Grzegorz, Maksymilian
"Das Ordensland Preussen als
Territorialstaat des 14.
Jahrhunderts", Reinhard Wenskus,
1970 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 289-294
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 2 8 9
go ja k o o ś ro d k a a d m in is tra c y jn e g o i g o sp o d arcz e g o , o m a w ia ją c s p ra w ą p re ro g a ty w s ą d o w n ic z y c h k o m tu ró w , s ą d u z ie m sk ie g o , k w e s tii p rz y n a le ż n o ś c i d ie c e z ja ln e j (s. 112), w y k s z ta łc e n ia sią sieci k o ścio łó w i p a ra fii, a n a s tę p n ie d o k o n a ł dość w n ik liw e j o c en y p o szc z eg ó ln y ch o k re s ó w w d z ie ja c h k o m tu r s tw a o stró d z k ie g o . P r a c ą k o ń c zy z w ięzłe p o d s u m o w a n ie o sią g n ię ty c h w y n ik ó w b a d a w c z y c h . C e n n y m d o d a t k ie m są z ałąc z o n e z e s ta w ie n ia o ra z m a p a w si z o b o w ią z a n y c h do s łu żb y w o js k o w e j. P r a c a o k o m tu r s tw ie o stró d z k im p ió ra K in y a A b e w e sz ła do d o ro b k u w s p ó ł c ze sn ej h is to rio g r a f ii z a jm u ją c e j się d z ie ja m i p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o . B ę d ą z n ie j k o rz y s ta li p rz y s z li b a d a c z e n a ró w n i z in n y m i o p ra c o w a n ia m i. T o też p o z o sta ją c z p e łn y m u z n a n ie m d la w y siłk ó w a u to ra , n ie m o ż n a n ie w y s u n ą ć k ilk u is to tn ie j szy c h z a s trz e ż e ń , k tó r e p o w ta rz a ły się w tra k c ie te j re c e n z ji. N a jw a ż n ie js z y m z n ic h — j a k ju ż w s p o m n ia n o — j e s t n ie m a l z u p e łn e p o m in ię c ie d o ro b k u l i t e r a t u r y p o ls k ie j w te j d z ie d z in ie o ra z n ie p e łn e w y k o rz y s ta n ie d o ro b k u n ie m ie ck ieg o , co łą c z n ie w sp o só b b a rd z o d o tk liw y o g ra n ic z y ło m o ż liw o ści w s z e c h stro n n ie jsz e j a n a liz y z a g a d n ie ń z w łasz cz a s ta n o w y c h , a ta k ż e s p o łec z n y c h . P e w ie n n ie d o s y t w y s tę p u je ró w n ie ż w z w ią z k u z b a rd z o o g ra n ic z o n y m p rz e d s ta w ie n ie m s p ra w czy sto a g r a r n y c h . N ie k tó re in n e k w e s tie , j a k c h o ćb y s p r a w a w o jn y trz y n a s to le tn ie j, p o tr a k to w a n o w rę c z m a rg in a ln ie . W reszcie a u to r n ie p o tr a f i ł o d p o w ie d zieć p rz e k o n y w a ją c o n a je d n o z n a jis to tn ie js z y c h p y ta ń : dlaczeg o w re g io n ie o s tró d z k im is tn ia ła ta k s iln a o p o z y cja a n ty k rz y ż a c k a , je ż eli r y c e rs tw o te g o k o m tu r s tw a o d z n ac z a ło się s to su n k o w o w ię k sz ą z am o żn o śc ią. C z y te ln ik a m oże te ż n ie k ie d y d z iw ić p e w n a g lo r y f ik a c ja Z a k o n u p rz e w ija ją c a się w te k śc ie p ra c y a u to ra . S tr o n a e d y to rs k a te j k sią ż k i ta k ż e w y w o łu je z a s trz e ż e n ia . N ie w ia d o m o b o w ie m d laczeg o w y d a w c a z d e c y d o w a ł się n a u m ie szc z en ie p rz y p is ó w n a k o ń c u p r a cy z a m ia s t po d te k s te m , co d la c z y te ln ik a s ta n o w i p e w n e u tr u d n ie n ie . W re sz c ie e f e k te m n a d m ie rn e g o p o ś p ie c h u w y d a ją się b y ć d u b lo w a n e p rz y p is y , ja k ró w n ie ż b łę d y k o re k ty w y s tę p u ją c e p rz y k ła d o w o b io rą c n a s tro n a c h 43, 46, 84, 93, 161. P r a c a K in y a A be m oże m ie ć d la a u to r a z n ac z e n ie sw e g o ro d z a ju p r z e p u s tk i do d a lsz y c h i g ru n to w n ie js z y c h s tu d ió w n a d d z ie ja m i p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o w P r u s a c h , z w łasz cz a g d y a u to ro w i u d a się o p a n o w a ć c h o ćb y w sto p n iu m in im a ln y m j ę z y k p o lsk i. M a k s y m ilia n G rze g o rz R e in h a r d W e n s k u s , D as O rd e n s la n d P r e u ss e n a ls T e r r ito r ia ls ta a l d e s II. J a h r h u n d e r ts , V o r tr ä g e u n d F o r sc h u n g e n , Bd. 13, 1970, ss. 347— 382. Z a c h o d n io n ie m ie c k ie s tu d ia n a d d z ie ja m i Z a k o n u i p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o w P r u sa c h o b o k z a g a d n ie ń z d z ie d z in y s to s u n k ó w p o lity k i z e w n ę trz n e j, g e o g ra fii h is to ry c z n e j i o s a d n ic tw a z a jm u ją się c o ra z częściej b a d a n ia m i n a d s t r u k t u r ą o rg a n i z a c y jn ą , ro lą i k o m p e te n c ja m i w ie lk ic h d o s to jn ik ó w k rz y ż a c k ic h . A b s o rb u ją je ró w n ie ż s p ra w y u s tr o ju p ra w n e g o i ideo lo g ii. N a jn o w sz a p ra c a z te j d z ie d z in y p ió ra R e in h a r d a W e n s k u s a d o ty c z ąc a c z t e r n a s to w ie c z n y c h P r u s k rz y ż a c k ic h , ja k o p a ń s tw a te ry to r ia ln e g o , s ta n o w i n ie w ą tp liw ie in te r e s u ją c ą p ró b ę n o w eg o s p o jrz e n ia n a u k s z ta łto w a n ie s ię u s tr o ju w e w n ę trz n e g o i c ałej s t r u k t u r y o rg a n iz a c y jn e j Z a k o n u i p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o w X IV w ie k u . W a rto ść je j j e s t ty m w ię k sz a , że p o r a z p ie rw s z y w t a k s z e ro k im z a k re s ie z a ję to się ty m i is to tn y m i z a g a d n ie n ia m i w m o m e n c ie k s z ta łto w a n ia się ich , to je s t na p rz e ło m ie X I I I і X IV w ie k u . W sz y stk ie p o p rz e d n ie p ra c e t r a k tu ją c e o u s tro ju a d m in is tra c y jn y m P r u s k rz y ż a c k ic h się g a ły w z a sa d z ie p o c z ą tk ó w X V w ie k u , je d y n ie w w y ją tk o w y c h w y p a d k a c h o d s y ła ją c c z y te ln ik a do o k re s u w cze śn iejsz e g o . To c h ro n o lo g ic z n e o g ra n ic z e n ie p ro b le m a ty k i b a d a w c z e j w y w o d z iło się rz e cz ja s n a z z a c h o w a n e j b a zy ź ró d ło w e j. K rz y ż a c k a a d m in is tr a c j a w y k s z ta łc iła w p ra w d z ie w sz y s t k ie s w o je w a ż n ie js z e in s ty tu c je ju ż p rz e d k o ń c em p ie rw s z e j p o ło w y X IV w ie k u , ale w id o czn e ś la d y ic h d z ia ła ln o ś c i d o c h o w a ły się w z n a c z n ie jsz e j m ie rz e d o p ie ro z p o c z ą tk ó w X V w ie k u . S tą d b a d a c z o m b y ło zn ac z n ie ła tw ie j p ro w a d z ić s tu d ia n a d p o szc z eg ó ln y m i in s ty tu c ja m i w ła ś n ie d la te g o o k re s u , d la k tó re g o is tn ia ł k o m p le t m a te r ia łó w ź ró d ło w y c h g w a r a n tu ją c y c h o sią g n ię c ie p o z y ty w n y c h n a ogół re z u lta tó w , a n iż e li p o d e jm o w a ć ry z y k o w n e p ra c e z m o ż liw o ścią z a k o ń c z e n ia ich u je m n y m i w y n ik a m i.
290 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A
Z a d a n ie to j e d n a k p o d ją ł R. W en sk u s, p ró b u ją c u s ta lić m o m e n t p o w s ta n ia w P r u sac h k rz y ż a c k ie g o p a ń s tw a te ry to ria ln e g o , k tó re w p o ję c iu i ro z u m ie n iu w ie lu b a d aczy , z w łaszcza n ie m ie c k ic h , o z n ac z a ło coś z u p e łn ie in n eg o i s tą d te ż c e z u rę jeg o p o w s ta n ia u m ie szc z an o w b a rd z o ró ż n y c h o k re s a c h , często o d le g ły c h od sieb ie po n a d sto l a t (s. 348). D la p rz y k ła d u p o d a ć m o ż n a , że M. H e llm a n n u w a ż a za p o c z ą te k p o w s ta n ia k rz y ż a c k ie g o p a ń s tw a te ry to r ia ln e g o m o m e n t p rz e n ie s ie n ia sied z ib y w ie l kieg o m is trz a do M a lb o rk a o ra z f a k t z d o b y cia P o m o rz a G d a ń s k ie g o 1. N a to m ia st E r ic h W eise re p re z e n tu je p o g lą d zgoła o d m ie n n y , tr a k t u j ą c d o p ie ro w y d a rz e n ia z 1414 r. ja k o p u n k t w y jś c io w y do u k s z ta łto w a n ia się p a ń s tw a te ry to r ia ln e g o w P r u s a c h 2. P r z y k ła d y te w sp o só b w y s ta rc z a ją c y ilu s tr u ją ro z b ie ż n o śc i w o m a w ia n e j k w e stii. P o w o d e m ich są p rz e d e w sz y s tk im n ie d o m a g a n ia w z a k re s ie b a d a ń nad d o k u m e n ta m i d o ty c z ąc y m i u s tro ju te ry to r ia ln e g o P r u s k rz y ż a c k ic h w X I I I i p ie r w szej p o ło w ie X IV w ie k u , k tó r e n ie p o z w o liły d o ty c h c z a s ściślej sp re c y z o w a ć p o szczeg ó ln e e le m e n ty sta n o w ią c e o z w ierzc h n o ści p a ń s tw o w e j (L a n d e s h o h e it) (s. 348). W y d a je się ró w n ie ż , że u p o d s ta w ty c h sp rz ec z n o śc i le ż ą n ie d o m a g a n ia i b r a k p r e c y zji w o k re ś le n iu , co to j e s t p a ń s tw o te ry to r ia ln e i ja k im i c ec h a m i w in n o s ię ono w y ró ż n ia ć , m im o że p ra c e o P r u s a c h k rz y ż a c k ic h w zięły sw ó j p o c z ą te k z b a d a ń n a d p a ń s tw e m , h is to rią je g o u s tr o ju i p ra w a .
D la p o trz e b s w e j p ra c y R. W en sk u s n ie p rz e p ro w a d z ił s a m o d z ie ln e j k w e re n d y ź ró d ło w e j, choć w n ie k tó ry c h rz a d sz y c h p rz y p a d k a c h , m a ją c n a u w a d z e w y ra z ists z e p o d k re ś le n ie n o w y c h tez, p o słu g iw a ł się m a te ria łe m ź ró d ło w y m , w szczególności z a c h o w a n ą d o k u m e n ta c ją c zy n n o śc i p ra w n y c h .
C ało ść ro z w a ż a ń d o ty c z y fa k tó w z n a n y c h i n ie je d n o k ro tn ie w y s tę p u ją c y c h w lite r a tu r z e h isto ry c z n e j z a jm u ją c e j się d z ie ja m i P r u s k rz y ż a c k ic h . M im o to u j ę cie w ie lu z a g a d n ie ń m o ż n a u z n ać za n o w a to rs k ie . C zasem te z y a u to r a w y d a ją się b y ć n ie c o p rz e ja s k ra w io n e , b ą d ź te ż w rę c z b łę d n e i m o g ą p o b u d z a ć do d y s k u sji, a le g e n e ra ln ie rz e cz b io rą c , o sią g n ię c ia je g o ro z w a ż a ń n a le ż y z a a k c e p to w a ć .
W stę p e m do ty c h ro z w a ż a ń je s t stw ie rd z e n ie , że pod p o ję c iem p a ń s tw a t e r y to ria ln e g o ro z u m ie się z w ierzc h n o ść n a d k r a je m (L a n d e s h o h e it) (s. 348). Od 1226 r. Z a k o n w y k o n u je p r a w a s ta n o w ią c e o z n ak ę z w ie rz c h n ie j w ła d z y . B y ł o n g łó w n y m w ła śc ic ie le m z ie m sk im , ta k ż e d la z d o b y te g o P o m o rz a G d a ń sk ie g o , n a k tó ry m re s z tę d ó b r a lo d ia ln y c h p rz e k sz ta łc ił w e w sie z o b o w iąz a n e do s łu ż b y w o js k o w e j (s. 349). B y ł te ż w y łą c z n y m z w ie rz c h n ik ie m m ia s t, a je d y n e n a P o m o rz u G d a ń sk im m ia s to jo a n itó w — S k a rs z e w y , p o d o b n ie j a k zało żo n e p rz e z ró d S ta n g ó w w P o m e z a n ii b is k u p ie j — K isielice , d o stały się w rę c e z w ie rz c h n ic h w ła d z k rz y ż a c k ic h (s. 349). O z n a k ą p a ń s tw a te ry to r ia ln e g o b y ło te ż s ą d o w n ic tw o n a d d ro g a m i (m ir d ro g o w y ) (s. 349). W rę k a c h K rz y ż a k ó w z n a jd o w a ły się w sz y s tk ie z a m k i z w y ją tk ie m m a ły c h g ró d k ó w ry c e rs k ic h , k tó r e z re sz tą w k ró tc e a lb o p rz e s ta ły is tn ie ć , a lb o s ta ł y się w ła sn o ś c ią Z a k o n u k rz y ż a c k ie g o (s. 350).
Od p o c z ą tk u is tn ie n ia P r u s k rz y ż a c k ic h p o w s ta ła je d n o lita w ła d z a , z w ie rz c h n ia , a c ały o b s z a r p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o p o d zielo n o n a z g ó ry n a rz u c o n e je d n o s tk i a d m in is tra c y jn e , k tó re dość z n ac z n ie ró ż n iły się od z n a n e j w E u ro p ie s t r u k t u r y fe u d a ln e j (s. 352). M im o te j je d n o lito ś c i w ła d z tw o g ru n to w e sp o cz y w a ło ta k ż e w r ę k a c h b is k u p s tw i k a p itu ł p ru s k ic h , d y s p o n u ją c y c h 1/3 d ó b r w c h o d z ą c y c h w sk ła d sw y c h d ie c ez ji. D o ty czy ło to z a te m 4 b is k u p s tw i 4 k a p itu ł, n a d k tó ry m i je d n a k Z a k o n n a d a l z a c h o w a ł s w ą w ła d zę , z w łasz cz a że K rz y ż a k o m p o w io d ła się in k o r p o r a c ja k a p itu ł: c h e łm iń sk ie j, p o m e z a ń s k ie j i s a m b ijs k ie j, czy li o b s a d z e n ie ich c zło n k am i Z a k o n u z o b o w ią z a n y m i do p o s łu sz e ń stw a . P o n a d to Z a k o n o w i u d a ło się o b sad z ić sw o im i lu d ź m i w ó jto s tw a b is k u p ie . R ó w n ież z a m k i b is k u p ie i k a p itu ln e z n a la z ły się w r ę k a c h k rz y ż a c k ic h p ro v is o r e s . J e d y n ie k a p itu ły w a rm iń s k ie j n ie u d a ło się Z a k o n o w i in k o rp o ro w a ć , ch o ciaż n a p o c z ą tk u X IV w ie k u fu n k c ję w ó jtó w w d o b ra c h b is k u p ic h s p ra w o w a li c zło n k o w ie Z a k o n u k rz y ż ac k ie g o , p o d c za s gd y w ó jto w ie k a p itu ln i p o c h o d zili n a ogół z m ie js c o w y c h ro d z in ry c e rs k ic h . P o sia d ło śc i
1 M. H e l l m a n n , Ü b e r d ie G ru n d la g e n u n d d ie E n ts te h u n g d e s O rd e n ssta a tes
in P re u sse n . N a c h r ic h te n d. G ie ss e n e r H o c h sc h u lg e se lls c h a ft, B d. 31,1962, ss. 108— 126.
2 E. W e i s e , I n te r p r e ta tio n d e r G o ld e n e n B u lle v o n R im in i (M ä rz 1226) n a c h
d e m k a n o n isc h e n R e c h t, Q u e lle n u n d S tu d ie n z u r G e sc h ic h te des D e u tsc h e n O rd e n s,
K E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 2 9 1
z ie m sk ie b is k u p stw : p ło c k ie g o i w ło c ła w sk ie g o o ra z a rc y b is k u p s tw a g n ie ź n ie ń s k ie g o p o d le g a ły w p e łn i w ła d z y Z a k o n u (s. 354). W X IV w ie k u w Z a k o n ie i w p a ń s tw ie k rz y ż a c k im o b o w ią z y w a ła z a s a d a k o le g ia ln o ści s p ra w o w a n ia w ła d zy , n a to m ia s t w X V w ie k u d e c y d u ją c ą ro lę o d g ry w a ł w ie lk i m is trz (s. 354). N a p rz e m ia n y te — z d a n ie m a u to r a — m ia ła w p ły w w a lk a s ta n ó w p ru s k ic h o s w o je p rz y w ile je . S ta n y w id z ia ły w w ie lk im m is tr z u je d y n ie sw e g o w ła d cę .
P o w s ta łe p o s e k u la ry z a c ji Z a k o n u P r u s y K siąż ę ce u p o d o b n iły się d o in n y c h p a ń s te w e k n ie m ie c k ic h . W o k re s ie b o w ie m p a n o w a n ia Z a k o n u p a ń s tw o k rz y ż a c k ie b y ło n ie p o d z ie ln e , p o d o b n ie z re sz tą , ja k i in n e te r y to r ia d u c h o w n e n a Z a c h o d z ie. N ie p o d le g a ło on o zw łasz cz a ż a d n y m p o d z ia ło m d z ie d zic z n y m (s. 355).
Z a s łu g ą p o w sta łe g o p a ń s tw a te r y to r ia ln e g o — z d a n ie m a u to r a — b y ło p rz e d e w sz y s tk im s tw o rz e n ie a d m in is tra c ji. N ie m a ły p rz y ty m w p ły w n a u s tró j całeg o p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o m ia ł s a m Z a k o n ja k o k o rp o r a c ja d u c h o w n a . O b o w ią ze k u b ó stw a , b c zż e n n o ść i b r a k p o to m s tw a , p o s łu sz e ń stw o , d y s c y p lin a , a szczeg ó ln ie cza so - w ość s p ra w o w a n ia u rz ę d ó w p o le g a ją c a n a ty m , że k a ż d y c zło n ek Z a k o n u m ó g ł zo s ta ć m ia n o w a n y i w d o w o ln y m czasie o d w o ła n y z u rz ę d u ; a ta k ż e s k r u p u la tn a k o n tro la , s ta n o w iły o sile i z w a rto śc i a d m in is tra c j i k rz y ż a c k ie j. W sz e lk ie t e p rz y m io ty , w y p ły w a ją c e z re g u ł z ak o n n y c h , p rz e n ie sio n e n a u s tró j a d m in is tr a c y j n y p a ń s tw a k rz y ż ac k ie g o , m o g ły go je d y n ie p o d b u d o w a ć i u m o cn ić. U je m n ą s tr o n ą p rz e n o sz e n ia e le m e n tó w w ła śc iw y c h d la k o rp o r a c ji z a k o n n e j n a u s tró j p a ń s tw a b y ło s to su n k o w o w o ln e p o w s ta w a n ie i k s z ta łto w a n ie s ię a d m in is tra c ji, g d y ż je d y n ie w n ie k tó r y c h w y p a d k a c h d oszło do re c e p c ji in s ty tu c ji z z e w n ą trz . W z a s a d z ie je d n a k Z a k o n s ta n ą ł w o b lic z u k o n ie c zn o śc i s tw o rz e n ia w ła sn e g o u s tr o ju p r a w n o - a d m in i s tr a c y jn e g o (s. 356), k tó ry s to p n io w o w y k sz ta łc ił z n a n e w X IV i X V w ie k u in s ty tu c je .
P o d s ta w ę p rz y szłe g o u s tr o ju p ra w n o -s a m o rz ą d o w e g o d a ł t a k z w a n y p rz y w ile j c h e łm iń sk i w y s ta w io n y w 1233 r. d la m ia s t C h e łm n a i T o r u n ia . W y s tę p u ją c y w li ś cie św ia d k ó w te g o p rz y w ile ju b r a c ia z a k o n n i H in ric u s de S ey n e, P o p p o d e O s te r - n a c h (p ó ź n ie jszy w ie lk i m is trz 1253— 1257), A lb e rtu s d e L a n g e n b e rg i T h e o d e ric u s M a rsc h a lc u s b y li w ó w cz a s z a p e w n e ty m i, k tó rz y s p ra w o w a li w z ie m i c h e łm iń sk ie j w ła d z ę w im ie n iu Z a k o n u . R ó w n o cz e śn ie w y s t ę p u ją d w a j p ro w iz o rz y : G e r w in u s in
C u lm in e , L o d e w ic u s in Q u e d in p r o v iso re s. W ed łu g s ta t u tó w z a k o n n y c h p ro v iso re s
b y li p rz e ło ż o n y m i m a ły c h d o m ó w z a k o n n y c h (p a r v a d o m u s). J e d n a k ż e z d a n ie m R e in h a r d a W e n sk u sa, w X I I I w ie k u sło w o p r o v is o r u ż y w a n o te ż w in n y m z n a c z e n iu , m ia n o w ic ie o z n ac z a ło ono z a rz ą d c ę w ie lk ic h d ó b r z ak o n n y c h . A u to r słu sz n ie w sp o m in a o s to so w a n iu ty c h ty tu łó w w z a k o n a c h jo a n itó w i te m p la r iu s z y o ra z w s k a z u je n a fa k t, że w 1236 r. p r o v is o r L u d w ik v o n O ttin g e n n a z y w a n y b y ł z a rz ą d c ą Z a k o n u w je g o p o s ia d ło śc ia c h n ie m ie c k ic h (s. 357). W 1250 r. L u d w ik , d a w n y p r o v is o r w K w id z y n ie , z w an y p r e c e p to r d o m u s s a n c te M a rie T h e u to n ic o r u m in
P ru scia , w y s tę p u je ju ż ja k o m is trz k ra jo w y , a lb o w ic e m istr z , g d y ż D y try c h vo n
G rü n in g e n (1246— 1259) b y ł w o w y m czasie p r u s k im m is trz e m k r a jo w y m (s. 358). P ó ź n ie j L u d w ik a z n o w u ty tu ło w a n o p ro w iz o re m .
A u to r d o c h o d zi do w n io s k u , że w 1233 r., g d y m is trz e m k ra jo w y m (p e r S c la -
v o n ia m e t P r u s ia m p r e c e p to r) b y ł H e rm a n n B alk , p o w o ła n o d w u p ro w iz o ró w —
je d n e g o d la z ie m i c h e łm iń s k ie j w C h ełm n ie, k t ó r y p ó ź n ie j z o sta ł z a s tą p io n y p rz e z w p ro w a d z e n ie m is tr z a k ra jo w e g o ziem i c h e łm iń sk ie j o ra z d ru g ie g o d la P r u s w ła ś c i w y c h w K w id z y n ie (s. 358).
D o p ie ro j e d n a k w c zasie p ie rw sz e g o p o w s ta n ia p ru s k ie g o (od 1243 r.) zało żo n o s ta ł e k o n w e n ty : p ie rw s z y w S ta ro g ro d z ie (C h ełm n ie) d la z iem i c h e łm iń s k ie j (1244 — w y s tę p u je t u p ie rw s z y k o m tu r) o ra z w E lb lą g u d la P r u s (w z m ia n k o w a n y d o p ie ro w 1246 r.). W sz e lk ie t e u s ta l e n ia R. W e n s k u s a m o ż n a u z n a ć za is to tn ą p ró b ę w y ja ś n ie n ia s to so w a n y c h p rz e z Z a k o n fo rm z a rz ą d z a n ia w P r u s a c h w c za sie n ieo b e cn o śc i w ie lk ie g o m is trz a p rz e b y w a ją c e g o w s ie d z ib ie Z a k o n u w W en e c ji a lb o in n y c h b a li- w a ta c h z ak o n n y c h . P o z aw a rc ii^ p o k o ju w D z ierzg o n iu w 1249 r., k tó r y z a k o ń c z y ł p ie rw s z e p o w s t a n ie p ru s k ie , u tw o rz o n o now 'ą o rg a n iz a c ję a d m in is tra c j i k rz y ż a c k ie j w P r u s a c h . W ią z ało się to ze z m ia n a m i w p ro w a d z o n y m i p rz e z m is trz a k ra jo w e g o n ie m ie c k ie g o i w ie lk ie g o m i s tr z a - a d m in is tr a to r a (H o c h m e is te r -S ta tth a lte r ) w je d n e j o so b ie — E b e rh a r d a v o n S a y n (1251 r.). Z ie m ia c h e łm iń sk a — p isz e a u to r — w śla d za b a li-m*
2 9 2 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
w a ta m i w R zeszy o trz y m a ła sw eg o m is trz a k ra jo w e g o , k tó re m u p o d p o rz ą d k o w a n o sześć k o n w e n tó w z n a jd u ją c y c h sią w S ta ro g ro d z ie , C h ełm n ie, T o ru n iu , G ru d z ią d zu , R a d z y n iu C h e łm iń sk im i N ie sz a w ie (s. 358). W ty m m ie js c u pod a d re s e m R. W en s k u s a n a le ż y w y su n ą ć z a s trz e ż e n ie d o ty c z ąc e is tn ie n ia ró w n o c z e ś n ie k o n w e n tó w w S ta ro g ro d z ie i C h ełm n ie. W ia d o m o w p ra w d z ie , że w z m ia n k u je sią w o b u ty c h m ie js c o w o ś c ia c h is tn ie n ie o d d z ie ln y ch k o m tu ró w , c h o ć w 1320 r. w y s tą p u je w z a sa d z ie ju ż ty lk o je d e n k o m tu r , k tó r y w in ty tu la c ji n o sił z a ró w n o m ia n o k o m tu r a s ta ro g ro d z k ie g o , ja k i c h e łm iń sk ie g o , k o m a s u ją c o b ie f u n k c je . W ą tp ić w sz a k ż e m o ż n a w is tn ie n ie w obu ty c h m ie js c o w o ś c ia c h o d d z ie ln y c h k o n w e n tó w , g d y ż ź ró d ła te g o f a k tu b y n a jm n ie j n ie p o tw i e r d z a j ą 3. T w ie rd z e n ie z a te m a u to r a je s t je d y n ie lu ź n y m do m y słem .
R ó w n ież d la P r u s w ła śc iw y c h p la n o w a n o zało że n ie sze ściu k o n w e n tó w , k tó re m ia ły o d p o w ia d a ć d a w n y m te ry to r io m p le m ie n n y m . P r o g ra m te n u p a d ł w s k u te k w y b u c h u w ie lk ie g o p o w s ta n ia p ru s k ie g o w 1260 r. (s. 359). P o u s ta n iu w a lk Z a k o n p o n o w n ie p rz y s tą p ił do z re o rg a n iz o w a n ia s w o je j a d m in is tr a c j i te re n o w e j, p o d e jm u ją c w ziem i c h e łm iń s k ie j p ró b ą je j zag ęszczen ia. J a k o g łó w n ą z asa d ą tw o rz e n ia n o w y c h je d n o s te k a d m in is tra c y jn y c h p rz y ję to dla w sp o m n ia n e j z iem i k r y te r i u m is tn ie n ia ro z w ija ją c y c h sią o k rę g ó w o sad n ic z y c h . N a to m ia s t w P r u s a c h w ła śc iw y c h z a częto u m a c n ia ć się w o k ó ł p o szczeg ó ln y ch p u n k tó w w a ż n y c h s tra te g ic z n ie , b u d u ją c z n a c z n ą liczb ą z a m k ó w (ss. 359— 360).
W d a lsz e j k o le jn o śc i a u to r o m a w ia z n a n e ju ż częścio w o z a g a d n ie n ie p o n o w n e j re o rg a n iz a c ji a d m in is tr a c j i w la ta c h d w u d z ie s ty c h X IV w ie k u . W p ro w a d z e n ie m do ty c h ro z w a ż a ń s ą w y w o d y n a t e m a t ro li i k o m p e te n c ji w ie lk ic h d o s to jn ik ó w k r z y ż ac k ic h . R. W en sk u s, id ą c za l i t e r a t u r ą p rz e d m io tu , o d d z ie ln ie t r a k t u j e w ie lk ie g o k o m tu r a i p o d s k a rb ie g o — w c h o d z ą c y c h w s k ła d c e n tra ln e j a d m in is tra c j i — od w ie lk ie g o m a rs z a łk a , w ie lk ie g o s z p ita ln ik a i w ie lk ie g o sza tn e g o , k tó ry c h d o s to je ń s tw a są w z n a c z n e j m ie rz e n o m in a ln e , a le w ią ż ą się ściśle z o k re ś lo n y m i k o m tu r - s tw a m i. W szy scy ci w ie lc y d o s to jn ic y Z a k o n u w c h o d zą w s k ła d o rg a n ó w d o r a d czy ch w ie lk ie g o m is trz a (ss. 360— 361). T a k z w a n a r a d a k r a jo w a z u d z ia łe m p r z e d sta w ic ie li s ta n ó w p o w s ta ła d o p ie ro w p o c z ą tk a c h X V w ie k u .
W ra z z p rz y b y c ie m w ie lk ie g o m is trz a do P r u s d a ły s ię z au w a ż y ć te n d e n c je do s c e n tra liz o w a n ia a d m in is tra c j i (s. 361). P r z y k ła d e m te g o b y ło tw o rz e n ie n ie z ale ż n y ch w ó jto s tw (s. 363). P isz ąc o p la n o w y m o b e jm o w a n iu zasię g ie m a d m in is tra c ji o b s z a ró w P r u s w ła śc iw y c h a u to r w id zi szc z y to w y m o m e n t ty c h p o c z y n a ń w la ta c h t r z y d z ie sty c h i c z te rd z ie s ty c h X IV w ie k u , g d y p o w o ła n o p r o k u r a to r s tw a (s. 361). D o s trz e g a ta k ż e z w iąz e k m ię d z y lik w id a c ją n ie k tó r y c h k o m tu r s tw w ziem i c h e łm iń s k ie j n a rz e cz tw o rz e n ia a d m in is tr a c ji w z d o b y ty m P o m o rz u G d a ń sk im (ss. 362— 363). Z a g a d n ie n ie to w y m a g a d o d a tk o w y c h b a d a ń a n a lity c z n y c h , z w łasz cz a że z n a n e s k ą d in ą d u s ta le n ia o d n o śn ie do o rg a n iz a c ji je d n o s te k a d m in is tra c y jn y c h n a ty m te r e n ie z a w ie ra ją t a k z n a c z n ą lic z b ę n ieścisło ści, iż są o b e cn ie po p ro s tu n ie a k tu a ln e .
W 1324 r. zn iesio n o u rz ą d m is trz a k ra jo w e g o d la P r u s w ła śc iw y c h , a w 1336 r. u rz ą d m is trz a k ra jo w e g o z iem i c h e łm iń sk ie j (s. 363). Z lik w id o w a n o z a te m in s ta n c je p o ś re d n ie , p o d p o rz ą d k o w u ją c w sz y s tk ie w ie lk ie k o m p le k s y z ie m sk ie b e z p o ś re d n io w ie lk ie m u m istrz o w i. D la z d o b y te g o w la ta c h 1308— 1309 P o m o rz a G d a ń sk ie g o n ig d y m is trz a k ra jo w e g o n ie p o w o łan o . W s k ła d t a k z w a n e j r a d y w e w n ę tr z n e j w ie lk ie g o m is trz a (in n e r s te r E a t) p o w o ła n o k o m tu r a g d a ń sk ie g o i to ru ń s k ie g o (s. 363). N ie m o ż n a się j e d n a k zgodzić z a u to re m , że w m ie js c e d a w n y c h je d n o s te k a d m in is tr a c y jn y c h k rz y ż a c k ic h d o p ie ro w 1467 r. u tw o rz o n o w o je w ó d z tw a : c h e łm iń sk ie , p o m o rs k ie i m a lb o rs k ie , g d y ż p o w sta ły o n e ju ż w 1454 r. (s. 363 p rz y p is 69).
W te n sp o só b — p isze a u to r — p o w s ta ła z w a r ta h ie ra r c h ia a d m in is tra c y jn a , k tó r a p o c z y n a ją c od sto łe cz n e g o z a m k u m a lb o rs k ie g o p rz e z k o m tu r s tw a i m n ie jsz e je d n o s tk i a d m in is tra c y jn e o b sa d z a n e p rz e z u rz ę d n ik ó w k rz y ż a c k ic h o ra z w sie n ie m ie c k ie is tn ie ją c e n a z a sa d z ie im m u n ite tu w o b rę b ie o sa d n ic tw a p ru s k ie g o , o b ję ła sw y m zasię g ie m c a łe P ru s y . R. W en sk u s d o d a je n a s tę p n ie , że w ie lk ie n ie m ie c k ie
3 D zie je C h e łm n a i je g o reg io n u . P o d re d . M. B i s k u p a , T o ru ń 1968, s. 114;
S ło w n ik h is to r y c z n o - g e o g r a fic z n y z ie m i c h e łm iń s k ie j w ś r e d n io w ie c z u . O p ra c o w a ła
K. P o r ę b s k a p r z y w sp ó łp ra c y M. G r z e g o r z a , W ro c ła w — W a rsz a w a —K r a k ó w — G d a ń sk 1971, s. 18.
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 293 o k rę g i k o lo n iz a c y jn e le ż ąc e n a zac h o d z ie p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o (m a tu n a m y śli u rz ą d le śn y s u lm iń s k i p o ło żo n y w k o m tu r s tw ie g d a ń sk im ) w y tw o rz y ły u rz ę d y le śn e
(W a ld ä m te r ), p o d czas g d y n a d rz e k a m i, je z io ra m i, z a to k ą i m o rz e m p o w s ta ły u rz ę dy ry b a c k ie (F isc h ä m te r). W sie i d o b ra p ru s k ie o rg a n iz o w a n o w k o m o rn ic tw a c h , k tó ry m p rz y d z ie la n o je d n e g o (lu b w ię ce j) u rz ę d n ik a (ss. 363— 364). W ty m m ie js c u n a le ż y w y ra z ić z a s trz e ż e n ie , że w ty c h w ie lk ic h k rz y ż a c k ic h o k rę g a c h k o lo n iz a c y j- n y c h n a P o m o rz u G d a ń sk im n ie k o n ie c z n ie , ja k c h c ia łb y to w id z ie ć a u to r, m u s ia ła m ie s z k a ć lu d n o ś ć n ie m ie c k a . N ie z w y k le in te re s u ją c y je s t k r ó tk i e k s k u r s o u d z ia le P r u s ó w w z a rz ą d z ie a d m in is tra c y jn y m p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o (ss. 364— 365). A u to r s tw ie rd z a , że u c z e s tn ic tw o P r u s ó w w a d m in is tra c j i k rz y ż a c k ie j n ie m ia ło c h a r a k t e r u m a ło zn acząceg o . S ta r o p r u s k a s z la c h ta m o g ła je d y n ie w te d y u trz y m a ć s w o ją d a w n ą p o z y c ję s p o łe c z n ą , g d y b r a ła c zy n n y u d z ia ł w a d m in is tr a c j i k r z y ż a c k i e j 4. P r u s o w ie s ta li z azw y czaj n a czele k o m o rn ic tw i s p ra w o w a li w n ic h ró w n ie ż w sz e lk ie in n e u rz ę d y (np. P a c k - rnoren). Z a k re s k o m p e te n c ji k o m o rn ic k ic h o b e jm o w a ł fu n k c je p o lic y jn e , g o s p o d a r cze i w o jsk o w e . W p rz e c iw ie ń s tw ie do s o łty só w n a p r a w ie c h e łm iń sk im z o sta li oni p o z b a w ie n i ju ry s d y k c ji są d o w n ic z e j 5. N a czele k o m o rn ic tw s ta l i p o c zą tk o w o w o ln i P ru s o w ie (ta k z w a n i m a li w olni), p ó ź n ie j u rz ę d y te p rz e ję ły z n a c z n ie jsz e ro d y p r u s k ie (s. 364). Z n a c z n ą ro lę o d g ry w a li też tłu m a c z e to w a rz y s z ą c y d o sto jn ik o m z a k o n n y m .
W w ię k sz y c h o ś ro d k a c h a d m in is tra c y jn y c h p o w a ż n ą ro lę o d g ry w a li t a k zw an i słu d z y (D iener), k tó ry c h n a z y w a n o te ż fa m ilia r e s. S k ła d a li o n i p rz y się g ę i z a j m o w a li s ta n o w is k o z b liżo n e do ry c e rs tw a . S p ra w o w a li te ż fu n k c je , k tó r e a u to r p o ró w n u je z u rz ę d a m i d w o rs k im i w k s ię s tw a c h z ac h o d n ic h . Z a s p e łn ia n e o b o w ią zk i w y n a g ra d z a n o ich n a d a n i a m i d ó b r. A u to r z w ra c a u w a g ę, że w c za sie ro k o w a ń w K o b - b e lg ru b e n a M ierze i W iślan e j w 1465 r. aż c z te re c h z a u f a n y c h (D ien er) w ie lk ie g o m is trz a w c h o d ziło w s k ła d d e le g a c ji z a k o n n e j (s. 365) 6. D o te j g ru p y słu g w ie lk ie g o m is trz a z alicz a K. W en sk u s je g o d o ra d c ó w p ra w n y c h i le k a rz y (s. 365).
A u to r s tw ie r d z a ró w n ie ż p rz y o k a zji, że d la c eló w s łu żb y a d m in is tra c y j n e j m ia no zało ży ć w C h e łm n ie u n iw e rs y te t.
S p o ro m ie js c a p o św ięc o n o w ro z p ra w ie u d z ia ło w i k ra jo w c ó w w Z a k o n ie . P isz ąc 0 k ra jo w c a c h a u to r m a n a u w a d z e z a ró w n o m ie s z k a ń c ó w P o m o rz a G d a ń sk ie g o , ja k 1 z ie m i c h e łm iń s k ie j o ra z P r u s w ła śc iw y c h . W 1437 r. n a 175 ry c e rz y w p ru s k ic h k o n w e n ta c h Z a k o n u je d y n ie 8, to je s t około 4— 5% , w y w o d ziło się s p o śró d m ie s z k a ń có w ty c h ziem . N a to m ia s t ż a d e n z n ic h n ie o s ią g n ą ł z n a c z n ie jsz y c h d o s to je ń s tw , c h o ciaż p rz e d 1410 r. n ie k tó rz y k ra jo w c y b y li k o m tu r a m i z a ró w n o n a P o m o rz u G d a ń sk im , j a k i w ziem i c h e łm iń sk ie j czy w P r u s a c h w ła śc iw y c h (s. 366). W X IV w ie k u , p o d o b n ie ja k i p ó ź n ie j k ra jo w c y p o z o sta w a li w Z a k o n ie w m n ie jszo śc i. D la la t 1410— 1466 a u to r w y m ie n ia je d y n ie trz e c h k ra jo w c ó w — c zło n k ó w Z a k o n u , k tó rz y o siąg n ę li p o w a ż n ie js z e d o s to je ń stw a .
W X V w ie k u , z d a n ie m R. W en s k u s a , n a s tą p ił s p a d e k z n a c z e n ia słu g (D iener), p rz e c iw k tó ry m ja k o oso b o m ś c ią g a n y m z z a g ra n ic y s k ie r o w a ła s ię te ż n ie c h ę ć s t a n ó w p ru s k ic h (s. 369). K a p ła n i zaś z a k o n n i w y w o d zili się w p rz e w a ż a ją c e j liczb ie sp o śró d lu d n o śc i m ie js c o w e j. S ta n te n n ie u le g ł z m ia n ie ta k ż e w X V w ie k u (s. 370).
C ała k o ń c o w a część ro z p ra w y R. W e n sk u sa d o ty c z y s p r a w k a n c e la ry jn y c h i o r g a n iz a c ji c e n t r a ln e j a d m in is tra c ji, a ta k ż e p o czty , w y m ia n y h a n d lo w e j i s p ra w g o sp o d arcz y c h , w ła s n e j d z ia ła ln o śc i g o sp o d a rc z e j Z a k o n u o ra z są d o w n ic tw a . O m a w ia ją c z a g a d n ie n ia k a n c e la ry jn e w s k a z u je a u to r n a w c ze sn e p o ja w ie n ie się k s ią g w p isó w w k a n c e la rii w ie lk ic h m is trz ó w ; p o d k re ś la te ż f a k t im p o r tu p e rs o n e lu k a n c e la r y jn e g o z z a g ra n ic y o ra z z w ra c a u w a g ę n a w c ze sn e s to so w a n ie sz y fró w w d y 4 R. W e n s k u s , D ie g e n s C a n d ein . Z u r R o lle d e s p r e u s sisc h e n A d e ls b e i d e r
E ro b e ru n g u n d V e r w a ltu n g P r e u ss e n s, Z e its c h rift fü r O stfo rs c h u n g , B d 10, 1961,
ss. 84— 103.
5 R. W e n s k ,u s, K le in v e r b ä n d e u n d K le in r ä u m e b e i d e n P r e u ss e n d e s S a m -
la n d e s, V o rträ g e u n d F o rsc h u n g e n , B d. 8, 1964, ss. 204 n .; N a P o m o rz u G d a ń sk im
f u n k c ję k o m o rn ic k ie g o w se n s ie g o s p o d a rc z y m p e łn ił t a k z w a n y V lo d e r (zob. Κ . K a s i s k e, B e itr ä g e z u r B e v ö lk e r u n g s g e s c h ic h te P o m m e r e lle n s im M itte la lte r , K ö n ig s b e rg 1942, s. 115).
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
p lo m a c ji k rz y ż a c k ie j. R. W e n s k u s je d n a k n ie d o strz e g a , że p ie rw s z e w y so k o z o rg a n iz o w a n e k a n c e la r ie p ru s k ie , to k a n c e la rie b is k u p ie o ra z n ie w id z i w p ły w u ty c h k a n c e la rii n a ro z w ó j s to s u n k ó w k a n c e la r y jn y c h w P r u s a c h w ogóle, a n a p o w s ta n ie k a n c e la rii w ie lk ic h m is trz ó w w szczeg ó ln o ści (s. 370). N a stę p n ie a u to r w z m ia n k u je o p o m ia ra c h ziem i w P r u s a c h i o m ie rn ic z y c h . W u w a g a c h n a te n te m a t p o d a je in te re s u ją c e in fo r m a c je o l i te r a tu r z e p rz e d m io tu (s. 372). O so b n y m z a g a d n ie n ie m je s t s p ra w a o rg a n iz a c ji w y m ia n y k o re s p o n d e n c ji i p rz e s y ła n ia w sz e lk ic h i n fo r m a c ji (s. 373). Z a ry s g łó w n y c h te n d e n c ji n u r tu j ą c y c h p o lity k ę g o s p o d a rc z ą i h a n d lo w ą Z ak o n u p rz e d s ta w ia a u to r w o d rę b n y m a k a p ic ie . Z a s a d n ic z e r y s y p o lity k i d o s trz e g a w k o m e rc ja liz a c ji ży cia o ra z w d ą ż e n ia c h do u tr z y m a n ia je d y n ie n ie w ie lk ic h d ó b r r y c e r s k ic h zo b o w iąz a n y c h do s łu żb y w o js k o w e j i w k o n s e k w e n tn y m d ą ż e n iu do w y k u p u w ie lk ic h k o m p le k s ó w d ó b r ry c e rs k ic h . W y d a je się je d n a k , że p o d a w a n e p rz y k ła d y w y k u p u ty c h d ó b r je d y n ie n a P o m o rz u G d a ń sk im p o z o sta ją w s p rz ec z n o śc i z ta k ą s a m ą d z ia ła ln o śc ią Z a k o n u w k o m tu r s tw ie o s tró d z k im o ra z w p o s ia d ło śc ia c h b is k u p ó w p o m e z a ń sk ic h , k tó rz y ró w n ie ż d ą ży li do o g ra n ic z e n ia w ie lk ie j w ła sn o śc i ry c e rs k ie j.
Z d a n ie m R. W e n sk u sa Z a k o n b y ł g łó w n y m w ła śc ic ie le m z ie m sk im w g ra n ic a c h sw eg o p a ń s tw a . W łasn o ść a lo d ia ln a ry c e r s k a n ie is tn ia ła , a le te ż n ie is tn ia ły ty p o w e d o b ra le n n e . H o m a g iu m i in w e s ty t u ra n ie są w p a ń s tw ie k rz y ż a c k im z n an e . W sz y s t k ie d o b ra z o b o w iąz a n o do s łu ż b y w o js k o w e j i św ia d c z e ń (s. 377). W ty ch w a r u n k a ch is tn ia ło w z a sa d z ie je d y n ie d ro b n e ry c e rs tw o i w o ln i, k tó ry c h s ta n d a r d ż y cio w y n ie b y ł z b y t w y so k i (s. 378). R. W en s k u s s tw ie rd z a w re sz c ie , że c ałe P r u s y k rz y ż a c k ie n a le ż y tr a k to w a ć ja k o k r a j (L a n d ), m a ją c y je d n o litą św iad o m o ść (s. 379). Z je g o w y w o d a m i w ty m w y p a d k u n ie m o ż n a się zgodzić. W P r u s a c h , w e d łu g teg o ż a u to ra , d la o k re ś le n ia w sz y s tk ic h s ta n ó w u ż y w a n o p o ję c ia k r a j (L a n d ), a le w ź ró d ła c h n a jc z ę ś c ie j p o ję c ie „ k r a j u ” b y ło sto so w a n e w o d n ie sie n iu do r y c e rs tw a i g ie rm k ó w , w p rz e c iw ie ń s tw ie do m ia s t (s. 379). D a le j a u to r , o m a w ia ją c z a g a d n ie n ie u c z e s tn ic tw a w z ja z d a c h s t a nów , s tw ie r d z a , że d u c h o w n i n ie tw o rz y li o d rę b n e g o s ta n u , a le b y li id e n ty fik o w a n i z w ła d z ą p a ń s tw o w ą (s. 379). P r u s y k rz y ż a c k ie n ie m ia ły w re sz c ie w ła sn e g o je d n o li te g o p r a w a , choć je d n o c z e ś n ie w y d a w a n o z a r z ą d z e n ia d o ty c z ąc e całego p a ń s tw a (s. 380).
W k o n k lu z ji R. W en sk u s s tw ie rd z a , że P r u s y n ie b y ły ty p o w y m p a ń s tw e m t e r y to r ia ln y m (s. 381). B ra k o w a ło w X IV w ie k u siln e g o d u a liz m u o d d z ie la ją c e g o w ł a dzę Z a k o n u od s ta n ó w (s. 381), choć je d n o c z e ś n ie rz ą d z iła je d n o lita a d m in is tra c ja , w p ro w a d z o n o p ism o itp . R e in h a r d W en s k u s o k re ś la p a ń s tw o k rz y ż a c k ie ja k o p a ń s t w o s ta n o w ią c e z w iąz e k osób (in s titu tio n e lle r P e r so n e n v e r b a n d s sta a t) (s. 382).
R o z p ra w k ę R. W e n s k u s a m im o je j n ie k ie d y w y ra ź n y c h n ieśc isło ści i p o tk n ię ć n a le ż y z aliczy ć do n a jb a rd z ie j in te re s u ją c y c h o p ra c o w a ń z a c h o d n io n ie m ie c k ie j h i s to rio g ra fii z a jm u ją c e j się d z ie ja m i p a ń s tw a i Z a k o n u k rz y ż a c k ie g o w o s ta tn ic h l a ta c h , a p rz e d s ta w io n e p ro b le m y i ro z s trz y g n ię c ia m o g ą p o b u d z a ć do n o w y c h b a d a ń .
M a k s y m ilia n G rze g o rz
J e r z y S e r c z y k, K r z y s z t o f H a r tk n o c h (1644— 1687) to r u ń s k i h is to r y k P o m o rza , R o cz n ik T o r u ń sk i, 1969, n r 3, ss. 58— 88; te n ż e, W a r s z ta t h is to r y c z n y K r z y s z to fa
H a rtk n o c h a (1644— 1687), w : K się g a p a m ią tk o w a 4 0 0-lecia T o r u ń s k ie g o G im n a z j u m A k a d e m ic k ie g o , t. 1 ( X V I — X V I I I w .), T o r u ń 1972, ss. 283— 314.
D z ieje h is to rio g r a f ii P r u s K ró le w s k ic h n ie d o c ze k a ły się, j a k d o tą d , p o w a ż n ie j szego o p ra c o w a n ia w p o ls k ie j l i te r a tu r z e h is to ry c z n e j, s tą d z a in te r e s o w a n i t ą p r o b le m a ty k ą z n ie c ie rp liw o śc ią o c z e k u ją z a p o w ie d z ia n e j p rz e z J e rz e g o S e rc z y k a o b sz e rn e j p ra c y n a te n t e m a t *. N a ra z ie o trz y m a liś m y d w ie r o z p ra w k i teg o a u to ra p o św ięc o n e o so b ie m ło d o z m a rłe g o , n ie d o c e n ia n e g o h is to ry k a z X V II w ie k u , p r o f e 1 J . S e r c z y k , K r z y s z to f H a rtk n o c h (1644— 1687) to r u ń s k i h is to r y k P o m o rza , R o cz n ik T o ru ń sk i, 1969, n r 3, s. 57.
