"Rocznik Elbląski" T. 5, 1972 : [recenzja]

Jamiołkowska, Danuta

"Rocznik Elbląski" T. 5, 1972 :

[recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 163-167

R E C E N Z . J E

I

O

M

Ó

W

I

E

N

I

A

R o cz n ik E lb lą sk i, t. 5. 1972, ss. 360, 3 n lb .- H w k le jk a , P o ls k ie T o w a rz y s tw o H is­ to ry c z n e , O d d z iał w E lb ląg u . P o trz y le tn ie j p rz e rw ie u k a z a ł się k o le jn y , p ią ty to m „R o c z n ik a E lb lą sk ie g o ’’ w y d a n y s ta r a n i e m E lb lą sk ie g o O d d z iału P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a H isto ry c z n e g o n a zlecen ie i z fu n d u s z ó w P r e z y d iu m M ie jsk ie j R ad y N a ro d o w e j w E lb lą g u . W r e c e n ­ z ji p o p rz e d n ic h c zte re c h to m ó w „ R o c z n ik a ” w s p o m n ia n o o d u ż ej p ły n n o ś c i k a d r w s k ła d z ie k o m ite tu re d a k c y jn e g o , k tó ry w p ią ty m to m ie u le g ł p o n o w n e j z m ia n ie l . P rz y b y li: S te fa n G a jd a (E lbląg), R o m a n W a p iń sk i (G d ań sk ) i Z d z is ła w W ąs (E l­ bląg), odeszli: M iro s ła w D e m ich o w icz (E lbląg) i A n d rz e j T o m cz a k (T o ru ń ), w z w ią z ­ k u z czym lic z b a czło n k ó w k o m ite tu re d a k c y jn e g o z w ięk sz y ła się z d z ie w ięc iu do d ziesięciu . R e d a k to r e m n a c z e ln y m je s t n a d a l M a r ia n B isk u p , s e k r e ta rz e m zaś Jó ze f L a sso ta .

W y d a w n ic tw o z a w ie ra p ię ć d ziałó w : a rty k u ły , d y s k u sje i p o le m ik i, re c e n z je i o m ó w ie n ia , k ro n ik ę i b ib lio g ra fię . N ie w id z im y d z ia łu m a te ria łó w , u w z g lę d n ia n e g o w c zte re c h p o p rz e d n ic h to m a c h .

A rty k u ły p rz y n o s z ą w ie le c ie k a w y c h p o z y cji z h is to rii n o w o ż y tn e j i n a jn o w sz e j, h is to rii k u ltu r y , g e o g ra fii h is to ry c z n e j i z a b y tk o z n a w stw a . D ział te n o tw ie ra in te r e ­ s u ją c a i b a rd z o a k tu a ln a ro z p ra w k a J ó z e fa L a s so ty o k o n ta k ta c h M ik o ła ja K o p e r­ n ik a z E lb ląg ie m . P o s u m ie n n y m p rz e jrz e n iu l i t e r a t u r y i ź ró d eł a u to r d o ch o d zi do w n io sk u , że K o p e rn ik p rz e b y w a ł w E lb lą g u co n a jm n ie j sześć razy , p rz e w a ż n ie b io rą c u d z ia ł w z ja z d a c h s ta n ó w P r u s K ró le w sk ic h ja k o d o ra d c a sw ego w u ja , b is ­ k u p a w a rm iń s k ie g o Ł u k a s z a W atze n ro d e g o . D ro b n y m m a n k a m e n te m te j p o ż y te cz ­ n e j i c ie k a w e j ro z p ra w k i je s t o k re ś la n ie K o p e rn ik a ja k o d z ia ła c z a sp o łec z n o -g o sp o ­ d arc ze g o (s. 14). S fo rm u ło w a n ie to, u ż y w a n e p o w sz e c h n ie w X X w ie k u , ra z i w o d ­ n ie sie n iu do w ie k u X V I. A u to r n a d a l p o d trz y m u je tezę, o „ rz e k o m y m w y sz y d z e n iu p o g lą d ó w K o p e rn ik a w E lb lą g u w 1531 r.” (ss. 10— 14).

H is to ry k ó w s z tu k i szczeg ó ln ie z a in te r e s u je z p e w n o śc ią a r ty k u ł J e rz e g o S ta n ­ k ie w ic za o m a w ia ją c y p e w ie n w y c in e k e lb lą s k ie j a r c h ite k tu r y — u lic ę M asz to w ą, od czasó w je j p o w s ta n ia w X I I I w ie k u do czasó w o b ecn y ch . A u to r w y k o rz y s ta ł tu p ie ­ czo ło w icie s z e ro k ą p o d s ta w ę ź ró d ło w ą . U lic a M asz to w a, e k sk lu z y w n a d z ie ln ica , za ­ m ie s z k a ła p rz e z e lb lą sk ie ro d y p a try c ju s z o w s k ie , p o I ro z b io rz e i w łą c z e n iu E lb lą g a do p a ń s tw a p ru s k ie g o p o c zę ła się p rz e k sz ta łc a ć w c e n tru m h a n d lo w e , co w ią z a ło się z n ie k o rz y stn y m i p rz e o b ra ż e n ia m i ta k ż e w d z ie d zin ie a r c h ite k tu ry . O sta te c z n y cios u lic a M asz to w ej z a d a ła II w o jn a ś w ia to w a . W w y n ik u p o w o je n n e j m a so w e j a k c ji ro z b ió rk o w e j z ru jn o w a n y c h k a m ie n ic cały t e r e n u le g ł d o szc z ętn ej n iw e la c ji, zaś u lic a M asz to w a p o d o b n ie ja k w ie le in n y c h u lic S ta re g o M ia s ta p rz e s ta ła istn ie ć. D u żą z a le tą p ra c y je s t u m ie ję tn e w łą c z e n ie s p r a w a rc h ite k to n ic z n y c h w d z ie je s p o ­ łe c zn o -g o sp o d a rc ze m ia s ta . A p e l a u to r a w y ra ż o n y w z ak o ń c z e n iu a r ty k u łu , b y n ie godzić się n a z a g ła d ę u licy , k tó re j o b ie k ty p o s ia d a ły ta k d u że w a rto ś c i h is to ry c z n e i a rc h ite k to n ic z n e , je s t j a k n a jb a r d z ie j słu sz n y i g o d n y p o p a rc ia . P r a c ę w z b o g ac a s z e re g s ta r a n n i e w y k o n a n y c h ry c in z r e k o n s tru k c ja m i fa s a d p o szczeg ó ln y ch k a m ie ­ n ic z ek w ró ż n y c h e p o k a c h i sty la c h .

E pizod z d z ie jó w p o ls k ie j flo ty — b u d o w ę p ie rw sze g o o k r ę tu w o je n n eg o , s t a ­ n o w ią ce g o z aląż e k re g u la rn e j flo ty m o rs k ie j, p rz e d s ta w ia J a n M . M ałe c k i w a r t y ­ k u le E lb lą sk a g a leo n a Z y g m u n ta A u g u s ta w ś w ie tle o s ta tn ic h bad a ń . O p ró cz z e b ra -1 D. J a m i o ł k o w s k a , O „ R o c z n ik u E lb lą s k im ”, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a r­ m iń s k ie , 1972, n r 1, ss. 178—188.

164 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A

n ia z n a n y c h n a u c e fa k tó w w o d n ie sien iu do g aleo n y , a u to r p o d a je n o w e szczegóły, ro z s trz y g a ją c m ięd zy in n y m i k w e stię o statec z n eg o lo su o k rę tu p o ś m ie rc i Z y g m u n ­ ta A u g u sta n a p o d s ta w ie o d k ry te g o p rz e z R o m a n a M arc h w iń sk ie g o w A rc h iw u m G łó w n y m A k t D a w n y c h d o k u m e n tu , z a w ie ra ją c e g o w ia d o m o ść o ro z b ió rc e s p r ó c h ­ n ia łe j g aleony.

Z b liżo n ą te m a ty k ę p rz e d s ta w ia p r a c a A n d rz e ja T o m cz a k a o P io trz e K ło czew - sk im , s e k r e ta rz u k ró le w s k im , k tó ry poło ży ł d u że zasłu g i w p o lity c e b a łty c k ie j d w o ru p o lskiego. A u to r p rz y p o m in a u d z ia ł K ło czew sk ieg o w o rg a n iz o w a n iu , p rz y po m o cy E lb ląg a , flo ty lli S te fa n a B ato reg o , zło żo n ej z d ziesięciu o k rę tó w do w a lk i z g d a ń ­ s zczan am i, k tó rz y n ie u z n a li w y b o ru k sięc ia S ie d m io g ro d u n a k ró la P o ls k i i złożyli p u b lic z n ą d e k la ra c ję w ie rn o ś c i cesa rz o w i M a k s y m ilia n o w i II. Z o rg a n iz o w a n a o g ro m ­ n y m n a k ła d e m sił i ś ro d k ó w flo ty lla n ie o d e g ra ła n ie s te ty ż a d n e j roli, u le g a ją c sil­ n e j e sk a d rz e d u ń s k o -g d a ń sk ie j. W ty m m ie js c u w a r to w sp o m n ieć o k o n ta k ta c h K ło czew sk ieg o z W a rm ią i P ru s a m i K siążęcy m i. J e d n y m z s e k r e ta rz y k ró le w sk ic h , s ta rsz y m i b a rd z ie j d o św iad c z o n y m n iż K ło czew sk i, b y ł M a r c in K ro m e r, od 1569 ro k u , czyli od czasu w y ja z d u b is k u p a S ta n is ła w a H o z ju sz a do R zy m u , a d m in is tr a to r b is k u p s tw a w a rm iń sk ie g o . K ło czew sk ieg o , K ro m e ra i S o lik o w sk ieg o w y z n ac z o n o j a ­ k o p o słó w n a z ja zd w R o sto c k u (n a z y w an e g o d a w n ie j R o zto k ą) 13 lis to p a d a 1569 r. z p r z e d sta w ic ie la m i S z w e cji o ra z D an ii, w s p ra w ie u d z ia łu P o ls k i w żeg lu d ze m o rs ­ k ie j. P o sło w ie m ie li z je ch a ć się u K ro m e ra n a z a m k u lid z b a rs k im . K ło czew sk i, w y ­ ru s z a ją c y n ie c h ę tn ie w tę p o d ró ż, n ie p rz y b y ł do L id z b a rk a , a s p o tk a ł się z re s z tą p o s e ls tw a w Szczecinie. P o p o w ro c ie do k r a j u K ło c ze w sk i u trz y m y w a ł n a d a l k o n ­ ta k t y z K ro m e re m (m ia n o w a n y m w k ilk a m iesięcy p ó ź n ie j k o a d iu to re m H o zju sza), in fo r m u ją c go lis to w n ie dość szczegółow o o sw o ich p o c zy n a n ia c h .

W s w o jej k a rie rz e u rz ę d n ic ze j K ło c ze w sk i z e tk n ą ł się też ze s p ra w a m i P r u s K siążęcy ch . B ył to o k re s du żeg o ro z p rz ę ż e n ia w K sięstw ie , g dzie w ła d z a w y su n ę ła się ju ż c ałk o w icie z r ą k d o tk n ię te g o p a ra liż e m A lb re c h ta . O o p ie k ę n a d m a ło le tn im A lb re c h te m F r y d e ry k ie m i o n a m ie stn ic tw o P r u s s ta r a ł się zięć c h o reg o A lb re c h ta , J a n A lb re c h t I m e k le m b u rs k i. W o b a w ie p rz e d ty m k ró l p o lsk i w y sła ł K ło czew ­ sk ieg o w p o se lstw ie do M ek le m b u rg ii. P o w ie rz e n ie m u te j tr u d n e j i d e lik a tn e j m i­ s ji b y ło n ie w ą tp liw ie d o w o d em d u żeg o z a u f a n ia k r ó la do sw eg o s e k r e ta r z a . H is to ria P r u s K siąż ę cy c h d o w io d ła , że z z a d a n ia te g o K ło c ze w sk i w y w ią z a ł s ię b e z z a rz u tu .

O u d z ia le E lb lą g a w w ie lk im p ro c e sie w ią z a n ia P r u s K ró le w sk ic h z R zeczą- p o s p o litą po p o k o ju to ru ń s k im pisze J a n M . M ałe c k i w p ra c y p t. Z w ią z k i h a n d lo ­

w e m ia s t p o ls k ic h z E lb lą g ie m w X V I i p ie r w s z e j p o ło w ie X V I I w ie k u . P o s p e n e ­

tr o w a n iu ź ró d e ł p o z a e lb lą s k ic h a u to r d o ch o d zi do w n io sk u , że e lb lą ż a n ie u trz y m y w a ­ li k o n ta k ty h a n d lo w e z n a s tę p u ją c y m i m ia s ta m i R ze c z y p o sp o lite j: N ie sz a w ą n a K u ­ ja w a c h , Ł o m żą i W a rsz a w ą n a M azow szu, P o z n a n ie m i K o śc ia n e m w W ielk o p o lsce, L u b lin e m i K ra k o w e m w M ałopolsce, P rz e m y ś le m , Z am o ściem i L w o w e m w w o j. ru s k im . W y d a je się, że a u to r z b y t zd aw k o w o p o tra k to w a ł u d z ia ł m ia s t k u ja w s k ic h w k o n ta k ta c h h a n d lo w y c h E lb lą g a . W p ra w d z ie ź ró d ła d o ty c z ąc e teg o z a g a d n ie n ia są b a rd z o sk ą p e , ty m n ie m n ie j w iad o m o , że w B ydgoszczy istn ia ło b ra c tw o s z y p e r­ sk ie z a jm u ją c e się s p ła w e m to w a ró w , zaś w z m ia n k i w k się g a c h c zło n k o w sk ic h i r a c h u n k i w sp o m n ia n e g o b r a c tw a św iad c z ą, iż s te r n ic y o d b y w a li „ re z y ” (tj. p o d ró ­ że ze sw o im i to w a ra m i) n ie ty lk o do G d a ń sk a , lecz ta k ż e do in n y c h m ia s t n a p ó ł­ no cy R ze c z y p o sp o lite j 2.

A n a liz a e lb lą sk ie g o h a n d lu św iad c z y , iż E lb lą g n a s ta w ia ł się g łó w n ie n a ro z p ro ­ w a d z a n ie to w a ró w a n g ie lsk ic h (sukno) i p rz y w ó z to w a ró w p rz e zn a c zo n y c h n a r y n e k a n g ie lsk i (w ełna), co łą c zy się z d z ia łaln o śc ią K o m p a n ii W sc h o d n ie j w ty m m ie ś c ie 3. Z e b ra n y p rz e z J. M. M ałeo k ieg o m a te r ia ł j e s t b a rd z o in te re s u ją c y , a zam ieszczo ­ n a w y ż ej u w a g a o d n o śn ie do m ia s t k u ja w s k ic h św iad czy , ja k b a rd z o p o trz e b n e są b a rd z ie j szczegółow e b a d a n ia n a d h is to rią h a n d lu e lb lą sk ie g o z z ie m iam i d a w n e j R zeczy p o sp o lite j.

2 K . C y b u l s k a , C ech s z y p r ó w b y d g o sk ic h w X V I — X V I I I w ie k u . P r a c a m a ­ g is te rs k a n a p is a n a w ro k u 1972 n a U n iw e rsy te c ie G d a ń sk im p o d k ie ru n k ie m p ro f, d r. h a b . S ta n is ła w a G i e r s z e w s k i e g o , s tro n 80, m a sz y n o p is. P r a g n ę w ty m m ie js c u w y ra z ić A u to rc e serd ec z n e p o d z ię k o w a n ie za u d o s tę p n ie n ie m i te j p ra c y . 3 P o r. H. Z i n s, P r z y w ile j E lż b ie ty I z 1579 r. d la a n g ie ls k ie j K o m p a n ii W s c h o ­

R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A ₁₆₅

O życiu g o sp o d arcz y m T o lk m ic k a ja k o k ró le w szc z y zn y pisze S ta n is ła w G ie r­ sze w sk i n a p o d s ta w ie g d a ń sk ic h m a te ria łó w źró d ło w y ch . N a s k u te k p o ło ż e n ia m ia s ­ te c zk a n a d Z a le w e m W iślan y m , p o d s ta w o w y m z a ję c ie m jeg o m ie s z k a ń c ó w b y ło r y ­ b o łó w stw o . W a r to tu o d n o to w a ć ja k o c ie k a w o s tk ę sp ó r o sto so w a n ie p rz e z ry b a k ó w n a rz ę d z ia zw an eg o k a jtie m (k e u te l) alb o k u tle m . W ła d ze m ie js k ie E lb lą g a z a b r a ­ n ia ły u ż y w a n ia k a j t l a ze w z g lęd u n a s tra ty , ja k ie p o w o d o w a ł o n w ry b o s ta n ie (Od­ ła w ia n ie n a r y b k u i ik ry ). W o d n ie sie n iu do T o lk m ic k a p ie rw s z a w z m ia n k a o k a jtlu po ch o d zi z lis tu k a p itu ły w a rm iń s k ie j do G d a ń s k a w 1590 r. T o lk m ick o od 1519 r. p o d le g a ło k a p itu le w a rm iń s k ie j i d o p iero , w zw iąz k u z p o d ję tą p rz e z sz la c h tę a k c ją e g ze k u c ji p ra w , s e jm lu b e ls k i w 1569 r. p rz y w ró c ił T o lk m ick o s k a r b o w i k ró le w ­ s k ie m u . D uże z n aczen ie w życiu m ia s ta , p o za ry b o łó w s tw e m , o d g ry w a ła też g o sp o ­ d a r k a ro ln a i h o d o w la n a o ra z rzem io sło .

P rę ż n ie js z y ro zw ó j m ia s te c z k a h a m o w a ły d w a czy n n ik i, zb ie żn e d la -większoś­ ci m ia s t p rz e d ro z b io ro w e j P o lsk i. P ie rw s z y m z n ic h b y ło is tn ie n ie p rz y m ieście re z y d e n c ji s ta ro śc iń s k ie j z d w o m a m ły n a m i, k a rc z m ą , g o rz e ln ią i b ro w a re m , k tó re s ta n o w iły p o w a ż n ą k o n k u re n c ję d la m ia s ta . D w a n a s tę p n e c zy n n ik i h a m u ją c e — to k lę sk i e le m e n ta rn e , p rz e d e w sz y s tk im p o ż a ry i w o jn y , n io sąc e k o n try b u c je i z n isz ­ czenia.

S p o s trz e ż e n ia a u to r a n a te m a t T o lk m ic k a są ty m b a rd z ie j cen n e, iż b y ło to m ia ste c z k o o d b ie g a ją c e sw o im c h a r a k te r e m od is tn ie ją c e g o w ty m czasie ty p o w eg o m o d e lu m a łe g o m ia s ta , k tó re g o m ie sz k a ń c y tr u d n ili się z re g u ły z a ję c ia m i ro ln i­ czym i b ą d ź ro ln ic z o -rz e m ie śln ic z y m i.

H is to rii o św ia ty e lb lą sk ie j p o św ięc o n a je s t p ie rw s z a część a r ty k u łu M a ria n a P a w la k a , N a u c z y c ie le G im n a z ju m E lb lą sk ie g o w la ta ch 1535— 1772. A u to r p rz e d ­ s ta w ił tu o rg a n iz a c ję G im n a z ju m , o b o w ią zk i p e d ag o g ó w , ic h p o c h o d ze n ie etn iczn e, sp o łec z n e o ra z w y k sz ta łc e n ie . N a k ilk a m ie sięc y p rz e d u k a z a n ie m się p ią te g o to m u „ R o c z n ik a ’’ w y sz ła d ru k ie m ro z p ra w a d o k to rs k a tegoż a u to r a z a ty tu ło w a n a D zieje

G im n a z ju m E lb lą sk ie g o w la ta c h 1535— 1772 (O lszty n 1972). P o ró w n a n ie o m a w ia n eg o

a r ty k u łu z ro z d z ia łe m II w sp o m n ia n e j p ra c y w sk a z u je n a d a le k o id ą c e p o d o b ie ń s­ tw a (por. ss. 141— 142 z ss. 57—58, ss. 142— 143 z ss. 61— 62, ss. 143— 144 z ss. 63—64 itd.). W ięk sze u z a s a d n ie n ie m ia łb y ów a r ty k u ł w ó w czas, g d y b y u k a z a ł się p rz e d p ra c ą m o n o g ra ficz n ą . N ie w ą tp liw y m o siąg n ięc ie m a r ty k u łu je s t in te re s u ją c o p rz e p ro w a d z o n e p o ró w a n ie po zio m u e lb lą sk ie j k a d ry g im n a z ja ln e j z c a ły m ó w c ze s­ n y m s ta n e m n a u c z y c ie lsk im w P o lsce.

D zied zin ę z a b y tk o z n a w stw a re p re z e n t u je p ra c a e lb lą ż a n k i, D a n u ty M ile w sk ie j,

K a r tu s z e tr u m ie n n e p a tr y c ju s z y e lb lą s k ic h od X V I I do I p o ło w y X I X w ie k u . A u to r­

k a o m a w ia zespół złożony z trz y d z ie s tu p ię c iu k a rtu s z y h e rb o w y c h i in s k ry p c y j- n y ch (z n a jd u ją c y c h się o b ecn ie w M u ze u m E lb ląsk im ), u ż y w a n y c h p rz e z e lb lą sk ic h p a try c ju s z y w c zasie o b rz ę d ó w p o g rz e b o w y ch , w y ró ż n ia ją c sześć ty p ó w , w zależn o ści od k s z ta łtu , w y m ia ru i fo rm y p rz e d s ta w ie n ia . Id e n ty fik a c ję h e rb ó w u ła tw ił a u to rc e z a c h o w a n y h e r b a r z ro d ó w p a tr y c ja tu e lb lą sk ie g o p t. A r m a r i u m E lb in g en se . P o r u ­ szony p rz e z D. M ile w sk ą te m a t je s t o ty le in te re s u ją c y , że k a rtu s z e p o s ia d a ją d u żą w a rto ś ć n ie ty lk o p o d w z g lęd e m ik o n o g ra fic z n y m , a le ró w n ie ż m o g ą s ię p rz y d a ć w b a d a n ia c h n a d d z ie ja m i h e ra ld y k i i g e n ea lo g ii m ie szc z ań sk ie j. Z w y czaj u ż y w a ­ n ia h e rb ó w i in sy g n ió w ry c e rs k ic h ro z p rz e s tr z e n ił s ię i w in n y c h m ia s ta c h p r u s ­ k ic h : G d a ń sk u , T o ru n iu , B ra n ie w ie , K ró le w c u itd .

C ie k aw y j e s t a r ty k u ł J a n a S zeligi, Z a g a d n ie n ie z m ia n lin ii b rze g o w e j Z a le w u

W iśla n e g o w ś w ie tle w y b r a n y c h m a p X V I — X I X w ie k u . P o u w a g a c h o p o w sta n iu

Z a le w u i M ierze i W iśla n e j i k ilk u n ie z b ęd n y c h in fo rm a c ja c h n a te m a t s p o so b u b a d a ­ n ia d o k ła d n o śc i d a w n y c h m a p a u to r o m a w ia d w a n a ś c ie m a p , k tó re w y k o rz y s ta ł do o p ra c o w a n ia p o staw io n e g o p ro b le m u . A u to ra m i ich b y li: O la u s M ag n u s (1539), H e n ­ r y k Z e ll (1542), K a s p e r H e n n e b e rg e r (1576), O lof H a n sso n S w a r t (1626), J ó z e f N a ro ń - sk i (1663), J o h a n n C h a r p e n t ie r (1718), J a n F r y d e r y k E n d e rs c h (1753), J a n W ła d y sła w S u c h o d o lsk i (1763), M a th e u s H ilm a n n (1766), D. K n a a c k (1770), A. K o ch (1808) i F r y ­ d e ry k L e o p o ld S c h rö tte r (1810). A n a liz a w s p o m n ia n y c h m a p w y k a z u je , iż o b ra z Z a ­ le w u W iślan e g o je s t n a po szczeg ó ln y ch m a p a c h ró żn y . S tw ie rd z o n o p e w n e ro z b ie ż ­ ności w szero k o ści Z a le w u i M ierze i W iśla n e j w s to s u n k u do ich o b e cn e j szero k o ści, n a p r z y k ła d z re g u ły M ie rz e ję p rz e d sta w ia n 'o z b y t sze ro k o w s to s u n k u d o s ta n u d z i­ siejszego. A b y s tw ierd zić, w ja k im s to p n iu b łę d y te w y n ik a ły z n ie d o k ła d n o śc i d a w ­

1 6 6 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A

n y ch m a p , w ja k im zaś z rz e cz y w isty c h z m ia n , n a le ży zasto so w ać, z d a n ie m a u to ra , s ze re g in n y c h m e to d b ad aw c z y ch . In te re s u ją c e , że n ie k tó re m a p y o siem n asto w ie cz n e są o b a rc zo n e w ię k sz y m s to p n ie m b łę d ó w n iż m a p y sz e s n a s to - czy s ie d e m n a s to w ie c z ­ ne. N a leż y też zw ró cić u w a g ę n a fa k t, że w ię lk o ść s k a li n ie w p ły w a ła w c a le n a d o k ła d n o ść s p o rz ą d z a n y c h m a p . A rty k u ł w zb o g aco n o o d b itk a m i m a p , o k tó ry c h m o w a w te k śc ie , je d n a k ż e n ie zaw sze s ą one d o s ta te c z n ie czy teln e (np. ry c. 8, 9). N ależy żałow ać, że a u to r n ie p o d a ł, g d zie z n a jd u ją się ic h o ry g in a ły . W p ra c y b ra k u je ró w ­ n ież p rz y p isó w , je d y n ie n a k o ń c u p o d a n o w y k a z lite r a tu r y , d la te g o n ie b a rd z o w ia ­ dom o, k tó re u s ta le n ia p o ch o d zą od a u to ra , a k tó r e zo sta ły z a c z e rp n ię te od in n y c h bad aczy . M im o to a r ty k u ł je s t b a rd z o w a rto ścio w y .

D użo u w a g i, p o d o b n ie j a k w n u m e ra c h p o p rz e d n ic h , po św ięco n o p ro b le m a ty c e h is to rii n a jn o w sz e j. B o le sła w C ze rn iaw sk i, o m a w ia ją c d z ia łaln o ść p o lsk ic h g ru p o p e ra c y jn o -a d m in is tra c y jn y c h w E lb lą g u w 1945 r., z w ró c ił u w a g ę n a o rg a n iz a c ję s ą d o w n ic tw a , a k c ję o sied leń c z ą, n a p o m o c w ła d z y ra d z ie c k ie j d la p ie rw sz y c h o rg a ­ n ó w w ła d zy lu d o w e j, n a życie p o lity c z n e E lb ląg a , w re sz c ie n a d z ia łaln o ść p rz y b y ­ w a ją c y c h t u p rz e d s ta w ic ie li ró ż n y c h re s o rtó w g o sp o d arczy ch .

C a ło k sz ta łt z a g a d n ie ń a d m in is tra c y jn o -g o sp o d a rc z y c h , sp o łec z n y c h i k u ltu r a ln o - -o ś w ia to w y c h m ia s ta w la ta c h 1945— 1950 o b ra z u ją a k t a Z a rz ą d u M iejsk ie g o i M ie j­ s k ie j R ad y N a ro d o w e j w E lb lą g u z w /w la t. O m ó w iła je w sw o im a r ty k u le E m ilia B u d z y n a -K o n ie c z n a . B r a k u je je d n a k w n im d w u w a ż n y c h in fo rm a c ji, a m ia n o w i­ cie, czy P a ń s tw o w e A rc h iw u m w E lb lą g u p rz e ję ło k o m p le t a k t m ie js k ic h , czy też m o że u leg ły o ne p e w n e m u z n iszczen iu i j a k d a le ce a k ta te w y k o rz y sty w a n o w d o ­ ty c h c za so w y c h p o s z u k iw a n ia c h n a u k o w y ch .

O n ie k tó ry c h z a g a d n ie n ia c h ro z w o ju s z k o ln ic tw a p o d staw o w e g o w E lb lą g u w la ta c h 1945— 1967 p isze J a d w ig a B lin k iew icz. W sk a z u ją c n a tru d n o ś c i szk o ln ic ­ tw a tu ż p o w y z w o len iu d o siąg n ięc ia w o k re s ie P o ls k i L u d o w e j a u to r k a p o d k re śla , iż d zięk i w y siłk o m n a u cz y c ie li i m ie jsco w y c h w ła d z p o lity c z n y ch z b u d o w an o sieć o d p o w ie d n io w y p o sa ż o n y c h szk ó ł p o d staw o w y c h . A r ty k u ł je s t je d n a k n a z b y t o p ty ­ m isty c zn y , p rz y czym m ie js c a m i w p a d a w to n u rz ę d o w y ch sp ra w o z d a ń .

P rz e m ia n y g o s p o d arcz o -sp o łe cz n e i k u ltu r a ln e T o lk m ic k a w la ta c h 1945— 1968 p rz e d s ta w ił w o b sz e rn y m s tu d iu m M ich a ł O liw ieck i. A u to r p r z e w id u je , że fu n k c ję m ia s ta w y z n ac z ą w p rz y szło śc i p rz e m y sł sp o ży w czy o ra z tu ry s ty k a .

O u p rz e m y sło w ie n iu ja k o c zy n n ik u a k ty w iz a c ji g o sp o d arcz e j m ia s ta i p o w ia tu E lb lą g a w la ta c h 1961— 1965 p isze D a n u ta W a rsz a , r o z p a tru ją c u p rz e m y sło w ie n ie ja k o z ja w isk o d y n a m ic z n e i w z g lęd n e. 2 p rz y to c z o n y ch w te k śc ie z e s ta w ie ń w y n ik a , że 96% p ro d u k c ji p o w ia tu p r z y p a d a n a E lb ląg . N a jw ię k s z e z n aczen ie w p ro d u k c ji p rz e m y sło w e j m ia s ta m a p rz e m y sł m a sz y n o w y o ra z p rz e m y s ł k o n s tru k c ji m e ta lo ­ w y c h (e lb lą sk i „ Z a m e c h ”)· D ru g ie m ie js c e z a jm u je p rz e m y sł spożyw czy, d a le j u p la ­ s o w a ły się p rz e m y sł d rz e w n y , ch em iczn y i odzieżow y. P r a c ę w z b o g a c a ją ta b e le z a ­ w ie ra ją c e s z e re g w sk a ź n ik ó w d o ty c z ąc y c h z a ró w n o p ro d u k c ji ogółem , ja k i je j p o ­ w ią z a ń z z a tru d n ie n ie m , liczb ą m ie sz k a ń c ó w o ra z n a k ła d a m i in w e sty c y jn y m i.

W d z ia le d y s k u s ji i p o le m ik K a z im ie rz P o d o sk i o m a w ia w y d a w n ic tw a P o w ia to ­ w eg o In s p e k to ra tu S ta ty s ty c z n e g o w E lb lą g u — „R o czn ik i S ta ty s ty c z n e M ia s ta E l­ b lą g a ” o ra z „R o czniki S ta ty s ty c z n e P o w ia tu E lb lą s k ie g o ” z w ra c a ją c u w a g ę n a p e w ­ n e ic h b ra k i, w s u m ie je d n a k w y so k o o c e n ia ją c in ic ja ty w ę e lb lą sk ie g o In s p e k to ra tu S ta ty sty c z n e g o . O d n o szę w ra ż e n ie , że a r ty k u ł te n n a le ż a ło zam ieścić a lb o w d z ia le re c e n z ji, a lb o u tw o rz y ć d o ra ź n ie d z ia ł a rty k u łó w recenzyjnyc-h, gd y ż do d y s k u sji i p o le m ik n ie je s t z b y t o d p o w ied n i.

W z w ią z k u ze ścisły m p rz e str z e g a n ie m z a sa d y z w ią z a n ia te ry to ria ln e g o , d ział re c e n z ji w p o p rz e d n ic h to m a c h „ R o czn ik a” u w z g lę d n ia ł ty lk o te p ra c e , k tó re d o ty ­ czyły sam eg o E lb ląg a . W to m ie p ią ty m w y d a w c y w y szli p o za r a m y p rz y ję te g o sc h e ­ m a tu , co z re sz tą w y szło z k o rz y ścią d la p u b lik a c ji.

C ie k aw y m a te ria ł z a w a rto w k ro n ic e , g dzie z n a la z ły się s p ra w o z d a n ia z d z ia ła l­ ności n a s tę p u ją c y c h p la c ó w e k : E lb lą sk ie g o T o w a rz y s tw a K u ltu ra ln e g o w la ta c h 1968 — 1969, E lb lą sk ie g o O d d z iału P o lsk ie g o T o w a rz y s tw a H isto ry c z n e g o w la ta c h 1968— — 1970, M ie jsk ie j B ib lio te k i P u b lic z n e j w E lb lą g u w la ta c h 1968— 1969, o d d z ia łu S to ­ w a rz y sz e n ia S p o łe c z n o -K u ltu ra ln e g o „ P o je z ie rz e ’’ w la ta c h 1963— 1968, e lb lą sk ie j sce n y T e a tru im . S te fa n a J a r a c z a w sez o n a ch 1967— 1968 i 1968— 1969. W z ak o ń c z e ­ n iu o m ó w io n o p ro g r a m o b ch o d ó w k o p e rn ik o w s k ic h w E lb lą g u w la ta c h 1971— 1973.

R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A 1 6 7

N a s u w a się je d n a k p y ta n ie , czy o rg a n P o lsk ie g o T o w a rz y s tw a H isto ry c zn e g o w in ie n p u b lik o w a ć p la n y , czy ra c z e j sp ra w o z d a n ia z o b ch o d ó w k o p e rn ik o w s k ic h .

N u m e r z a m y k a B ib lio g ra fia h is to rii E lb lą g a i re g io n u z a la ta 1968— 1969 w ra z z u z u p e łn ie n ia m i od r o k u 1945 o p ra c o w a n a p rz e z Z o fię B a ra n o w s k ą .

Z p rz e d sta w io n e g o w y ż e j o m ó w ie n ia z a w a rto ś c i p ią te g o to m u „ R o czn ik a E lb lą ­ s k ieg o ” w y n ik a , że a rty k u ły z h is to rii d a w n ie jsz e j są b a rd z o c ie k a w e i g ru n to w n ie o p ra c o w a n e . N a to m ia s t p ra c e z h is to rii n a jn o w sz e j, k tó r e j p o św ięc o n o s p o ro m ie j­ sca, p o s ia d a ją w c iąż n ie d o s ta tk i w a rs z ta to w e , co z re sz tą je s t k ło p o te m ogólnym , z k tó ry m b o ry k a się n ie ty lk o „R o czn ik E lb lą s k i” . N a p lu s w y d a w n ic tw a n a le ży z ap isa ć p o w a żn y u d z ia ł a u to ró w m ie jsc o w y c h (w s u m ie pięciu), p o za n im i p u b lik u je sw e p ra c e trz e c h a u to ró w z G d a ń sk a , d w ó ch z T o ru n ia , d w ó ch z K ra k o w a i je d e n z W arsz a w y .

W s u m ie o trz y m a liś m y n u m e r in te re s u ją c y , o z ró ż n ic o w a n e j p ro b le m a ty c e . O by ty lk o n a s tę p n y szó sty to m u k a z a ł się s zy b c ie j n iż za trz y la ta .

D a n u ta J a m io łk o w s k a

Z e its c h rift f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A lte rtu m s k u n d e E rm la n d s, B d. 35 (H. 96), 1971, ss. 224 + m a p a ; B d. 36 (H, 97), 1972, ss. 2 3 8 + 2 k o lo r, ilu s tra c je , M ü n s te r і. W estfa le n .

S p o śró d re g io n a ln y c h c zaso p ism h isto ry c z n y c h o b ecn ie w y c h o d zą c y ch w N ie m ie c ­ k ie j R e p u b lic e F e d e ra ln e j, a k tó r e u k a z y w a ły się p rz e d 1945 r. n a n a sz y c h z iem iach , w y ró ż n ia się z d ec y d o w a n ie sw o im c h a r a k t e r e m „ Z e its c h r ift f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A lte rtu m s k u n d e E r m la n d s ” . N ie u d o s tę p n ia sw o ich ła m , ja k to czy n ią, czy c zy n iły in n e czaso p ism a, a rty k u ło m o te n d e n c ja c h re w iz jo n isty c z n y c h . S t a r a się n a to m ia s t k o n ty n u o w a ć te m a ty k ę re g io n a ln ą p o św ięc o n ą W a rm ii, s k u p ia ją c p rz e d e w sz y stk im h is to ry k ó w s ta rs z e j g e n e r a c ji, a w m n ie js z y m s to p n iu m ło d szeg o p o k o le n ia b a d ac z y , w y c h o w a n y c h i w y k sz ta łc o n y c h w N R F . G ro n o a u to ró w , d ru k u ją c y c h w cza so p iś­ m ie w a rm iń s k im , je s t ra c z e j n ie w ie lk ie . N a jcz ę śc ie j w śr ó d a u to ró w a r ty k u łó w i r e ­ cen z ji p o w ta rz a ją s ię te s a m e n a z w is k a . Do n a jp ło d n ie jsz y c h sp o śró d n ic h zaliczy ć n a le ży A n n e lie se T r ille r, W e r n e r a T h im m a , B e r n h a r d a - M a r ię R o se n b e rg a i z m ło d ­ szego p o k o le n ia B rig itte P o s c h m a n n . Z te g o f a k tu m o ż n a w n io sk o w a ć , ż e czaso p ism o nie m a szerszeg o z ap lec z a a u to rsk ie g o . W sk a z y w ało b y to , że p ro b le m a ty k a w a r m iń ­ s k a w N R F n ie cieszy się w ię k sz y m z a in te re s o w a n ie m . S tr o n a e m o c jo n a ln a , s e n ty ­ m e n ty do k r a j u sw o ich ro d z ic ó w o d g ry w a ją n ie w ą tp liw ie ju ż m n ie js z ą ro lę . P o ty c h ogó ln y ch u w a g a c h p rz e jd ź m y do szczegółow ego o m ó w ie n ia tre ś c i o s ta tn ic h d w óch tom ów .

T om trz y d z ie sty p ią ty w d w ó ch trz e c ich z a jm u je m o n o g ra fic z n a p r a c a o d zie­ ja c h p a r a f ii B isz ty n k a od je j p o w s ta n ia aż do trz y d z ie s ty c h l a t X X w ie k u (ss. 7— 142), k tó re j a u to re m je s t z n a n y re g io n a ln y h is to r y k w a r m iń s k i E u g e n B ra c h ­ vogel, z m a rły w 1942 r. Do p u b lik a c ji p rz y g o to w a n o ją ju ż 1935 r., a le ze w z g lęd u n a in tr y g i m ie jsco w e g o d y g n ita rz a N S D A P n ie u k a z a ła się w ó w cz a s d ru k ie m . O b ec­ n ie p o d s ta w ą d r u k u te j p ra c y je s t o dpis s p o rz ą d z o n y z m a sz y n o p is u , k tó ry jeszcze d o r o k u 1960 z n a jd o w a ł się w a rc h iw u m p a r a fia ln y m B isz ty n k a . W a rto tu p rz y p o ­ m n ie ć , o czym w y d a w c y w e w s tę p ie do p u b lik o w a n e j p ra c y E . B ra c h v o g la n ie i n ­ fo r m u ją , że je j rę k o p is z n a jd u je s ię w A rc h iw u m D ie c e z ja ln y m w O ls z ty n i e 1. D la n a s o m a w ia n a p ra c a p o s ia d a w a rto ś ć źró d ło w ą, gd y ż je j a u to r n ie z w y k le s u m ie n ­ n ie — ja k w sk a z y w a ły b y n a to p rz y p is y — w y c z e rp a ł m a te r ia ł źró d ło w y z p a r a f ia l­ n ego a rc h iw u m w B isz ty n k u , k tó re u leg ło n a s tę p n ie z n iszczen iu p o d c za s d z ia ła ń w o ­ je n n y c h w 1945 r. F a k t te n zad e c y d o w ał te ż o je j p u b lik a c ji po 25 la ta c h . Z teg o p o ­ w o d u n a d a lsz y p la n n a le ży p rz e su n ą ć s p ra w ę sam e g o u ję c ia te m a tu , k tó r e je s t dość tr a d y c y jn e , p rz y ty m p e łn e d ru g o rz ę d n y c h szczegółów , co w in n y m w y p a d k u u c h o ­ d ziło b y za rz e c z ra ż ą c ą . M im o że p ra c a p o św ię c o n a je s t z ag a d n ie n io m k o ście ln y m , p rz y n o s i ta k ż e w ie le w ia d o m o śc i, n ie ra z b a rd z o d ro b n y c h o in n y c h d z ie d zin a c h ż y ­ cia m ia s ta . N a o so b n e p o d k re ś le n ie z a s łu g u je p rz y g o to w a n ie te k s tu p rz e z B e r n h a r d a -1 Z. N o w a k , R o z w ó j p r z e s tr z e n n y m ia s ta B i s z ty n k a , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -