e ży cie, o d s u w a ją c e u s ta w ic z n y s tr a c h d e m o n a n ie p o k o ją c y ludzi w ie k ó w śre d n ic h .
Dla z ro z u m ie n ia fra n c is z k a n iz m u k o n ie c z n e j e s t d o ta r c ie d o j e g o isto ty , czyli p o z n a n ie j e g o tw ó rcy - św . F ra n c isz k a z A s y ż u . Dla u n ik n ię c ia w i e l o z n a c z n o ś c i n ależy w y ra ź n ie o d ró ż n ić d u c h o w o ś ć s a m e g o F ra n c is z k a o d d u c h o w o śc i w y ro s łe j i u k s z ta łto w a n e j z b ie g ie m c z a s u w o b r ę b ie ru c h u m in o
-1 Zob. A. F. Ż y n e -1. Ś w ię ty F ra n ciszek z A sy żu . W arsz aw a -1978 s. 5-1.
2 „D otąd panow ał w K ościele k ierunek ascezy m ów iący głó w n ie o cz ło w ie k u z e p su ty m , je g o w ew n ętrzn y ch n ied o sta tk a ch , o Bożym sądzie i sp ra w ie d liw o śc i [...]. D lateg o a sceza p rz y b ra ła o b licze surow ej pokuty: postów , d ługich m odlitw , sta ły c h u m artw ień . Ideałem i u o so b ie n ie m św ię to śc i byli pu ste ln icy [...]. N ic d ziw nego, że u p o w szech n ił się pogląd na św ię to ść i d o sk o n a ło ść ja k o na drogę w y jątk o w ą, d o stę p n ą je d y n ie dla w y b ran y ch [...]” . (T am że s. 5 4 -55).
4 6 BA RB A R A K U N D ZIC Z C SSF
ry c k ie g o . N as w ty m m ie js c u in te r e s o w a ć b ę d z ie o ry g in a ln a d u c h o w o ś ć Ś w ię te g o z A s y ż u , którą n a z w a ć b y m o ż n a „ f r a n c is z k o w o ś c ią ” . O na to s t a n o w i n a jis to tn ie js z ą treść f r a n c is z k a n iz m u .
Z a te m n a jo g ó ln ie j p rz e z p o ję c ie f r a n c is z k a n iz m u m ożna r o z u m ie ć p rz e d e w s z y s t k i m ideę św . F ran ciszk a z A s y ż u , j e g o d u c h o w e d z ie d z ic tw o , a także d u c h o w o ś ć c a łe g o ru c h u f r a n c is z k a ń s k ie g o , b ę d ą c ą sw o istą in te rp re ta cją idei P o v e re lla i co za t y m idzie, c z ę s to nieco o d b ie g a ją c ą od p ierw o tn e j Fran ci- s z k o w e j nau k i.
R e d a k c ja E n c y k lo p e d ii K a to lic k ie j, p r z y g o to w u ją c do d ruku hasło - F ra n -
c is z k a n iz m , p o d a je ta k ie j e g o z n a c z e n ie : „ te rm in u ż y w a n y p rz e z h isto ry k ó w
ruchu f r a n c is z k a ń s k ie g o (A. G e m e lli, A. B la s u c c i, T. L o m b a rd ii, L. Iriarte) na o k r e ś l e n i e p o g l ą d ó w i p o s ta w p o d k r e ś la n y c h p rz e z F ra n c isz k a z A syżu i F r a n c i s z k a n ó w ; w y r a z iły się o n e w s z c z e g ó ln y s p o s ó b w e fran c isz k a ń sk iej d u c h o w o ś c i , a ta k ż e lite ra tu rz e i s z tu c e . W s z e r s z y m z n a c z e n iu - dzieje z a k o n u i w s p ó ln o t rei., o in sp ira c ji f r a n c i s z k a ń s k ie j” (E K , 533 -5 3 5 ).
W ciąg u w i e k ó w n ie p r z e r w a n ie p o d e jm u je się p ró b y o k reślen ia istoty d u c h o w o ś c i f r a n c is z k a ń s k ie j. D ąży się do u c h w y c e n ia j a k ie g o ś p rz y m io tu p o d s t a w o w e g o i n a jb a rd z ie j c h a r a k te ry s ty c z n e g o , po k tó ry m m ożna b y tę d u c h o w o ś ć o d r ó ż n i ć od in n y ch . P y tan ie o d u c h o w o ś ć fra n c isz k a ń sk ą je st p y t a n i e m o c e c h y c h a r a k t e r y s t y c z n e , p o c h o d z ą c e z c h a ry z m a tu św . F ran ciszk a. Bo w ła ś n ie ze w z g lę d u na o w e s z c z e g ó ł o w e c h a r y z m a ty m ó w i się o d u c h o w o - ś c i a c h r ó ż n y c h w s p ó l n o t c h rz e ś c ija ń s k ic h . Z a te m isto tn ą sp ra w ą je st p o z n a n ie s a m e g o św . F r a n c is z k a , j e g o o s o b o w o ś c i, d u c h o w o ś c i, c h a r y z m a tu w ja k i w y p o s a ż y ł go B ó g . S p ra w a j e d n a k je s t n ie z w y k le tru d n a , g d y idzie o p o s ta ć tej m ia r y co F r a n c is z e k . W nim b o w ie m nurt życia B o ż e g o tak śc iśle zesp o lił s ię z n u r te m n ie z w y k le b o g a te j o s o b o w o ś c i n a tu ra ln e j, iż łatw o m ożna się z a tr z y m a ć na p o w ie rz c h n i.
Z a z n a c z y ć w y p a d a , że F ra n c is z e k s ta n o w i p rz e d m io t fascy n acji całego ś w i a t a , lu d z i r ó ż n y c h p r z e k o n a ń . Je s t on „[...] ś w ię ty m k a to lik ó w , p r o te s t a n t ó w , a n g l i k a n ó w , p ra w o s ła w n y c h . Je s t ś w ię ty m w s z y s t k i c h ” . (J. M o o
r-•2
m a n , a n g lik a ń s k i b i s k u p R ip o n ) . In te re su ją się nim ta k ż e ci, k tó rzy nie n a le ż ą do ż a d n e g o w y z n a n ia , b ą d ź są w y z n a w c a m i religii n ie c h rz e ś c ija ń s k ic h . P o w s z e c h n e z a in te r e s o w a n ie F ra n c is z k ie m je s t d o w o d e m na to, że m usi być w n im c o ś t a k ie g o , co do w s z y s tk ic h n a le ż y , co do k a ż d e g o p rz e m a w ia . F ra n c is z e k nie ty lk o z a c h w y c a sw ą w ie lk o ś c ią , ale po ciąg a nad to b e z p o ś r e d n i o ś c i ą i lu d z k im c ie p łe m . O p r ó c z p o d z iw u b u d z i je d n o c z e ś n ie żyw ą
3 C y t. za: o. C. G u r y n O F M C onv. K im je s t śtv. F ra n c isze k z A sy ż u . W : F ra n ciszko w ą drogą.
D u s zp a s te rs k ie i a sc e ty c zn e m a te ria ły o św . F ra n ciszku z A sy żu . Z eb rał o. J. R. B ar O FM C onv.
FRAN CISZK A N IZM W TW Ó RC ZO ŚCI STA N ISŁA W A W ITK IE W IC ZA 4 7
s y m p a tię , p o n ie w a ż p rz e z ś w ię to ś ć F r a n c is z k a p r z e m a w ia n a jb a rd z ie j a u te n ty c z n y czło w ie k .
H istoria fra n c is z k a n iz m u ro z p o c z ę ła się od s p o tk a n ia z C h r y s t u s e m u k r z y ż o w a n y m . C ała rad o sn a d u c h o w o ś ć F r a n c is z k a w y r a s ta z K rzyża. P r z e o c z e n ie tej p ra w d y sp ły c a , b a n a liz u je g łę b o k ą tre ś ć i d e a łó w fra n c is z k a ń s k ic h . F ra n c is z e k h u m a n is ta w ie lb ią c y ż y c ie , p r z y r o d ę b u d z i sy m p a tię . F ra n c is z e k - p o k u tn ik b u d z i o p o ry . A j e d n a k p o s ta ć F r a n c is z k a - p o k u tn ik a prz e w a ż a w j e g o d u c h o w o ś c i. W a r to z a u w a ż y ć , że p o c z ą t k o w o z a nim w s p ó ln o tę fra n c isz k a ń sk ą n a z w a ł on b ra ć m i m n i e j s z y m i , d a ł jej n a z w ę zak o n u p o k u ty 4.
Dla z ro z u m ie n ia św . F ranciszka n ależy b ra ć p o d u w a g ę o b y d w a j e g o w i zeru n k i - le g e n d a rn y i śc iśle h isto ry c z n y . P r z y p o m in a o tym w y b i t n y z n a w c a fra n c is z k a n iz m u o. C e c y lia n N iez g o d a : „ P r a w d z iw y P o v e r e llo to an i n ie te n » c u d o w n o ś c io w y « z w y o b ra ź n i, ani tym b ard ziej nie ten c e lo w o o d b r ą z o w io - ny, o d a rty ze św ię to ś c i i m i s t y k i ”5.
Ja k j u ż w s p o m n ia n o , d u c h o w o ś ć F ra n c isz k a w ią ż e s ię ś c iś le z je g o n iez w y k łą o s o b o w o ś c ią . M o ż n a z a r y z y k o w a ć s tw ie r d z e n ie , iż c a łe g o d zieła Ś w ię te g o z A sy ż u nie da się z ro z u m ie ć b e z p o z n a n ia je g o n a tu ra ln e j s y lw e tk i p s y c h o lo g ic z n e j6. F r a n c is z e k s ta n o w i w y ją tk o w o o r y g in a ln y fe n o m e n r e lig ijn y i c h a r a k te ro lo g ic z n y , tak że nie m ieści się on w ż a d n y m k o n w e n c j o n a l n y m sc h e m a c ie . Tu tkwi m .in. tru d n o ś ć w z r o z u m ie n iu Ś w ię te g o . N ie r o z u m ia n o go j u ż za je g o życia. Dla j e d n y c h b y ł on n ie z w y k ły m ś w i ę t y m , dla in n y c h
/■ 7 • • • ✓
s z a le ń c e m . N a jb a rd z ie j z n a m ie n n y m ry se m j e g o o s o b o w o ś c i b y ło p r z e d z i w n e z e s p o le n ie m isty k i z n a tu ra ln o ś c ią - on z a w s z e p o z o s t a w a ł ta k im j a k i m b y ł. Do końca życia p o z o sta ł p ełen k o n tra s tó w , do k o ń ca życia s z o k o w a ł s w o i m p o s tę p o w a n ie m , b y ł p o ry w c z y i n a s tro jo w y . C e c h o w a ła go p r z e s a d n a e m o c jo - naln o ść, im p ro w iz a c ja . Był przy tym p o e tą . P o e ty c k o ś ć n a tu ry i b o g a ta e m o c jo n a ln o ś ć s p ra w iły , iż j e g o w e w n ę t r z n e p rz e ż y c ia o b ja w ia ły się na ze w n ą trz w ró ż n y c h w id o w is k o w y c h sc e n a c h (np. g ra n ie na p a t y k a c h , z r z u c a n ie o d z ie ż y ). N a jb a rd z ie j o ry g in a ln o ś ć j e g o o s o b o w o ś c i w y r a z iła się w n ie z w y k ły m sto s u n k u do ś w iata o ta c z a ją c e j go p r z y r o d y , ś w ia ta z w ie r z ą t, ż y w io łó w i planet. P rzyroda była dla nieg o k im ś b a r d z o d ro g im i b lis k im ;
4 O . D. S y n o w i e c O FM C onv. C zło w ie k w e d łu g św . F ra n c iszk a . W : F ra n c iszk o w ą dro g ą s. 93.
5 D w a p o rtre ty . „T ygodnik P o w sz ech n y ” 1976 nr 4 0 s. 6.
6 Zob. Ż y n e 1. P sych o lo g iczn a ch a ra kterystyka św ię te g o F ra n c iszk a . W : t e n ż e , jw . s. 141-164.
7 P o tw ierd za to najstarszy b io g ra f F ra n ciszk a, T o m asz z C e la n o : „M ieszk ań c y m iasta n aśm iew ali się (z niego) ja k z g łu p k a i n aiw n iak a ...” L eg en d a se cu n d a . W : T h . D e s b o n n e t s , D . V o r - r e u x. S. F ra n co is d 'A ssise. D o cu m en ts. E c rits et p re m ie re s b io g ra p h ie s. P aris 1968 - cy t. za
4 8 BA RBA R A K U N D ZICZ CSSF
k a ż d e ż y w e is tn ie n ie , każda ro ślin a, a ta k ż e m a rtw a natura b y ły mu b ra te m i sio s trą (sio stra ja s k ó ł k a , w o d a , brat sło ń c e ...). Nie b y ło w ty m nic z p a n te iz m u . S a k r a ln y ład w p rz y r o d z ie nie b y ł dla F ra n c isz k a B o g ie m , był o d b i c i e m Ł a d u B o g a: F ra n c is z e k w ie lb ił B oga w p rz y ro d z ie , a nie nią sa m ą ; n a jp e łn ie js z y tego w y r a z o d n a jd u je m y w j e g o p o e m a c ie - „ H y m n s t w o r z e ń ”, z w a n y t a k ż e „ P ie śn ią s ł o n e c z n ą ” . O to p o d s t a w o w e e le m e n ty d u c h o w o ś c i f ra n c is z k a ń s k ie j: 1. F u n d a m e n t d u c h o w o ś c i św . F ra n c isz k a s ta n o w i i d e a B o g a
o
t /
j a k o n a j w y ż s z e g o d o b r a . P o v e re llo b a rd z o s w o iś c ie p r z e ż y w a ł ta je m n ic ę B o g a. N ig d y B ó g nie s ta n o w ił p rz e d m io tu suchej r e fle k s ji. O n B oga w s z ę d z ie w id z ia ł: c z u ł J e g o o b e c n o ś ć , p r o w a d z ą c z N im n ie u s ta n n y d ia lo g . B ó g j a w i ł m u się nie tylko j a k o Pan i S tw ó rc a , ale przed e w s z y s t k i m j a k o O jc ie c w s z y s tk ic h s tw o rz e ń . Tu tkw i ź ró d ło F r a n c is z k o w e g o b r a te r s tw a z w s z e c h s t w o r z e n i e m . Ś w ię ty z A sy ż u p r z y b liż y ł c z ło w ie k a do B o g a , o d s u w a j ą c o b r a z B oga m ś c ic ie la , a u k a z u ją c w iz e r u n e k B oga Ojca m i ł o s i e r n e g o i tro s k liw e g o .2. D r u g ą ideą f u n d a m e n ta ln ą d u c h o w o ś c i fra n c is z k a ń s k iej je s t c h r y - s t o c e n t r y z m . M ó w i s ię o F r a n c is z k u , że je s t o n najbardziej C h r y s tu s o w ą p o s ta c ią w ś ró d ś w ię ty c h . N a z y w a się go A lte r C h ristu s - d ru g im C h r y s t u s e m , p o d k r e ś l a j ą c nie ty le n a ś la d o w a n ie , co n ie z w y k łe u p o d o b n ie n ie s ię F ra n c is z k a do C h r y s tu s a 9, o s ią g a ją c e s w ó j s z c z y t na g ó rz e A lw e rn ii - s ty g m a ty z a c ja . U d e r z a ją c a była w ia ra B ie d a c z y n y w o b e c n o ś ć C h ry stu sa w s ło w ie e w a n g e l i c z n y m . E w a n g e lię p r z y ją ł d o s ło w n ie , za regułę, nie o d s tę p u ją c od je j z a s a d ani na jo tę . ( „ A g d y Pan dał mi braci nikt nie w s k a z y w a ł, co m a m c z y n ić , le c z sa m N a jw y ż s z y o b ja w ił m i, że p o w in ie n e m ż y ć w e d łu g E w a n g e l i i Ś w ię te j. I ja k a z a łe m to s p is a ć w n iew ielu p ro s ty c h s ło w a c h , i o jc ie c św . p o t w i e r d z i ł m i ” - ta k p o w s ta ła I reguła f r a n c i s z k a ń s k a ) 10.
W E w a n g e lii m ają s w o je źró d ło c n o ty s z c z e g ó ln ie c e n io n e p rz e z F r a n c is z k a , a n a d a ją c e d u c h o w o ś c i fra n c is z k a ń s k ie j sw o is te oblicze:
a) u b ó s t w o - j e s t ono tak z ro ś n ię te z d z ie łe m ś w ię te g o B ie d a c z y n y z A s y ż u , że b e z n ie g o nie s p o s ó b ro z u m ie ć d u ch a fra n c is z k a ń s k ie g o . W s z y s t ko z a c z ę ło się w ła ś n ie od o d rz u c e n ia b o g a c tw ( F r a n c is z e k n ag o , w y d z ie d z i c z o n y , o g o ł o c o n y ze w s z y s t k i e g o p o s z e d ł, by p e łn ić w o lę B og a). O sta te c z n e
8 O . H. L i p i ń s k i O FM. P o d sta w o w e e lem en ty fra n c iszk a n izm u i ich za sto so w a n ie w
p e d a g o g ic e fra n c is z k a ń sk ie j. W: F ra n c iszk o w ą d rogą s. 43.
9 P o tw ie rd z a to T o m a sz z C e la n o : „Sądzę, że św ię ty F ra n ciszek je s t ja k im ś bardzo św iątobliw ym z w ie rc ia d łe m św ię to śc i P ana i o brazem Jego d o sk o n a ło ści. T w ierd zę , że w szy stk ie je g o słow a i czyny o d d y c h a ją ja k im ś boskim tc h n ie n ie m ” . (Ż y c io ry s d rugi. H 94 i H 95 W : W czesne źró d ła fra n c iszk a ń sk ie . T. 1. Z e b ra ł o. S. K afel O F M C ap. W arsz aw a 1981 s. 109.
10 T esta m e n t. W : P ism a Sw. F ra n c iszk a z A sy żu . T łum . o. K. A m b ro żk iew icz O FM C ap. W arsz a w a 1982 s. 135.
FRAN CISZK A N IZM W TW Ó RC ZO ŚCI STA N ISŁA W A W ITK IE W IC ZA 4 9
z ro z u m ie n ie p la n ó w B o ż y c h w z g lę d e m nieg o n astą p iło włas'nie w c h w ili s ł u chania E w a n g e lii o u b ó s tw ie - „N ie z a b ie ra jc ie ani to r b y p o d r ó ż n e j, ani d w u su k ie n , ani s a n d a łó w , ani la s k i...” (M t 10, 10); „Jeśli c h c e s z b y ć d o s k o n a ł y m , idź, sp rz e d a j w s z y s tk o , co m a sz , i rozdaj u b o g im , a b ę d z ie s z m ia ł s k a r b w n i e b ie ” (M t 19, 21). B y ć u b o g im w e d ł u g F r a n c is z k a , to b y ć ś w i a d o m y m w ł a s nej n ie m o c y , a b so lu tn ie z a u fa ć s a m e m u B o g u i Je g o m iło ś c i m iło s ie r n e j, s łu ż y ć w s z y s tk im bez w y ją tk u n ic z e g o w z a m ia n nie o c z e k u ją c (I R e g u ła , 1221 r. rozdz. 1, 2, 7, 8, 9, 14). N a jb a rd z ie j c h a r a k t e r y s t y c z n y s t o s u n e k B ie d a c z y n y do c n o ty u b ó stw a p rz e k a z a ł T o m a s z z C e la n o : „ U jr z a ł u b ó s tw o ja k o o b lu b ie n ic ę Syna B o ż e g o i n a ty c h m ia s t w y r z e k ł się w s z y s t k i e g o , co j e s t z tego św ia ta , by ją p o ś lu b ić w ie c z n ą m iło ś c ią ” (II Cel. 5 ) 11. S tąd te ż n ig d y in aczej jej nie n a z y w a ł, ja k tylko u m iło w a n ą Panią B ied ą.
b) p r o s t o t a i p o k o r a - o b ie te cn o ty s ta n o w ią p o d s ta w ę fra n c is z k a ń s k ie g o s to su n k u do B oga, sie b ie i b liź n ic h . F ra n c is z e k n ig d y nie o d d z ie la ł p ro s to ty od p o k o r y 12. Prostota to u m ie ję tn o ś ć s p o jr z e n ia na s ie b ie o czy m a w iary , p rzy jęcia p ra w d y o s o b ie s a m y m z p o k o rą . „ C e le m p ro s to ty je s t życie w b o ja ź n i B ożej - m ó w ił - bo to o tw ie ra c z ł o w i e k o w i o c z y na n ie b e z p ie c z e ń s tw a zły ch s łó w i c z y n ó w . P ro sto ta d a je tak g ł ę b o k i e p o z n a n ie sa m e g o sie b ie , że od p ad a chęć do p o tę p ia n ia k o g o k o lw ie k [...]. P ro sto ta staw ia Boga p o n a d w y ró ż n ie n ia lu d z k ie [...]. P ro sto ta sz u k a rd zen ia a nie k o ry, ziarna a nie łu sk i, n a j w y ż s z e g o i trw a łe g o d o b ra a nie m n ó s tw a fo r m ” 13. C a ły u ro k F ran ciszk a o b jaw ia s ię w j e g o n ie z w y k łe j p r o s to c ie - w s z y s tk o , co czy n ił n a z n a c z o n e b y ło w e w n ę tr z n ą p ra w d ą .
c) r a d o ś ć z e s p o l o n a z m i ł o ś c i ą K r z y ż a .
W a ż n y m a s p e k te m radości F ran ciszk a je st w s p ó łis tn ie n ie z c i e r p ie n ie m . K rz y ż b y ł sta le o b e c n y w życiu tego n a jr a d o ś n ie js z e g o ze ś w i ę t y c h , i co w ię c e j, b y ł ź ró d łe m szc z ę śc ia (sty g m a ty ). Do isto ty d u c h o w e j ra d o śc i św . F ra n c isz k a dociera n a jb ard ziej zn a n e o p o w ia d a n ie z K w ia tk ó w . „O ra d o śc i d o s k o n a łe j”, która p ły n ie w ła ś n ie z pełnej a k c e p ta cji c ie r p ie ń i u d r ę c z e ń dla m iło ści B oga. P o tw ie rd z e n ie m n ie z w y k łe j tra fn o śc i w u c h w y c e n iu s p e c y f ik i F r a n c is z k o w e g o p r z e ż y w a n ia łą c z n o ś c i z c ie rp ią c y m C h r y s t u s e m , j a k ą z a w ie ra to le g e n d a rn e o p o w ia d a n ie , je st w ie le s p o s tr z e ż e ń z a n o t o w a n y c h p r z e z n a j sta rsz y c h b io g r a f ó w Ś w ię te g o z A sy żu . T o m a s z z C e la n o np. p o d a je b a r d z o ch a ra k te ry s ty c z n ą sc e n ę u ja w n ia ją c ą w y ją tk o w o in te n s y w n e w s p ó ł o d c z u w a n i e za ró w n o rad o ści j a k i cierp ień C h r y s tu s o w y c h p rz e z F r a n c is z k a : „ K ie d y w rzała w nim m elodia d u c h o w a o n a jw y ż s z y m u c z u c iu , w ó w c z a s na z e w n ą t r z
11 C y t. za: o. L. S z p u c h a O FM . U bóstw o. W : F ra n ciszkó w ą dro g ą s. 2 25. 12 Por. Ż y n e I, jw . s. 153-164.
5 0 BARBARA K U N D ZIC Z CSSF
ś p i e w a ł po fra n c u sk u [...]. C z a se m b r a ł z ziem i p aty k , ja k to s a m w id z ia łe m , k ła d ł go na l e w y m r a m ie n iu , w p ra w ą rękę b ra ł k ab łą k p rz e w ią z a n y nicią, i j a k b y na s k r z y p c a c h c ią g n ą ł nim po p a ty k u [...], i ś p ie w a ł po fran cu sk u Panu. C z ę s to to ca łe r a d o s n e p lą s a n ie k o ń c z y ło się na łz a c h , a ra d o ś ć p rz e m ie n ia ła s ię na w s p ó ł c z u c i e z c ie rp ie n ia m i C h r y s t u s a ” 14.
*
N a j p i e r w n a le ż y u s ta lić s a m o p o ję c ie f r a n c is z k a n iz m u w lite r a t u r z e 15. N a jo g ó ln ie j m ó w ią c , je s t to s w o iś c ie o b e c n a w u tw o r a c h lite ra c k ic h idea, m y ś l i d u c h o w o ś ć f r a n c is z k a ń s k a , p rz e ja w ia ją c a się w p re z e n ta c ji o k re ślo n e j w iz ji ś w ia ta , k o n c e p c ji lu d z k ie g o istn ien ia, j a k r ó w n ie ż w e w p r o w a d z a n iu p o s ta c i i r e a lió w f r a n c is z k a ń s k ic h . W o b e c teg o fra n c is z k a n iz m m oże być o b e c n y w k ilku p ła s z c z y z n a c h u tw o ró w : o b ja w ia ć się j a k o o g ó ln e filo z o fic z n e c z y m o r a ln e p r z e s ła n ie d z ie ła , w c h o d z i ć w o b rę b św iata p r z e d s ta w io n e g o - w s f e rę z d a r z e ń i p o sta c i lite ra c k ic h lub p o ja w ia ć się na p ła sz c z y ź n ie j ę z y k o w e j te k stu (styl, sty liz a c je ). Z a te m fra n c isz k a ń sk i c h a r a k te r w u tw o rz e m o ż e się u j a w n i ć w r ó ż n y sp o só b .
1. M o ż e to b y ć o k re ślo n a w izja św ia ta , k o n c e p c ja r z e c z y w is to ś c i w y r a ż a ją c a - n a jo g ó ln ie j m ó w ią c - h a r m o n ijn y z w ią z e k cz ło w ie k a ze ś w ia te m i je g o S tw ó r c ą p e łe n p o g o d n e j a f irm a c ji dla k o s m ic z n e g o ładu ja k o ła d u s a k ra ln e g o , w k t ó r y m c z ło w ie k o d n a jd u je p o k ó j i ra d o ść istnienia. Nad w s z y s tk im czuw a S tw ó rc a - O jc ie c , a to z kolei im p lik u je fa m ilia rn e o d n ie s ie n ie czło w ie k a do w s z e c h s t w o r z e n i a , o b ja w ia ją c e się n a jp e łn ie j w u s io s trz e n ie n iu całej natury - k a ż d e is tn ie n ie w e w s z e c h ś w ie c ie , ta k ż e i c z ło w ie k , s ta n o w i w ie lk ą k o s m ic z n ą r o d z in ę . Ś w ia t je s t d a r e m i w s z y s tk o w nim ma s w ó j sen s, s w o ją c e lo w o ś ć , n a w e t c ie r p ie n ie - o n o p rz e d e w s z y s t k i m - bo ma m o c o d ra d z a ją cą . 2. F r a n c i s z k a ń s k i e s p o jr z e n ie na rz e c z y w is to ś ć m o ż e p rz e ja w ia ć się w m o r a ln e j p r o b le m a ty c e u tw o ró w . Z n a m ie n n e je s t to, że cała rozległa sfera n a c e c h o w a n y c h m o r a ln ie d z ia ła ń i z a c h o w a ń lu d z k ic h w p r o w a d z a n a je s t w o b r ę b B o ż e j o c e n y - n ie z m ie n n ie w s k a z u je się na B oga ja k o na ź ró d ło n a j w y ż s z y c h w a r to ś c i. E w a n g e lia , w y r a z w oli B o żej, je s t tu miarą lu d z k ic h d z i a ł a ń , b o w i e m dro g a życia f r a n c is z k a ń s k ie g o to droga r e a liz m u e w a n g e l ic z n e g o . D la te g o te ż s a c ru m fra n c is z k a ń s k ie fu n k c jo n u je j a k o w e z w a n ie do
14 Ż y c io ry s d rugi. Par. 127. W : W czesne źr ó d ła fra n c iszk a ń sk ie s. 151-152.
15 C h o d z i tu w y łą c z n ie o lite ra tu rę p iękną. O d ręb n e bow iem z ag ad n ien ie stanow i piśm iennictw o re lig ijn e w iek ó w śre d n ic h pow stałe w k ręg ach fran c iszk ań sk ich , ja k k azan ia m in o ry c k ie , psałterze, w ie rsz o w a n e ex em p la, m iste ria litu rg iczn e.
FRAN CISZK A N IZM W TW Ó R C ZO ŚC I STA N ISŁA W A W ITK IE W IC ZA 5 1
pełnej realizacji E w a n g e lii. A w y ra ż a się s z c z e g ó ln ie w b r a t e r s k i m s to s u n k u do każd eg o b e z w y ją tk u c z ło w ie k a , w p rz y ję c iu p o s ta w y s łu ż e b n e j z w ła s z c z a w o b e c u b o g ic h i m alu c z k ic h .
3. F ra n c is z k a n iz m m o ż e f u n k c jo n o w a ć ta k ż e w f a b u la rn e j w a r s t w i e d z ie ła - o b e jm o w a ć ś w iat z d a rz e ń i p o sta c i lite ra c k ic h . M o ż n a tutaj w y r ó ż n i ć cztery s p o s o b y o b e c n o śc i e le m e n tu fr a n c is z k a ń s k ie g o w s tr u k tu r z e fab u ły : a) k o n c e n tr o w a n ie się fabuły g łó w n ie na p o s ta c i ś w . F r a n c i s z k a ; b) fabuła ro z w ija ją c a się w o k ó ł innych p o sta c i fra n c is z k a ń s k ic h - h is to r y c z n y c h (np. brat J a ło w ie c , brat L eo n ), a także fik c y jn y c h , k r e o w a n y c h na w z ó r b ra c i św . B ie d a c z y n y ; c) fabuła p rz y w o łu ją c a f ra n c is z k a ń s k ie m ie js c a k u ltu (np. A s y ż , Góra A lw e rn a ); d) fabuła oparta na a r ty s ty c z n y m p r z e tw o r z e n iu t e m a t ó w i m o ty w ó w l e g e n d a rn y c h z a c z e rp n ię ty c h z F io r e tti i n a js ta r s z y c h k ro n ik f r a n c isz k a ń sk ic h .
4. E le m e n ta m i fra n c is z k a ń s k im i m o ż e b y ć n a c e c h o w a n a ta k ż e w a rs tw a ję z y k o w a dzieła. C h o d zi tu g łó w n ie o s ty liz a c je , k tó ry c h p u n k t o d n ie s ie n ia s ta n o w ią p rz e d e w s z y s tk im le g e n d a rn e K w ia tk i św . F r a n c is z k a z A s y ż u , j a k ró w n ie ż j e g o P ie śń sło n e c z n a . O c z y w iś c ie s ty liz a c je o b e jm u ją nie ty lk o sfe rę j ę z y k o w ą - n aw ią z u ją b o w ie m także do o k r e ś lo n y c h s p o s o b ó w u ję ć r z e c z y w i stości. A to z kolei w p ły w a na s w o is to ś ć o b r a z o w a n ia n a w i ą z u j ą c e g o - w tym w y p a d k u - do r e lig ijn o -lu d o w y c h w y o b r a ż e ń . S t y liz o w a n ie t e k s t ó w na w z ó r le g e n d a rn y c h o p o w ie ś c i z F io r e tti n a d a je im c i e k a w e w a r to ś c i a r t y sty c z n e - tek st nabiera ś w ie ż o ś c i p ro s te g o o d c z u w a n ia r z e c z y w is to ś c i z iem sk iej i p o z a z ie m s k ie j p rz e z w p r o w a d z e n ie w sfe rę lu d o w e g o sa c ru m , ulega przy ty m s w o iste j p o e ty z a c ji. S w o b o d n e p a r a f r a z y K w ia tk ó w m a ją w so b ie coś z lu d o w ej ż y w io ło w o ś c i, a j e d n o c z e ś n i e co ś z s e n t y m e n t a l i z m u .
FRANCISZKANIZM TATRZAŃSKI
Z a in te re s o w a n ia fra n c is z k a ń s k ie S ta n isła w a W itk ie w ic z a w i ą z a ł y się z b a rd z o w ó w c z a s znaną w ś r o d o w is k u k r a k o w s k im i z a k o p i a ń s k i m p o sta c ią brata A lberta C h m ie lo w s k ie g o , k tó ry na idei św . F ra n c is z k a z A s y ż u o p a r ł sw o je dzieło w sp ie ra n ia u b o g ic h . W p ły w C h m ie lo w s k ie g o na s w o je p o g l ą d y , ja k r ó w n ie ż na tw ó r c z o ś ć p o d k re ś la ł W it k i e w i c z w i e l o k r o t n i e 16. P o z n a li się i za p rz y ja źn ili p o d c z a s s tu d ió w w M o n a c h i u m ( 1 8 7 2 1 8 7 4 ) . P ó ź n ie j w W a r
5 2 BARBARA K U N D ZICZ CSSF
17
s z a w i e C h m i e l o w s k i b y w a ł c z ę s ty m g o ś c ie m w p ra c o w n i W itk ie w ic z a . P r z y j a ź ń p rz e trw a ła do końca. C h m ie lo w s k i, j u ż ja k o b ra t A lb e rt o d w ie d z a ł c z ę s to a u to ra N a p r z e łę c z y w Z a k o p a n e m . P o tw ie rd z a ją to listy p isarza do r o d z in y . „ B y ł tu A d a m C h m ie lo w s k i, czyli brat A lb ert w s w o im sz a ry m h a b i c ie - d o n o s i ł z Z a k o p a n e g o w 1892 roku - J e g o z a k o n i j e g o robota stają się c o r a z p o p u la r n ie js z y m i i p rz y n o s z ą n a d z w y c z a jn y p o ż y t e k ” 18. Innym razem p is a ł do s w o je j s io s try M arii (1901 r.): „ B rat A lb e rt - z a w s z e tak m iły , że ra d o ś ć s ię z n im s p o t k a ć ” 1"5.
W i t k i e w i c z c e n ił C h m ie lo w s k ie g o za j e g o w s p a n ia łą p o s ta w ę m o ra ln ą , za e w a n g e lic z n ą d o b r o ć s erca. S a m W itk ie w ic z b y ł c z ł o w ie k ie m o w ie lk im b o g a c t w i e d u c h o w y m 20. U jm u ją c o p ro sty , s k r o m n y , p r o m ie n io w a ł ż y c z liw ą o tw a r to ś c ią na d r u g ie g o c z ło w ie k a . N ie z w y k le w r a ż liw y na nę d z ę ludzką, u j m o w a ł się w ie lo k r o tn ie za s k r z y w d z o n y m i i n ie s z c z ę ś liw y m i. Je g o altru izm w y r a s t a ł z g łę b o k ie j re lig ijn o ści. Była to relig ijn o ść s p e c ja ln e g o typu - łą c z y ła z a s a d y etyki c h rz e ś c ija ń s k ie j z w ia r ą , w y p ły w a ją c ą z w e w n ę trz n e j p o tr z e b y i nie s z u k a ją c ą u z a s a d n ie n ia w d o g m a ta c h . S w o je p r z e k o n a n ia re li g ijn e f o r m u ł o w a ł w ie l o k r o t n i e w a rty k u ła c h , n o ta tk a c h , listach. N a jc ie k a w s z e są p o d ty m w z g l ę d e m d w ie o b s z e r n e r o z p ra w y : C h r z e ś c ija ń s tw o i ka te c h izm ( 1 9 0 4 ) o r a z Z y c ie , e ty k a i r e w o lu c ja (1 9 1 3 ). Oba tek sty p o z w a la ją stw ie rd z ić , że relig ii p r z y p i s y w a ł rolę n a jis to tn ie js z ą w życiu k a ż d e g o c z ło w ie k a i c a ł y c h s p o ł e c z e ń s t w . Za p ie rw sz ą i n a jw a ż n ie js z ą w a rto ś ć religii u w a ż a ł to, że je s t ona ź ró d łe m „etyki ż y w e j ”, k ie ru ją c e j „ w s z y s tk ie s iły d u s z y do
x •
71«
•
•
,
, ,
c z y n n e g o w c ie la n ia w życie m iło ś c i”“ ; w ła ś n ie o p ie r a ją c się na tej w artości p o w in n y u k ł a d a ć się w s z e lk ie s to s u n k i m ię d z y lu d z k ie , s y s te m y s p o łe c z n e i p o lity c z n e .
17 M aria W itk ie w ic z ó w n a , sio stra pisarza, w sp o m in a : „(S tach ) nocow ał w dom u, a te lie r służyło do p racy i na n o cleg dla A dam a C h m ielo w sk ieg o , który gdy p rzy ch o d ził na ob iad , do w ieczora w y sia dy w ał u nas. O ni w zajem n ie o d d ziały w ali na sie b ie ( W spom nienia o S ta n isła w ie W itkiew iczu.
W arsz a w a 1936 s. 53).
18 C y t. za: K. K o s i ń s k i . .Sw. F ra n c isze k w id eo lo g ii S ta n isła w a W itkiew icza. W arszaw a 1925 s. 47. O a lb e rty n a c h p isz e W itk ie w ic z w N a p rz e łę c z y (L w ów 1906 s. 3 1 -32); „[...] najbliższym i rz e c z y w iste g o c h rz e ś c ija ń stw a są B racia lil-g o zak o n u św . F ra n ciszk a, brata A lberta [...] - K aby syćka lu d zie byli tacy, nie trzab y było nijakich so c ja listy k , w śry b n y ch butak by c h o d zili i sy tk ieg o m ieli po gard ło ! - m ów i g ó ral, zd u m io n y ich p ra c o w ito śc ią ” .
19 C y t. za: J. M a j d a . G ó ra lszc zyzn a w tw ó rc zo śc i S ta n isła w a W itkiew icza . W ro cław 1979
s. 73.
20 W itk ie w ic z sw o je c re d o ży c io w e z a w a rł w liście do syna z 25 V III 1903 r.: „B ądź straszn ie do b ry . M iej m ało p o trz e b m aterialn y ch . Ż yw się raczej gru lam i niż ko n fitu ram i, - zajm uj mało m iejsca , nie przez pokorę p ieczen iarza, ale przez d e lik a tn o ść czło w iek a dum nego. K ochaj w szystkich. S taraj się z b liż y ć do chaty, do ży cia pod tym i p rzy b o w aty m i strz e c h a m i". (L isty do syn a . O prać. B. D a n e k -W o jn o w sk a i A. M ic iń sk a. W arsz aw a 1969 s. 142).
FRAN CISZK A N IZM W TW Ó RC ZO ŚCI STA N ISŁA W A W ITK IE W IC ZA 5 3
R o z ró ż n ia ł W itk ie w ic z - i je s t to b a rd z o c h a r a k te ry s ty c z n e - re lig ię ż y w ą i m artw ą. R elig ia ż y w a nie szuka o p arcia w d o k tr y n ie re lig ijn e j, j e s t ona treścią u c z u c io w ą d u sz y , z w ra c a jąc ą się s p o n ta n ic z n ie ku B o g u . „ R e lig ia m u s i b y ć s ta n e m d u sz y , m u si b y ć żyw ą siłą ż y c ia , której ka ż d a m y śl j e s t u c z u - c iem , a k a ż d e u c z u c ie m y ś l ą ”" . R elig ia z a te m nie p o w in n a s z u k a ć s w e g o u z a sa d n ie n ia ani w p r a w d a c h o b ja w io n y c h , ani w k s ię g a c h d o g m a t y c z n y c h i a p o lo g e ty c z n y c h , ty lk o w u c z u c iu („ R e lig ii, która by się nie o p ie ra ła b e z p o ś re d n io na u c z u c iu b y ć nie m o ż e ”) 23. S p o ś ró d z n a n y c h s o b ie relig ii W i t k ie w ic z n a jw y ż s z ą w a r to ś ć p r z y z n a w a ł c h r z e ś c ija ń s tw u , j a k k o l w i e k nie i d e n ty fik o w a ł go z ż a d n y m k o n k r e tn y m w y z n a n ie m . Za n a jg łę b s z ą z a s a d ę c h ry - s tia n iz m u u z n a w a ł ideę m iło ści b liź n ie g o ; „ P rz e p e łn ijc ie p o z a b rz e g i lu d z k ie d usze m iło ś c ią , - pisze w s tu d iu m C h r z e ś c ija ń s tw o i k a te c h iz m - a z g in ą w sz y stk ie n ęd ze, w s z e lk ie zło lu d z k ie g o życia i nie trzeb a b ę d z ie u c z y ć się na p a m ię ć s p is ó w cnót i s p isó w g rz e c h ó w . W y d r z e ć lu d z k ą d u s z ę z c ie m n y c h o stoi e g o iz m u i rz u c ić w b la s k n a j b e z w z g lę d n ie js z e g o z a tra c a n ia się w m iło ści, oto je s t cel, do któ reg o d ą ż y ety k a c h r z e ś c ija ń s k a , c e l, k tó ry je s t n a jisto tn iejszą treścią całej nau k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j ”24. S p o tk a ć m o ż n a ró w n ie ż k ry ty c z n e s ą d y W itk ie w ic z a d o ty c z ą c e K o ś c io ła i n s t y t u c j o n a l n e g o , który j e g o z d a n ie m z o s ta ł z b i u r o k r a ty z o w a n y i p r z e z to s ta ł się z a p r z e c z e n i e m c h rz e ś c ija ń s k ie g o d u c h a . N a jg łę b s z e zaś treści w ia r y z a m y k a ł w te z y k a t e c h iz m o w e - „ su c h e tro c in y f o r m u łe k ” , c z y n ią c je w te n s p o s ó b m a r t w y m i . Dla autora stu d iu m Z ycie, e tyka i re w o lu c ja w y r a z ic ie la m i religii ż y w e j, a u te n ty c z n eg o c h rz e ś c ija ń s tw a byli j e g o p ie rw s i w y z n a w c y , a le z c h w ilą w y jśc ia z k a ta k u m b i z b y tn ie g o z a a n g a ż o w a n ia się w p o l i t y c z n e s p r a w y św ia ta , za ła m a ła się ich p ie rw o tn a w ia ra . W it k i e w i c z w id z i p o tr z e b ę p o w r o tu do p o c z ą tk ó w , do ź ró d eł, k o n ie c z n e je s t w e d ł u g n ie g o p o n o w n e o d c z y ta n ie E w a n g e lii. T a k j a k to u c z y n ił F ra n c is z e k z A s y ż u . W e w s p o m n i a n y m s tu d iu m
C h rze śc ija ń stw o i k a te c h izm a u to r s taw ia św . B ie d a c z y n ę o b o k p i e r w s z y c h
a p o s to łó w C h r y s t u s a '5. J e g o p ełn e m iło śc i o d d a n ie B o g u i l u d z i o m by ło ja k b y w s k r z e s z e n ie m e w a n g e lic z n e g o d ucha.
Ś w ię ty z A sy ż u z a jm o w a ł d o ś ć s z c z e g ó ln e m ie js c e w ży ciu W i t k i e w i c z a 26. P isa rz s ta ra ł się p rz e ją ć F r a n c is z k o w y s p o s ó b tr a k to w a n ia r z e c z y w i stości z ie m s k ie j i p o z a z ie m s k ie j. W liście d o sy n a z 3 0 I 1903 ro k u w o ła ł: „ M ój S tary - z d ro w ie d u s z y i z d ro w ie ciała i ja k n ajb liżej Ś w ię te g o F r a n
22 T am że s. 25. 23 T am że s. 28. 24 T am że s. 33. 25 Zob. lam że s. 24.
26 Na fran c iszk an izm W itk iew icza z w ró cił ju ż uw agę K. K osiński w pracy Ś w . F ra n c isze k w
5 4 BA R B A R A K U N D ZIC Z CSSF
c i s z k a ”27. B ę d ą c c z ł o w ie k ie m d o c ie k liw y m z p e w n o ś c ią p o s z u k iw a ł n a jg łę b sz e g o se n su nau k i Ś w ię te g o . P r z y p u s z c z a ć m o ż n a , że znał n iejed en ż y cio ry s P o v e r e lla , c z y ta ł z a p e w n e m o n o g r a f ię P o r ę b o w ic z a , a j u ż na p e w n o r o z c z y ty w a ł się w K w ia tk a c h . F io r e tti, t c h n ą c e ś w ie ż o ś c ią i p o ezją p o c ią g a ły go s w o i m u ro k ie m . W l e g e n d a r n y c h o p o w ie ś c ia c h z n a jd o w a ł treści g łę b o k o p o w a ż n e ( „ N ie p o t ę p ia jc ie d z ie c iń s tw a ty ch l e g e n d ...”) ' 8. Z a c h w y t w y r a z ił w liśc ie do syna z 10 IX 1904 roku: „ C z y ta m K r o n ik ę Ś w ię te g o F ra n c isz k a - b o s k ie ż y c i e ”29. P ię k n o i w ielk a głęb ia F ra n c is z k o w y c h o p o w ie ś c i s k ło n iła W it k i e w i c z a d o p o d ję c ia p ra c y n a d e r o ry g in a ln e j - p r z e tłu m a c z e n ia o b szer- n y c h f r a g m e n t ó w na p olski j ę z y k g ó ra lsk i, na g w a rę p o d h a l a ń s k ą ' . T ł u m a c z e n ia d o k o n a ł w L o v ra n ie nad A d r ia ty k ie m , g d zie p rz e b y w a ł na kuracji (od p a ź d z ie r n ik a 1904 do m aja 1905 roku). K w ia tk i o p u b lik o w a ł w tom ie o p o w i a d a ń Z T a tr ( L w ó w 1907) o r a z w książce z b io ro w e j N a n o w ą szk o łę ( L w ó w 1907).
G o d n e z a u w a ż e n ia je s t to, że W i tk ie w ic z z w ią z a ł K w ia tk i z T a tra m i, z l u d e m p o d h a l a ń s k i m , z ty m w s z y s tk im , co tak b a rd z o c e n ił i koch ał. A u to r
N a p r z e łę c z y by ł, ja k w ia d o m o , w ie lk im m iło ś n ik ie m g ó r a ls z c z y z n y , tw órcą
tzw . sty lu z a k o p ia ń s k ie g o . W g ó r a ls z c z y ź n ie w i d z ia ł źró d ło o d ro d z e n ia kultury p o ls k ie j, u c z y n ił z niej „ ż y w e s a c ru m n a r o d o w e ” . K w ia tk i w ty m k o n te k ś c ie n a b ie ra ją s z c z e g ó l n e g o z n a c z e n ia - z o s ta ły w y r a ż o n e w m o w ie ludu, z k tó r y m W i t k i e w i c z w ią z a ł n a jw ię k s z e nadzieje.
O p o w ia d a n ia u m ie s z c z o n e o b o k K w ia tk ó w w to m ie Z T a tr o p a rte są na f r a n c is z k a ń s k ie j k o n c e p c ji r z e c z y w is to ś c i. G ó ra le - „ lu d z ie p rz y s z ło ś c i” , r e a liz u ją w s w y m ży ciu ideę Ś w ię te g o z A sy ż u (Z o śk a G a lic k a , W o jte k G a n d a r a , J ę d r e k C a jk a ). M o ż n a tu m ó w ić o k u ltu rz e tatrz a ń sk ie j p o d d a n e j f r a n c is z k a ń s k ie j s a k r a liz a c ji, ale też o f r a n c is z k a n iz m ie n o s z ą c y m w y r a ź n e z n a m io n a ta trz a ń s k ie .
W i t k i e w i c z , j a k w id a ć , b y ł g łę b o k o p rz e ję ty n auką B ie d a c z y n y z A syżu. M i a ł w y r a ź n e p s y c h ic z n e p r e d y s p o z y c je do z a a k c e p to w a n ia id e a łó w fra n c i s z k a ń s k i c h i f a k ty c z n ie re a liz o w a ł j e w s w o im życiu. Ś w i ę to fra n c is z k a ń s k i
i i
rys j e g o o s o b o w o ś c i z a u w a ż a li b lisc y zn a jo m i . O to , co pisze siostra
27 Jw . s. 83.
28 N a tem at K w ia tk ó w W itk ie w ic z m iał p o dobny pogląd, ja k O zan am . (Zob. K o m e n ta rz. W: S. W i t k i e w i c z . P ism a ta trza ń sk ie . T. 2. O prać. R. H ennel. K raków 1963 s. 400).
29 Jw . s. 193.
30 W ilc a se k z G u b b io (ro zd z . X X I), J a k o id ą c y dro g o m z B r a te L e o n e S ty F ra n c ise k n a u c zy ł go,
ja k i e to so m n a jd o sk o n a łs e ra d o śc i (V III), J a k o ja m io ł b o żki za d a ł je d n o p y ta n ie B ra tu H elijo so w i...
(IV ), J a k o Ś w ię ta K la ra jo d ła z e Stym F ra n ciskiem ... (X II), J a k o Ś w ię ty L u d w ik, k r ó l fra n c u sk i we
w ła sn e j o so b ie , p o s e ł w p ie lg rz y m s k ie j o d zie ży do P eru d zyi... (X X X IV ).
31 Z ob. Z. P i a s e c k i . J e d e n z p ie rw szy c h w n a ro d zie. St. W itk ie w icz w są d a c h so b ie w sp ó łc ze sn y c h . „Z e sz y ty N au k o w e W S P O p o le. F ilologia p o lsk a” 1980 z. 18 s. 115-140. W arto p rzy
FRANC.ISZKANIZM W TW Ó R C ZO ŚC I STA N ISŁ A W A W ITK IE W IC ZA 5 5
p isa rz a , M aria: „T en c z ło w ie k , k tó re g o z n a ło się z j e g o k ry ty k , o k t ó r y m m o g ło się s ą d z ić , że je s t u n o s z ą c y się [...] b y ł w isto c ie n a jła g o d n ie js z ą du szą w s z y s tk o p r z e b a c z a ją c ą [...]. P ró c z a r ty s ty c z n e g o ż y cia trz e b a o d k r y ć i inne, brata z reg u ły św . F r a n c is z k a , bo j a k go nie n a z w a ć a d e p t e m tej reguły z a k o n u , k ie d y całe j e g o życie b y ło s k ła d a n ie m o f ia r na r z e c z b l i ź niego: z rz u c a n ie p r z y o d z ie w k u ze s w o ic h p le c ó w , ż e b y p r z y k r y ć lic h o u b r a nego koleg ę, o d e jm o w a n ie s o b ie od ust o b f its z e g o p o k a r m u , ż e b y się p o d z ie lić z kim ś g ło d n y m . To b y ły c z y n y j e g o p ra w ie c o d z ie n n e [...] c z y n i ł to z w e w n ę tr z n e g o n a k a z u , który w n im s iln ie js z y b y ł p o n a d w s z y s t k o [...], j a k ie jś e k s ta z y n a b ie ra ły je g o b łęk itn e o c z y , k ie d y c z y n ił lu d z io m d o b rz e
I " ] ” ’
W życiu W itk ie w ic z a o d k ry ć m ożna w ie le m o m e n t ó w n a p r a w d ę f r a n c is z k a ń sk ic h . W a rto w s p o m n ie ć fakt m ało isto tn y , ale b a rd z o c h a r a k t e r y s t y c z n y . K ied y w g ó ra c h p ra w ie w y g in ę ły m aki h a ln e , W i t k i e w i c z z a c z ą ł ich h o d o w lę w d o m u , a p o te m sia ł je w d o lin a c h , na h a la c h , a tam , g d z ie nie m ó g ł d o trzeć, p o s y ła ł górali.
„ T ak s ie d z ą c w Z a k o p a n e m - p is a ł o W i t k ie w ic z u W ł a d y s ł a w O r k a n - w Ś lim a k o w e j izbie na K ru p ó w k a c h , ja k p a ją k z b ajk i p o d s tr z e c h ą , g d y p rz e su w a ła się p rz e d nim cała niem al P o l s k a 32 ...” - z je ż d ż a li tu co roku in te le k tu a liśc i, literaci, s ło w e m - elita k u ltu ra ln a trz e c h z a b o r ó w . Z a k o p a n e na p rz e ło m ie X IX i X X w ie k u s tało się m ie js c e m s z c z e g ó l n y m - d u c h o w ą sto licą P o lsk i, „ n a ro d o w ą A r k a d ią ” , „ p o ls k im i A t e n a m i ” . W i e r z o n o w m o c u z d ro w ie ń c z ą T a t r - tu miała o d r o d z ić się n a r o d o w a k u ltu ra p o ls k a . W g ó ra ls z c z y ź n ie d o s z u k iw a n o się śla d ó w p r a d a w n e j c y w iliz a c ji s ło w ia ń s k ie j, styl z a k o p ia ń sk i m ia ł b y ć z atem p ra s ta ry m r o d z in n y m s ty le m p o ls k im . P r o ceso w i id ealizacji i m ito lo g iz a c ji p o d d a w a n e b y ły w s z e lk ie e l e m e n t y k u ltu ry p o d h a la ń s k ie j - lud g ó ra lsk i z j e g o g w a rą , b u d o w n i c t w o l u d o w e , p r z y r o d a tatrzań sk a. O d ż y ły sta re m ity n a ro d o w e , a w ś r ó d nich p r z e d e w s z y s t k i m m it o ś p ią c y c h ry c e rz ac h , n ie z w y c ię ż o n y m w o js k u , które o c z e k i w a ć m ia ło w p o d z ie m ia c h O rn a k u na hasło do w a lk i.
G ó ry s ta ły się m ie js c e m w y tc h n ie n ia , o d e rw a n ia o d g n ę b ią c e j r z e c z y w is to ś c i, m ie js c e m ś w ię ty m , w k tó ry m dusza osiąga p e łn ą w o ln o ś ć . W ia ra w m isty c z n e w a rto ś c i p rz y p is y w a n e g ó r o m nosiła c h a r a k t e r p r o m e te js k i. J a n R e y c h m a n , a u to r c ie k a w e j k siążk i P e le ry n a , c iu p a g a i z n a k ta je m n y , ź ró d e ł
to czy ć w y p o w ied ź W . O rkana o W itk iew iczu : „P rostym by ł ten c zło w iek , w ielk i w e w sz y stk ic h p o stępkach, ja k pasterz w y so k ich łąk , albo któryś z B raci p ierw szy c h św . F ra n c isz k a ” . (C y t. za: A. Z a h o r s k a . Sw. F ra n c isze k w litera tu rze. W : O jcu S e ra fic k ie m u w h o łd zie . W arsz a w a 1927 s. 124).
32 C yt. za: J. Z. J a k u b o w s k i . S ta n isła w W itkiew icz i S te fa n Ż ero m ski. W : K s ię g a p a m ią t
5 6 BA R BA R A K U N D ZICZ C SSF
o w e j w i a r y s z u k a w p r z e ż y c i a c h z e s ła ń c ó w p o ls k ic h w g ó ra c h K a u k a z u w p o ł o w i e X I X w i e k u 33. U w a ż a li oni, że dusza o c z y s z c z a się na sz c z y ta c h , o sią g a w o l n o ś ć a b s o lu tn ą , o b c u je z istotą n a jw y ż s z ą . W ia rę tę p rz e n ie sio n o na T a try . T a k z r o d z ił się s w o is ty ta trz a ń sk i m e sja n iz in .
O d m i e n n o ś ć f r a n c is z k a ń s k ie j k o n c e p c ji c z ło w ie k a , ja k ą p r o p o n u je W i t k ie w ic z , z w ią z a n a j e s t ze s p e c y fik ą g a tu n k o w ą u tw o r ó w , w k tó ry c h je s t ona z a w a r ta . N a le ż y w z ią ć p o d u w a g ę trzy u tw o ry : W o jte k G a n d a ra , J ę d r e k
C a jk a , Z o ś k a G a lic k a , s t a n o w ią c e trz o n zbioru Z T atr. Z b ió r ten zaw iera
r ó w n i e ż te k s ty o b c e : K w ia tk i ś w ię te g o F r a n c is z k a , o p o w ia d a n ie Lwa T ołstoja
C e m lu d z ie ży jo m o r a z b a jk ę b r e to ń s k ą O jc ie c N ę d za . O b e c n o ś ć ich nie jest
p r z y p a d k o w a . P o z o s ta ją o n e w p e w n y m z w ią z k u z u tw o r a m i W itk ie w ic z a. P r z y ś w i e c a j ą im b o w ie m te s a m e idee. W i tk ie w ic z o w i w y ra ź n ie c h o d z iło o p o w i ą z a n i e św iata w a rto ś c i ludu g ó r a ls k ie g o z n ie z w y k le c e n io n y m i p rzez n ie g o id e a ła m i fra n c is z k a ń s k ie j d u c h o w o ś c i. Prag n ął, by g ó ra le p o sia d a li takie h e r o ic z n e c e c h y e ty c z n e , j a k b o h a te r o w ie z K w ia tk ó w .
U tw o r y z a w a r te w to m ie Z T a tr są c z y m ś w y ją tk o w y m ze w z g lę d u na o d r ę b n o ś ć s t r u k tu r y ro d z a jo w e j. T r u d n o je n a z w a ć n o w e la m i34 - e le m e n ty ak cji są b a r d z o nikle, fabuła o g ra n ic z o n a do m in im u m . Pojaw ia się n ato m iast w ie le a f o r y z m ó w i d y g re s ji o c h a r a k te rz e re fle k s y jn o - m o r a liz a to r s k im , które s p r a w i a j ą , że c a ło ś ć nabiera c e c h tra k ta tu p s y c h o lo g ic z n o - s p o łe c z n e g o czy s o c j o l o g i c z n e g o . M o ty w e m k o n s tr u k c y jn y m sta je się j a s n o p o sta w io n a teza e ty c z n a c z y s p o łe c z n a , którą ilu stru je ż y cie b o h a te ra . P o c z y n a n ia autora k o n c e n tr u ją się w o k ó ł p r z e d s ta w ie n ia w iz e r u n k u d u s z y , p o rtre tu p s y c h o l o g i c z n e g o p o s ta c i. S łu s z n ie z a u w a ż y ł M. W ie r z b iń s k i, że W o jte k G a n d a ra ,
J ę d r e k C a jk a i Z o śk a G a lic k a s ta n o w ią „[...] trzy p o rtre ty g ó ra ls k ie albo
ra c z e j stu d ia p s y c h o lo g ic z n e [...] p o g łę b io n e do tego sto p n ia , że a u to r w y c h o d z i z ram p ie r w o tn e g o z a d a n ia , rzuca p ęty b e le tr y s ty c z n e i p o d n a c i s k i e m r o z p ie r a ją c y c h go i d ale k o s ię g a ją c y c h refleksji d a je nam s tro n ice j a k b y z r o z p r a w y w y ję te . Z tej ry z y k o w n e j p ró b y rz ecz sa m a w y c h o d z i a r ty s t y c z n ie b e z s z w a n k u . W i tk ie w ic z u m ie s to n o w a ć o w e n a m ię tn e w y c ie c z k i w d z ie d z in ę s o c jo lo g ii, z h a r m o n i z o w a ć z p o rtre te m i z a m k n ą ć w s z y s tk o w j e d n y c h i ty c h s a m y c h g ra n ic a c h . I stw arza p rz e to co ś p o ś r e d n ie g o m ię d z y d z i e ł e m s z tu k i a tr a k ta te m p s y c h o l o g i c z n o - s o c j o l o g i c z n y m ” ' . N ajtrafn iej 33 K ra k ó w 1971 s. 48.
Z w y k le lak nazyw ane były przez kry ty k ó w , c h o c ia ż n ieraz z pew nym i zastrz e ż e n ia m i. (Zob. Z. K i s i e l e w s k i . O d u szy p o lsk ie g o chłopa. „ Ś w ia t” 1908 nr 22 s. 10; A. G r z y m a ł a - S i e d l e c k i . Sl. W itkiew icz. „S fin k s" 1915 z. 6 s. 48; H. G a l i e . S ta n isła w W itkiew icz. Z
T a tr. „ K sią ż k a " 1909 nr 4 s. 153-154: K. K o s i ń s k i . S ta n isła w W itkiew icz. W arszaw a 1928
s. 228).
35 S p o d T a tr. „S ło w o " 1908 nr 149. C yt. za: H. K u r c z a b. T a trza ń ska tw ó rczo ść literacka
FRANCISZKANIZM W TW Ó RC ZO ŚCI STA N ISŁA W A W ITK IE W IC ZA 5 7
s tru k tu rę g a tu n k o w ą ty ch u tw o r ó w o k re ś lił J. Z. J a k u b o w s k i , a za n im J. M ajda i H. K u r c z a b 36, n a z y w a ją c j e r o z b u d o w a n y m i p r z y p o w i e ś c i a m i a le g o ry c z n y m i, czyli u tw o ra m i d y d a k ty c z n y m i, p r z e k a z u j ą c y m i m y ś l m o ra ln ą p rz e z p rz y k ła d c z y p o d o b ie ń s tw o . Ich s tru k tu ra ma s w ó j p r o to ty p w p r z y p o w ie ś c ia c h e w a n g e lic z n y c h .
N ieco o d m ie n n ie układa się stru k tu ra k o m p o z y c y jn a p o s z c z e g ó l n y c h u tw o ró w . W W o jtku G a n d a rze p r z e w a ż a ją e l e m e n ty s ta ty c z n e , n urt r e fle k - sy jn y je s t w y ją tk o w o ro z w in ię ty . U tw ó r s k ład a się z d w ó c h c z ę ś c i: p ie r w s z a p o w sta ła w 1901 ro k u , druga s z e ś ć lat p ó ź n ie j. D y g re s je c z ę ś c i p ie r w s z e j sta n o w ią s w o is ty k o m e n ta r z do lo s ó w G a n d a ry . N a to m ia s t r o z w a ż a n ia cz ę śc i dru g iej, p rz y b ie ra ją c e p o sta ć o b sz e rn e j ro z p ra w y , nie w ią ż ą się z z a s a d n ic z ą fabułą u tw o ru , o b e jm u ją p ro b le m a ty k ę d u ż o s z e rsz ą . W J ę d r k u C a jc e i Z o śc e
G a lic k ie j akcja je s t nieco o b sz e rn ie j z a r y s o w a n a , w i ę k s z e g o z n a c z e n ia
n ab ierają e le m e n ty fab u larn e, n ie m n ie j j e d n a k r o z w a ż a n ia f ilo z o f ic z n e są r ó w n ie ż b a rd z o ro z b u d o w a n e . W u tw o r a c h ty ch dają się w y o d r ę b n i ć d w ie części: p ie rw s z a , m ająca k o n s tru k c ję n o w e lis ty c z n ą , d ru g a - k o n s tr u k c ję ro z p ra w y . R o z w a ż a n ia sta n o w ią p rz e d e w s z y s t k i m in te r p r e ta c ję c z y n ó w i m yśli b o h a te ró w .
B o h a te ra m i o m a w ia n y c h u t w o r ó w u c z y n ił W i t k i e w i c z lu d zi p r o s ty c h , m a ły c h , c ic h y c h , n ie p o z o rn y c h , cz ę sto n ie d o s tr z e g a n y c h i le k c e w a ż o n y c h . W o jte k G a n d ara to p o sta ć a u te n ty c z n a - „na w p ó ł z w a r i o w a n y ” n ę d z a r z p o d ta trz a ń s k i i z a r a z e m lu d o w y filo z o f37. J ę d r e k C ajka to n i e s z c z ę ś liw y góral o ś le p io n y e k sp lo z ją ł a d u n k u w y b u c h o w e g o w k a m ie n io ło m ie z a k o p i a ń sk im . Je g o losy o p a rte z o s ta ły na a u te n ty c z n e j historii g ó ra la W a w r y t k i 38. Z ośka G alicka to sierota n ie w in n ie p o s ą d z o n a o k ra d z ie ż p ie n ię d z y . Ci u b o d z y , s k rz y w d z e n i lu d zie w y ra sta ją p o n a d p r z e c ię tn o ś ć , sta ją się, j a k to trafnie o k re ślił J a n M a jd a , „ h e ro sa m i e t y k i ” , „ h e ro s a m i p o ś w ię c e n ia i s e r c a ” . Stają się p ra w d z iw y m i a p o s to ła m i m iło śc i, d o b ra i p o k o ju w ś w ie c ie r o z d z ie r a n y m p rz e z n ie s p r a w ie d liw e sto s u n k i s p o łe c z n e . T y c h lu d zi u c z y n ił W itk ie w ic z n o sic ie la m i w a rto ś c i f r a n c is z k a ń s k ic h . O Z o ś c e G a lic k ie j n a rra to r w y ra ź n ie m ó w i, że „w je j religii b y ło o d c z u w a n i e te g o ś w i a t a , w k tó ry m ży ł Ś w ię ty F ra n c is z e k i je g o le g e n d a rn i t o w a r z y s z e [...]”40. W
36 Z ob. J. Z. J a k u b o w s k i . Z e stu d ió w n a d tw ó rc zo śc ią St. W itk ie w icza . „P race
P o lo n isty czn e” . Ł ódź 1928 s. 2; M a j d a . jw . s. 70; K u r c z a b, jw . s. 82-83.
37 G an d ara - przy d o m ek W o jciech a Ł u k aszcz y k a, g ó rala z Z ak o p an eg o . P o b ity w w y n ik u ja k ie g o ś z atarg u o las utracił rozum . B ył znanym w całym Z akopanem nędzarzem - „ filo z o fe m ” . W itk ie w ic z c e n ił w ysoko ludow ą m ądrość G an d ary i często cy to w a ł je g o p o w ied zen ia i rady.
38 N azw isko bohatera - C ajk a, zacz erp n ął W itk iew icz ze zb ó jn ic k ie g o o p o w ia d a n ia S ab ały . (Z ob. S. W i t k i e w i c z . N a p rze łę c zy s. 163).
39 Jw . s. 67.
5 8 BA R BA R A K U N D ZIC Z CSSF
o s o b o w o ś c i Z o ś k i d o m in u je n ie z w y k łe p o ś w ię c e n ie się dla in n y c h z z u p e łn y m z a p o m n i e n i e m o s o b ie , fa s cy n acja cało śc ią istn ien ia, j e g o siłą , p ię k n e m i n i e z m i e n n o ś c i ą . P ra g n ie n ia często p rz e ra sta ją ją sam ą - s ły s z y m y , że „była n i e u c z o n a i c i e m n a ” , nie p r z e s z k a d z a ło to j e d n a k „[...] je j u c z u c io m u t r z y m y w a ć się na s z c z y c ie c z ł o w i e c z e ń s t w a ”41. R z e c z c ie k a w a - W it k i e w i c z w ł a ś n i e ją c z y n i s y m b o le m c z ło w ie k a n o w e g o . „Z o śk a d o szła w ro z w o ju s w o je j w e w n ę t r z n e j is to ty do teg o p u n k tu , k tó ry cała l u d z k o ś ć m u si przejść, ż e b y m ó c ż y ć w y ż s z y m ż y c ie m , tego p u n k tu , poza k tó ry m d o p ie ro je st m o ż l i w y c z ło w ie k p rz y s z ło ś c i [. .]” , czyli zbliżała się „[...] do tego p u n k tu ro z w o j o w e g o , d o k tó re g o d o s z e d ł Ś w ię ty F r a n c i s z e k ”42. P o jaw ia się b a rd z o z n a m i e n n e dla W itk ie w ic z a o k re ś le n ie - „ c z ło w ie k p r z y s z ło ś c i” , które je s t t o ż s a m e z p o ję c ie m - „ w y ż s z y ty p c z ł o w i e k a ” . „Pod nazw ą w y ż s z y - pisze W i t k i e w i c z w W o jtku G a n d a r z e - nie ro z u m ie m b y n a jm n ie j d z is ie js z y c h w a r s t w w y ż s z y c h [...], nie r o z u m ie m n a w e t ty ch n a jw y ż s z y c h , n a jd o s k o n a l s z y c h , na d z iś, ludzi - ro z u m ie m ludzi p r z y s z ł o ś c i ”43. „ C z ło w ie k p r z y s z ł o ś c i ” to o d ro d z o n y p rz e z m iło ść , w e w n ę tr z n ie p rz e m ie n io n y c z ło w ie k , który j u ż nie ż y je dla s ie b ie , ale dla dobra in n y c h ..., to c z ło w ie k , który po siad ł „ ż y c ie w y ż s z e ” . W j e d n y m z listó w W i tk ie w ic z napisał: „ W y ż s z y ty p c z ł o w ie k a u ra b ia się ty lk o p rz e z o d e r w a n ie serca od sieb ie, p rz e z ro z tap ian ie d u s z y w e w s z e c h ś w i e c i e i lu d z k o ś c i”44.
T a k im i lu d ź m i są b o h a t e r o w i e u tw o r ó w ta trz a ń s k ic h - Zośka G alick a, W o jte k G a n d a ra i J ę d r e k C ajka. K re a c je ty ch postaci n a w iązu ją w y r a ź n ie do e w a n g e l i c z n e j k o n c e p c ji c z ło w ie k a , która zak ład a c a łk o w itą p rz e m ia n ę - p o r z u c e n i e c z ło w ie k a „ s t a r e g o ” a p r z y o b le c z e n ie „ n o w e g o ” ( E f 4, 21 -2 4 ; Kol 3, 9 -1 0 ). W it k i e w i c z o w s k i c z ło w ie k „ n o w y ” w o s ta te c z n y m s w y m kształcie s t a n o w i s y n t e z ę n a jis to tn ie js z y c h w a rto ś c i e w a n g e lic z n y c h . O w a sy n te z a - r z e c z z n a m i e n n a - z m ie rz a do s w o is te j id e n ty fik a c ji z fra n c is z k a ń s k im e w a n g e l i z m e m . R o z w a ż a n ia nad c z ło w ie k ie m „ n o w y m ” p o z w a la ją stw ie rd z ić , że W it k i e w i c z o w s k i e ro z u m ie n ie isto ty f r a n c is z k a n iz m u b y ło b a rd z o s p e c y fic z n e - n ieco o d le g łe od a u te n ty z m u , bo o b r a c a ją c e się w s fe rz e p ew n ej n ie r z e c z y w i s t o ś c i . W e d ł u g nieg o b o w i e m c z ło w ie k o s ią g n ie s ta n , w k tó ry m od z a ra n ia s w e g o życia c ie s z y ć się b ę d z ie pełnią d o s k o n a ło ś c i, nie d o z n a ją c n is z c z ą c e g o d z ia ła n ia zła. P e łn io n e p rz e z nieg o u c z y n k i z atem k ie ro w a n e b ędą ty lk o n a tu r a ln y m i o d r u c h a m i, a nie n a k a z e m czy n ie n ia dobra. D lateg o ten , kto p ó jd z ie d ro g ą Ś w ię te g o z A s y ż u o sią g n ie stan, w k tó ry m - j a k pisze
41 T a m ż e s. 2 4 8 -249. 42 T am że s. 249.
43 W o jte k G a n d a ra . T am że s. 133.
FRANCISZKAN17.M W TW Ó RC ZO ŚCI STA N ISŁA W A W ITK IE W IC ZA 5 9
w Z o śc e G a lic k ie j - „[...] o s w o b o d z o n y z c a łe g o c ię ż a ru w a lk i z lic h y m i in s ty n k ta m i, n ę d z n y m i p o ję c ia m i, o s w o b o d z o n y z te g o le n istw a d u s z y , k tó re p r z e ła m u je teraz ty m , co nazyw a c n o tą [...], o d r z u c iw s z y s z c z u d ła p r a w i o b y c z a jó w , pęta p rz y k a z a ń i o b o w ią z k ó w , żyje w z u p e łn e j z g o d z ie z s o b ą , z u p ełn ej s w o b o d z ie , w e w s p a n ia łe j g o d n o ś c i isto ty n ie z a le ż n e j - o d p o w i e d z ialn ej tylko sam a przed s o b ą ”45.
Jest to w i d o c z n e w życiu Z ośki, która z u p e łn ie nie u ś w ia d a m ia ła s o b ie sw o jej p o s ta w y c z y n ien ia d o b ra, a lb o w ie m „nie m ia ła nic do p r z e ła m y w a n ia w s o b ie , nie p o trz e b o w a ła ż a d n e g o p o d n ie c e n ia a fe k tu na to, ż e b y b y ć ta k ą - ja k b y ła , nie czuła w ię c , że je s t d o b rą , że robi d o b r z e , była ta k ą , j a k była
W y d a je się, że W itk ie w ic z rozró żn ia dw a ro d z a je a ltru iz m u : 1) n a k a z a n y , b ą d ź p rz e z d o b ro ć s erca, b ą d ź p rz e z głos m o r a ln e g o s u m ie n ia c z y p rz y k a z a n ia o raz 2) b ę d ą c y w y ra z e m s p o n ta n ic z n e j, o d ru c h o w e j p o s t a w y o d d a n ia s ie b ie innym . W w y p a d k u p ie rw s z y m m a m y do c z y n ie n ia ze ś w i a d o m y m p o s t a n o w ie n ie m sp ełn ie n ia d o b re g o czynu (p o b u d k i m o g ą b y ć ró ż n e - p o t r z e b a d r u giego c z ło w ie k a , z d o b y c ie u z n a n ia , w d z ię c z n o ś c i). A lt r u i z m p i e l ę g n o w a n y na tej tylko p ła s z c z y ź n ie nic nie traci ze sw ej m o ra ln e j w a r to ś c i, le c z p o z o s ta je w c ią ż je d y n ie g e ste m . W dru g im w y p a d k u , a ltr u iz m p o j m o w a n y j e s t j a k o s t a n d u s z y d z ia ła ją ce j dla dobra in n y c h z z u p e łn y m z a p o m n i e n i e m o sobie. O taki allruizin c h o d z iło W i tk ie w ic z o w i, g d y k r e o w a ł p o s ta ć Z o śk i: „P raca, trud dla in n y ch , były dla niej taką k o n ie c z n o ś c ią j a k o d d y c h a n i e [...]. C hodziła też Z ośka w tu m a n ie w e w n ę tr z n e j j a s n o ś c i d u s z y , b e z w z g l ę d n i e zgo d n ej z so b ą [...], j a k b y w z o rz y b e z w z g lę d n e g o , ra d o s n e g o o d d a n ia się lu d z io m , które ją o p r o m ie n ia ło s z c z ę ś c i e m ”47.
W id a ć z a te m , że W itk ie w ic z e k s p o n u je d z ie d z in ę u c z u ć w p r z e ż y w a n i u w a rto śc i r e lig ijn y c h (Z o ś c e „ p r z y ś w ie c a ły ty lk o u c z u c ia , b ę d ą c e istotą p rz y s z ły c h s z c z ę ś liw y c h dni lu d z k o śc i - która k ie d y ś p r z y j d z i e ” )48.
W Ś w ię ty m z A syżu w id z ia ł p rz e d e w s z y s tk im s p o n t a n i c z n o ś ć , n i e z a leż n o ść , p ro s to lin ijn o ś ć , w e w n ę tr z n ą b e z k o n f l i k t o w o ś ć i r a d y k a l n o ś ć p o c z y n a ń . Ś w ię ty F r a n c is z e k r z e c z y w iś c ie taki b y ł, ale nie ty lk o taki. W s z y s tk ie te je g o c e c h y nie by ły c e le m s a m y m w s o b ie , b y ły ś r o d k i e m i p o m o c ą w ty m w s z y s tk im , c z e g o d o k o n a ł. N ie b y ło to j e d n a k , j a k c h c e W itk ie w ic z , o s ią g n ię c ie stanu b e z w z g lę d n e j w o ln o ś c i od zła.
45 Z o śka G a licka s. 37. 46 T am że s. 245. 47 T am że s. 220, 233. 48 T am że s. 248.
6 0 BARBARA K U N D ZIC Z C SSF
O b r a z „ c z ło w ie k a p r z y s z ł o ś c i ” u z u p e łn ia p o sta ć W o jtk a G a n d a ry . Z n alazła w niej o d z w i e r c i e d l e n i e W itk ie w ic z o w s k a fa sc y n a c ja k o n te sta c ją F ran ciszk a.
G a n d a r a , n ę d z a r z z a k o p ia ń s k i z „ z e p s o w a n y m r o z u m e m ”, n ie g d y ś z a m o ż n y g a z d a , t e ra z z e p c h n ię ty na m a r g in e s sp o łe c z n y , z a c h o w u je g o d n o ś ć dzięki te m u , że g łę b o k o p rz e ż y w a s w o ją n ie z a le ż n o ś ć . W ie rz y , że je s t gazdą - „[...] ta w iara [...] je s t ja s n ą tre śc ią życia W o jtk o w e g o , b e z niej b y łb y r z e c z y w i s t y m d z i a d e m , s p a d łb y na sa m o d n o nęd zy , na ż e b ra n in ę , b e z ż a d n y c h z ł u d z e ń i g o d n o ś c i ż y c i a ”49. U ro jo n a w izja w s p a n ia łe g o g a z d o stw a d o d a je m u sił, je s t ź ró d łe m p ra w d z iw e j rad o ści, n a d a je sen s je g o życiu. W d u s z y s ta r e g o , z n ę k a n e g o p rz e z los bied ak a o d k ry w a W itk ie w ic z istotę c z ł o w i e c z e ń s t w a . „Isto tę c z ło w ie k a p o z n a je ten ty lk o , kto u m ie cz c ić g en iu sz w d z ie c k u , kto w g łę b i d u s z y ludzkiej p o tra fi d o jrz e ć u ta jo n ą m oc c z y n ó w nie s p e łn io n y c h [...], kto w n a g im n ę d z a rz u , w y r z u c o n y m na śm ie tn ik i o d p a d k ó w lu d z k ic h d o jrz y z n a m io n a n a jw y ż s z y c h p ie r w ia s tk ó w ludzkiej god n o ści [...] ”5°. G a n d a r a , ten na w p ó ł o b łą k a n y g ó ral, nosi w s o b ie p o tę ż n e w arto ści m o r a ln e , o g r o m n e b o g a c tw o m y ś li - „gada w e ś w i a t y ” , a w isto cie je s t to w y p o w i a d a n i e z a s ta n a w ia ją c y c h u w a g o życiu („ m ą d r o ś ć ludu została w nim z a m k n i ę t a . . . ”)51.
W i e lk ie g o z n a c z e n ia nab iera w z b io rz e Z T a tr p ro b le m a t p r z e m ia n y c z ło w ie k a . O w a p rz e m ia n a s ta n o w i n a jis to tn ie js z y e le m e n t W itk ie w ic z o w s k ie j k o n c e p c ji c z ło w ie k a .
Ź r ó d ł e m w e w n ę t r z n e g o o d ro d z e n ia staje się c ie rp ie n ie . Idea c ie rp ie n ia ja k o d ro g i p r z e m i a n y i p o w ro tu do d o s k o n a łe g o stw o rz e n ia je s t g łę b o k o z a k o rz e n io n a w E w a n g e lii (M t 5, 10-12; R z 8, 17-18; J k 5, 10-11; F lp 1, 29). N ie m n ie j je d n a k do c z a s ó w św . F ra n c is z k a a k c e p to w a n o p r z e d e w s z y s tk im n e g a t y w n y a s p e k t c ie rp ie n ia . W ią z a ło się to z k o n c e p c ją c z ło w ie k a ja k o istoty ze p s u te j. F r a n c is z e k n a to m ia s t w s k a z a ł na j e g o a sp e k t p o z y ty w n y - na je g o w a l o r o d r a d z a ją c y i o c z y s z c z a ją c y . W a r u n k ie m je s t p o w ią z a n ie cierp ien ia z K r z y ż e m C h r y s tu s o w y m . D la te g o P o v e re llo m ó w ił o c z ło w ie k u p ię k n y m , s t w o r z o n y m na o b ra z B o g a , ale p o te m u p a d ły m , k tó ry m o ż e stać się znow u p ię k n y m za c e n ę c ie r p ie n ia , za c e n ę K rzyża.
C a ły ten p r o c e s p rz e m ia n y n a jp e łn ie j, b o od s tro n y z m a g a ń d u c h o w y c h , u k a z a ł W i t k i e w i c z w J ę d r k u C a jc e . J ę d r e k j e s t ś l e p c e m . C ie rp ie n ie sta je się dla n ie g o ź ró d łe m o d k ry c ia n a jis to tn ie js z y c h p ra w d ż y c ia , a to daje m u pełnię s z c z ę ś c ia . W c z e ś n ie j b y l b e z tr o s k im j u h a s e m , w s p a n ia ły m p rz e w o d n ik ie m po T a tr a c h . Ż y ł w c ię ż k im tru d z ie , b y z a p e w n ić ro d z in ie j a k o takie u trz y m a n ie ,
49 W o jte k G a n d a ra s. 96. 50 T a m ż e s. 112. 51 T a m ż e s. 109.
