"Wywiad polski w Trzeciej Rzeszy 1934-1939. Zarys struktury, taktyki i efektów obronnego działania wywiadu polskiego w Niemczech hitlerowskich", Leszek Gondek, Gdańsk 1975 : [recenzja]

Wrzesiński, Wojciech

"Wywiad polski w Trzeciej Rzeszy

1934-1939. Zarys struktury, taktyki i

efektów obronnego działania

wywiadu polskiego w Niemczech

hitlerowskich", Leszek Gondek,

Gdańsk 1975 : [recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 537-540

R e c e n zje i omówienia 537 C y to w a n e i je d y n ie o d n o to w a n e w z m ia n k i w s k a z u ją n a to, że s ię g n ię c ie po m a te r ia ły a rc h iw a ln e , częścio w o ty lk o w y k o rz y s ta n e p rz e z a u to ra , u z u p e łn ie n ie ich m a te r ia ła m i a rc h iw a ln y m i n ie m ie c k im i, a ta k ż e p o ls k im i i n ie m ie c k im i m a te r ia ła m i d r u k o w a n y m u m o ż liw iło b y n a p is a n ie in te re s u ją c e j i p o ż y te c z n e j p ra c y n a u k o w e j n a t e m a t w sc h o d n io p ru sk ie g o o d c in k a p o g ra n ic z a p o ls k o -n ie m ie c k ie g o w la ta c h 1919— 1939. J e d n y m z k o ń c o w y c h e le m e n tó w ta k ie j p ra c y m ó g łb y b y ć c y t a t z „ P o ls k i Z b r o jn e j” z 26 s ie r p n ia 1939 ro k u , w te n sp o só b s tre sz c z o n y p rz e z H e n ry k a D o m i­ n ic z a k a (s. 270): ,.26 s ie r p n ia d o szło do p o w a żn e g o in c y d e n tu g ra n ic z n e g o p o d O s tro ­ łę k ą ; n a p ó łn o c od M y sz y ń c a k o ło w s i P e łty g r u p a ż o łn ie rz y n ie m ie c k ic h p r z e k r o ­ c zy ła g ra n ic ę i p o s u w a ją c się w g łą b k r a j u n a tk n ę ła s ię n a p a tr o l p o lsk i, k tó ry o s tr z e la ła z b ro n i m a sz y n o w e j. W y w ią z a ła s ię w a lk a , w w y n ik u k tó r e j N ie m c y p rz y p a rc i s iln y m o g n ie m z o sta li z m u sz e n i do w y c o fa n ia . N a p o lu w a lk i p o z o sta w ili sw e g o d o w ó d c ę k p r. K a rte n h a g e n a o ra z je d e n c ię ż k i k a r a b in m a s z y n o w y ” .

E d w a r d M a r tu s z e w s k i

L e sze k G o n d e k , W y w ia d p o ls k i w T r z e c ie j R z e s z y 1934—1939. Z a r y s s tr u k tu r y ,

t a k t y k i i e fe k tó w o b ro n n e g o d z ia ła n ia w y w i a d u p o ls k ie g o w N ie m c z e c h h i t l e ­ r o w s k ic h , G d a ń s k 1975, W y d a w n ic tw o I n s t y t u t u M o rsk ieg o , ss. 368.

H is to ria d z ia ła ln o ś c i s łu ż b w y w ia d o w c z y c h w z b u d z a z aw sz e d u ż e z a i n te r e s o ­ w a n ie i to n ie ty lk o w śró d p r o f e s jo n a ln y c h h is to ry k ó w . W p o ró w n a n iu z in n y m i k r a ja m i w P o ls c e ja k d o tą d u k a z a ło się n ie w ie le p ra c n a te n le m a t. W d o ty c h c z a ­ s o w y c h s tu d ia c h n a d w a lk ą w y w ia d u p o lsk ie g o z n ie m ie c k im w ię k s z ą u w a g ę p o ­ ś w ię c a n o d z ia ła ln o ś c i w y w ia d u n ie m ie c k ie g o w P o ls c e n iż p o lsk ie g o w N iem czech . P is z ą c y o w y w ia d z ie p o ls k im w N ie m c ze c h o g ra n ic z a li się ty lk o do w y b r a n y c h z a ­ g a d n ie ń , n ie p rz e d s ta w ia ją c c a ło k s z ta łtu te j p r o b le m a ty k i. S p r z y ja ło to p o w s ta w a n iu r ó ż n o ra k ic h u p ro sz cz e ń , fa łs z y w y c h ocen, n ie p o ro z u m ie ń . W y n ik a ło z aś w p e w n y m s to p n iu z tru d n o ś c i w d o ta r c iu do m a te ria łó w ź ró d ło w y c h . O m a w ia n a ro z p ra w a L e s z k a G o n d k a , z n a n e g o z w c z e ś n ie jsz y c h s tu d ió w n a d d z ia ła ln o ś c ią w y w ia d u n ie ­ m ie c k ie g o w P o lsc e, s ta n o w i p ie rw s z ą p ró b ę p r z e d s ta w ie n ia c a ło k s z ta łtu d z ia ła l­ n o ści w y w ia d u p o lsk ie g o n a te r e n ie N ie m ie c w o k re s ie rz ą d ó w h itle ro w s k ic h . C e ­ z u r ę p o c z ą tk o w ą s ta n o w i j e d n a k n ie d o jś c ie H itle r a d o w ła d z y , le c z ro k 1934. T a ­ k ie ro z w ią z a n ie , j a k się w y d a je , j e s t w p e łn i u z a s a d n io n e i to z a ró w n o o g ó ln ą s y ­ tu a c ją p o lity c z n ą w s to s u n k a c h m ię d z y p a ń s tw o w y c h p o ls k o -n ie m ie c k ic h , k tó r e r z u ­ to w a ły p o w a ż n ie n a c h a r a k t e r p ra c y w y w ia d o w c z e j, j a k i w re sz c ie s y tu a c ją w e ­ w n ę tr z n ą w p o ls k im w y w ia d z ie , u k s z ta łto w a n ą po z lik w id o w a n iu p rz e z n ie m ie c k i k o n trw y w ia d p o ls k ie j s ia t k i w y w ia d o w c z e j s tw o rz o n e j p rz e z r o tm is tr z a S o s n k o w - sk ieg o . R o z p ra w ę s w o ją p rz y g o to w a ł a u to r w o p a rc iu o p o ls k ie m a te r ia ły a rc h iw a ln e , r e la c je i w s p o m n ie n ia p o ls k ic h p ra c o w n ik ó w i w sp ó łp ra c o w n ik ó w w y w ia d u p o l­ sk ieg o . T y lk o w n ie w ie lk im s to p n iu u z u p e ł n ia ją te m a te r ia ły d o k u m e n ty z p ro c e só w w y to c z o n y c h p o ls k im p ra c o w n ik o m w y w ia d u p rz e z s ą d y h itle r o w s k ie w o k re s ie I I w o jn y ś w ia to w e j. C h o ciaż a k t a te n ie z m ie n ia ją w sp o só b z a s a d n ic z y w n io s k ó w sfo rm u ło w a n y c h n a p o d s ta w ie a n a liz y p o ls k ic h d o k u m e n tó w , to je d n a k w y d a je się, że k w e r e n d a w in n y c h ź ró d ła c h n ie m ie c k ic h u m o ż liw iła b y d o g łę b n ie jsz e u k a z a ­ n ie d z ia ła ln o ś c i w y w ia d u p o lsk ie g o w I I I R zeszy. M o żn a b y ło b y p rz y n a jm n ie j w y ­ k o r z y s ta ć z n a j d u ją c e się p rz e c ie ż w P o ls c e m ik r o f ilm y t a k z w a n y c h a k t a le k s a n ­ d ry js k ic h , w k tó r y c h j e s t w ie le in fo r m a c ji o w a lc e h itle ro w s k ie g o k o n tr w y w ia d u z p o ls k im w y w ia d e m . N ie p e łn ie ró w n ie ż w y k o rz y s ta n o , ta k lic z n ą p rz e cież , n ie ­ m ie c k ą l i t e r a t u r ę p o ś w ię c o n ą ty m s p ra w o m .

W p ra c y L e s z k a G o n d k a z o sta ła p rz e p ro w a d z o n a w s z e c h s tr o n n a a n a liz a s t r u k ­ tu r y , t a k t y k i i o s ta te c z n y c h r e z u lta tó w d z ia ła ln o ś c i w y w ia d u p o lsk ie g o w N ie m ­ czech w o k re s ie rz ą d ó w h itle ro w s k ic h . W sp o só b p rz e k o n y w a ją c y a u to r w y k a z a ł o b ro n n y c h a r a k t e r d z ia ła ln o ś c i p o lsk ie g o w y w ia d u w T rz e c ie j R zeszy , co b y ło z r e s z tą z ro z u m ia łe ze w z g lę d u n a u k ła d s ił m ię d z y o b u p a ń s tw a m i. Z a s a d n ic z y m c e le m b y ło j e d n a k p rz e p ro w a d z e n ie o c en y d z ia ła ln o ś c i p o lsk ie g o w y w ia d u w N ie m ­ czech. N ie p o z o sta ło to bez w p ły w u n a c h a r a k t e r w y k ła d u , s e le k c ję o m a w ia n y c h f a k tó w i ic h in te r p r e ta c ję . P is z ą c o ty c h s p r a w a c h z d u ż y m z n a w s tw e m , a u to r p o ­ ś w ię c ił w ie le u w a g i o m ó w ie n iu a a s a d o rg a n iz a c ji w y w ia d u , d o b o ru k a d r y p ra c o w ­

538 R e c e n zje i o m ó w ie n ia

n ik ó w , z a k re s o w i z a in te re s o w a ń , te c h n ic e p ra c y w y w ia d o w c z e j, j a k i w re sz c ie o m ó ­ w ie n iu o s ta te c z n y c h r e z u lta tó w . P o d k r e ś la ją c o b ro n n y c h a r a k t e r p o ls k ie j d z ia ła l­ n o ści w y w ia d o w c z e j, w y k a z y w a ł p rz e k o n y w a ją c o , że n ie b y ł to j e d n a k ty lk o w y ­ w ia d p a sy w n y , że r e z u lta ty p r a c y p o ls k ic h w y w ia d o w c ó w b y ły b a rd z o p o w a żn e . K sią ż k a j e s t p rz e p e łn io n a szc z eg ó ło w y m i in fo r m a c ja m i. W ie le z n ic h d o p ie ro s y ­ g n a liz u je s z e re g p ro b le m ó w , k tó r e w y m a g a j ą szczeg ó ło w y ch b a d a ń . C z y ta ją c ro z ­ p r a w ą o d n o si się w ra ż e n ie , iż G o n d e k w y k o r z y s ta ł w n ie j ty lk o część z e b ra n y c h p rz e z s ie b ie m a te ria łó w . W o d ró ż n ie n iu od in n y c h ro z p ra w czy a r ty k u łó w p o ś w ię ­ c o n y ch s p ra w o m w y w ia d u k s ią ż k a n ie je s t o d p e rs o n ifik o w a n a . P o ra z p ie rw s z y w p o ls k ie j lite r a t u r z e h is to ry c z n e j m o ż e m y s ię s p o tk a ć z ta k p o w a ż n ą in fo r m a c ją o s tr u k tu r z e p e rs o n a ln e j p o lsk ie g o w y w ia d u w o js k o w e g o w N ie m c ze c h . Z tr a f n e j c h a r a k t e r y s ty k i p e rs o n a ln e j p ły n ą w n io s k i, k tó r e p o z w a la ją z ro z u m ie ć is to tn e ź ró d ła s u k c e s ó w w y w ia d u p o lsk ie g o w T rz e c ie j R zeszy.

K s ią ż k a j e s t w sw o im z ało że n iu p o le m ik ą z w c z e ś n ie j f o rm u ło w a n y m i o g ó ln y m i o c en a m i, i to od ra z u d o d a jm y k ry ty c z n y m i, p o lsk ie g o w y w ia d u w o js k o w e g o w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m . G o n d e k słu sz n ie p o d k re ś la , iż z az w y c za j o c en y te w y ­ r a s ta ł y z o c en a n ty ra d z ie c k ic h k o m ó re k p o lsk ie g o w y w ia d u , k tó r e d o m in o w a ły w te j s łu ż b ie . P r z e d s ta w ia ją c w e w n ę tr z n e z ró ż n ic o w a n ia w k ie ro w n ic tw ie p o lsk ie g o w y w ia d u , u k a z u ją c ic h p o d ło że p o lity c z n e , p rz e d s ta w ia , j a k w y ra ź n ie ró ż n iły się k o m ó rk i w y w ia d u p rz e zn a c zo n e g o n a N ie m c y (R e fe ra t „ Z ” z w s z y s tk im i p r z y b u ­ d ó w k a m i) od k o m ó re k w y w ia d u a n ty ra d z ie c k ie g o . A u to r d o w odzi, iż w c ze śn iej f o r ­ m u ło w a n e o c e n y d o ty c z ąc e r o li i z n a c z e n ia t a k z w a n e j d w ó jk i w ż y ciu p o lity c z n y m p a ń s tw a p o lsk ie g o w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m , o c en y b a rd z o k ry ty c z n e , n ie z n a j ­ d u ją p o tw ie rd z e n ia w o d n ie sie n iu d o k o m ó re k w y w ia d u w o js k o w e g o n a N iem cy . K o n c e n tr u ją c u w a g ę n a b e z p o ś re d n ie j d z ia ła ln o ś c i w y w ia d u p o lsk ie g o G o n d e k w sp o só b n ie w y s ta rc z a ją c y p rz e d s ta w ił zależ n o ść je g o p ra c y od d e c y z ji w ła d z p o ­ lity c z n y c h R ze c z y p o sp o lite j. C h o ciaż w y k a z a ł, iż o k re s p o lity c z n eg o z b liż e n ia m ię ­ d z y p a ń s tw e m p o ls k im a T rz e c ią R ze szą n ie o z n ac z a ł lik w id a c ji s ta n u w o jn y w y ­ w ia d ó w p o lsk ie g o i n ie m ie ck ieg o , to j e d n a k w sp o só b n ie d o s ta te c z n y p rz e d s ta w ił z ależn o ść d e c y z ji d o ty c z ą c y c h k ie r u n k ó w i z a s a d p ra c y p o lsk ie g o w y w ia d u od s to ­ su n k ó w p o lity c z n y c h p o ls k o -n ie m ie c k ic h . W id a ć to w w ie lu m ie js c a c h o m a w ia n e j k s ią ż k i. J e s t to, j a k się w y d a je , ta k ż e je d n ą z g łó w n y c h p rz y c z y n n ie d o sta te c z n e g o w y ja ś n ie n ia p o w o d ó w , k tó r e z a d e c y d o w a ły , że t a k p o w a ż n e u s ta l e n ia w y w ia d u p o l­ sk ieg o o z a m ie rz e n ia c h w o js k o w y c h T rz e c ie j R zeszy n ie z n a jd o w a ły d o s ta te c z n e g o z ro z u m ie n ia w e w ła d z a c h p o lity c z n y c h , n ie w y w ie ra ły w p ły w u n a d e c y z je p o lity c z ­ n e p a ń s tw a p o lsk ie g o . A u to r n ie w y ja ś n ił z re sz tą , w j a k i sp o só b in fo r m a c je z e ­ b r a n e p rz e z w y w ia d tr a f i a ły d o n a c z e ln y c h w ła d z R z e c z y p o sp o lite j. P r o b le m y te w y m a g a ją d a lsz y c h b a d a ń . J e d n a k ż e w y n ik i u s ta l e ń G o n d k a je sz c z e ra z p o z w a la ją z a p rz e c z a ć w y p o w ia d a n y m n ie k ie d y te z o m o is tn ie n iu w s p ó łp ra c y w y w ia d o w c z e j m ię d z y P o ls k ą a T rz e c ią R zeszą, w s k a z u ją n a ta k ty c z n y c h a r a k t e r p o ls k o -n ie m ie c ­ k ie g o p o ro z u m ie n ia p o lity c z n eg o .

D o b ra z n a jo m o ść p ro b le m ó w z w ią z a n y c h z b e z p o ś re d n ią d z ia ła ln o ś c ią p o lsk ie g o w y w ia d u n ie z o sta ła w sp o só b d o s ta te c z n y p o w ią z a n a z re a lia m i ó w c ze sn eg o ży cia p o lity c z n eg o , a p rz e d e w s z y s tk im s to s u n k a m i w e w n ę tr z n y m i w N ie m c ze c h , z a s a ­ d a m i o k re ś la ją c y m i k ie r u n k i p r a c y p o ls k ie j s łu ż b y d y p lo m a ty c z n e j, k o n s u la r n e j czy w re sz c ie h is to r ią p o lsk ie g o r u c h u n a ro d o w e g o w N ie m c ze c h . W ie lo k ro tn ie n a ł a ­ m a c h o m a w ia n e j k s ią ż k i L e s z e k G o n d e k p o d e jm o w a ł k r y ty k ę p o ls k ie j d y p lo m a c ji, a p rz e d e w s z y s tk im B ec k a , z a je g o n ie c h ę tn y s to s u n e k d o w s p ó łd z ia ła n ia p o ls k ie j d y p lo m a c ji z w y w ia d e m czy też z a sta n o w c z e u tr u d n i a n ie w y k o rz y s ty w a n ia p o l­ sk ic h d z ia ła c z y m n ie js z o ś c io w y c h w N ie m c ze c h do d z ia ła ln o ś c i w y w ia d o w c z e j czy p rz y g o to w y w a n ia ic h do d z ia ła ln o ś c i n a w e t d d y w e rs y jn e j. T a k s fo rm u ło w a n e o cen y w s k a z u ją n a n ie d o s ta te c z n ą z n a jo m o ść s y tu a c ji w e w n ę tr z n e j w N iem czech , c h a ­ r a k te r y z u ją c e j s ię m ię d z y in n y m i d a le k o id ą c ą i n f i l t r a c j ą n ie m ie c k ic h s łu ż b p o lic y j­ n y c h w ży cie w e w n ę tr z n e s p o łec z n o śc i p o ls k ie j. D o w o d zą te ż n ie z n a jo m o ś c i p o s ta w lu d n o ś c i p o ls k ie j w N ie m c ze c h . P r o w a d z i to w rę c z do g e n e r a liz u ją c y c h o cen, k tó re n ie o d p o w ia d a ją c a łk o w ic ie s ta n o w i f a k ty c z n e m u . G o n d e k n ie d o s trz e g a ją c , iż p a tr io ty z m i p rz y w ią z a n ie d o p o ls k ic h id e a łó w n a ro d o w y c h lu d n o ś c i p o ls k ie j w N ie m c ze c h z n a jd o w a ły sw ó j w y ra z w in n y c h fo r m a c h d z ia ła n ia s tw ie rd z a , że „ k ie d y zaś w o k re s ie n a p ię c ia p o lity c z n e g o z a m ie rz a n o u ż y ć o d p o w ie d n ic h e le m e n ­ tó w P o lo n ii w N ie m c ze c h d la w y w ia d u i d y w e rs ji, o k a z a ło się, że w s k u t e k z a ­

R e c e n z je І o m ó w ie n ia 539

n ie d b a ń M SZ n a o d c in k u o r g a n iz a c y jn y m w ś ró d e le m e n tu p o lsk ie g o w N iem czech , z a n ie d b a ń w y n ik a ją c y c h p rz e d e w s z y s tk im z te n d e n c ji do n ie z a d r a ż n ia n ia s to s u n ­ k ó w z N ie m c a m i, n ie b y ło ta m (poza n ie lic z n y m i w y ją tk a m i) n a k o g o lic z y ć ” (ss. 57— 58). W e d łu g o c en y G o n d k a s ta n o w is k o M in is t e r s tw a S p r a w Z a g ra n ic z n y c h w y n ik a ło z b r a k u z ro z u m ie n ia , iż z a a n g a ż o w a n ie p o ls k ie j m n ie js z o ś c i w N ie m c ze c h w o k re s ie h itle ro w s k im do d z ia ła ln o ś c i w y w ia d o w c z e j n ie o z n a c z a ło b y d z ia ła ln o ś c i s k ie r o w a n e j p rz e c iw k o p a ń s tw u z a m ie s z k a n ia , lecz p rz e c iw k o h itle ry z m o w i (ss. 58— 59). Z n a ją c ó w c z e sn ą s y tu a c ję w e w n ę tr z n ą w T rz e c ie j R zeszy tr u d n o z g o d zić się z ta k im i w n io s k a m i. D o św ia d c z e n ia z o k re s u I I w o jn y św ia to w e j, k ie d y to n ie m ie c ­ k ie s łu ż b y w y w ia d o w c z e u z y s k a ły d o k u m e n ty u ja w n ia ją c e s k ła d p o ls k ie j s ie c i w y ­ w ia d o w c z e j w N iem czech , u d o w o d n iły s łu sz n o ść ó w c z e sn e j n ie c h ę c i d o w c ią g a n ia d z ia ła c z y m n ie js z o ś c io w y c h d o p ra c y w y w ia d o w c z e j. L ic z b a d z ia ła c z y z a a n g a ż o ­ w a n y c h w p ra c y w y w ia d o w c z e j b y ła z re s z tą z n ik o m a i p o d e jm o w a li o n i s w o je d e ­ c y z je w b re w s ta n o w is k u n a c z e ln y c h w ła d z p o lsk ie g o r u c h u n a ro d o w e g o w N ie m ­ czech. K s ią ż k a w ty c h p a r tia c h d o ty k a s ta r e g o sp o ru , czy w s to s u n k a c h p a ń s tw o m a c ie rz y s te a g r u p a lu d n o ś c i z n a j d u ją c a się n a w y c h ó d ź s tw ie , to p ie rw s z e m oże ż ą d a ć t a k d a le k o id ą c y c h p o św ięc e ń , k tó r e b y n a r u s z a ły o b o w ią z k i lo ja ln o ś c i w o ­ b ec p a ń s tw a z a m ie s z k a n ia . A u to r u z n a ją c b e z k o m p ro m is o w o p r y m a t in te re s ó w p a ń ­ s tw a m a c ie rz y s te g o k r y t y k u j e ró w n ie ż i s łu ż b ę k o n s u la r n ą za n ie d o s ta te c z n e z ro ­ z u m ie n ie p o trz e b w s p ó łd z ia ła n ia z w y w ia d e m . J e d n a k ż e je g o w n io s k i, w y p o w ie ­ d z ia n e p rz y o k a z ji p o le m ik i ze s tw ie r d z e n ia m i k o n s u la p o lsk ie g o w P ile K a z im ie ­ rz a S z w a rc e n b e rg a -C z e r n e g o tru d n o u z n a ć z a p rz e k o n y w a ją c e (s. 21, p rz y p . 3).

W ie le u w a g i a u to r p o ś w ię c ił p r z e d s ta w ie n iu h is to rii p o ls k ic h z a so b ó w a r c h i­ w a ln y c h , n a p o d s ta w ie k tó r y c h p rz y g o to w a ł o m a w ia n ą ro z p ra w ę . U w a g i te s ą w a ż n e i in te re s u ją c e . P o z w a la ją z ro z u m ie ć lo sy w ie lu P o la k ó w w o k re s ie I I w o jn y ś w ia to w e j, ty c h k tó rz y s ta w a li p rz e d s ą d a m i h itle r o w s k im i p o d z a r z u te m w s p ó ł­ p r a c y z p o ls k im w y w ia d e m , j a k i z ro z u m ie ć s z e re g k ło p o tó w a u to r a p r z y p is a n iu o m a w ia n e j ro z p ra w y . P o z w a la ją z ro z u m ie ć, d la c ze g o m im o p rz e d s ta w io n e g o b a rd z o b o g a te g o m a te r ia łu źró d ło w e g o w k s ią ż c e z n a j d u je się w ie le lu k , d la c ze g o c zęsto w y k ła d n ie j e s t c ią g ły , a o g ra n ic z a s ię je d y n ie d o ilu s tr o w a n ia p ro c e só w p o je d y n ­ czy m i fa k ta m i. H is to ria ź ró d e ł do s tu d ió w n a d d z ie ja m i p o lsk ie g o w y w ia d u t ł u ­ m a c z y is tn ie ją c e lu k i w k siąż c e . C h o ciaż k s ią ż k a j e s t p o ś w ię c o n a d z ia ła ln o ś c i w y ­ w ia d u p o lsk ie g o n a te re n ie całeg o p a ń s tw a n ie m ie c k ie g o , to j e d n a k w s p o só b n i e ­ r ó w n o m ie rn y u k a z a n o z a in te r e s o w a n ie w y w ia d u p o lsk ie g o p o szc z eg ó ln y m i r e g io ­ n a m i. C z y te ln ik o w i tr u d n o o d p o w ie d z ie ć n a ro d z ą c e s ię w tra k c ie c z y ta n ia k s ią ż k i p y ta n ie , czy r e la c ja G o n d k a o d p o w ia d a rz e c z y w is te m u z a in te r e s o w a n iu p o lsk ie g o w y w ia d u p o szc z eg ó ln y m i o b s z a ra m i p a ń s tw a n ie m ie ck ieg o , czy te ż z a d e c y d o w a ły ja k ie ś w z g lę d y — i j a k ie — k tó r e z m u siły a u to r a d o sze rsz eg o p o tr a k to w a n ia p ra c y p o lsk ie g o w y w ia d u n a je d n y c h o b s z a ra c h T rz e c ie j R zeszy, a b a rd z o s k ró to w y m n a in n y c h . W id a ć to b a rd z o w y r a ź n ie w o d n ie s ie n iu do p r o w in c ji w s c h o d n io p r u s k ie j. B o ch o ciaż z k s ią ż k i G o n d k a n ie je d n o k ro tn ie m o ż n a w y s u n ą ć p rz y p u s z c z e n ia , że p r o w in c ja t a w p la n a c h p o lsk ie g o w y w ia d u z u w a g i n a j e j f u n k c je w o b e c P o ls k i o d g ry w a ła szc z eg ó ln ie d u ż ą ro lę , a sieć p o ls k ic h in fo r m a to r ó w n a ty m te r e n ie b y ła d o b rz e z o rg a n iz o w a n a , to je d n a k a u to r n ie p o św ięc ił z b y t w ie le u w a g i ty m o b s z a ­ ro m . P r z y o k a z ji o m a w ia n ia te j k s ią ż k i m o ż n a b y w y ra z ić ż y cz e n ie , a b y n a ła m a c h „ K o m u n ik a tó w M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ” u k a z a ł się a r t y k u ł L e s z k a G o n d k a p o ­ św ię c o n y d z ia ła ln o ś c i p o lsk ie g o w y w ia d u n a te r e n ie P r u s W sc h o d n ic h . O p u b lik o ­ w a n ie ta k ie g o a r t y k u ł u p o s ia d a ło b y w a ż n e z n a c z e n ie d la w y ja ś n ie n ia w ie lu p r o b le ­ m ów ' z h is to r ii te g o re g io n u w o k re s ie d w u d z ie s to le c ia m ię d z y w o je n n e g o .

W o m a w ia n e j k s ią ż c e z n a la z ły m ie js c e la k o n ic z n e u w a g i d o ty c z ą c e p ró b o r g a n i­ z o w a n ia p o ls k ie j s ia t k i d y w e r s y j n e j n a te r e n a c h p rz y g ra n ic z n y c h w o k re s ie p o ­ p r z e d z a ją c y m w y b u c h d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j. S p r a w a t a j e s t b a rd z o m a ło z n a n a w l i t e r a t u r z e h is to ry c z n e j i w y m a g a p o s z u k iw a ń ź ró d ło w y c h . W y d a je s ię je d n a k , że p rz e d e w s z y s tk im tr z e b a b ę d z ie się g a ć d o re la c ji u c z e s tn ik ó w ta m ty c h w y d a rz e ń i to z a m ie s z k u ją c y c h po o b u s tr o n a c h g ra n ic y . B a d a n ia n a d ty m e p iz o d e m h is to rii, ta k ż e w ś w ie tle u s ta le ń o m a w ia n e j r o z p ra w y , w y d a ją się p iln e.

K s ią ż k ę w y d a n o n a z le c e n ie U n iw e r s y t e tu G d a ń sk ie g o p rz e z W y d a w n ic tw o I n ­ s t y t u t u M o rsk ie g o n a p r a w a c h rę k o p is u , w m in im a ln y m n a k ła d z ie , m a łą p o lig ra fią . P o r u s z a j e d n a k t a k w a ż n e p ro b le m y i m o że liczy ć n a t a k d u ż e z a in te r e s o w a n ie w y d a w n ic z e , iż n a le ż y w y ra z ić ży cz e n ie , a b y o m a w ia n e w y d a n ie tr a k to w a ć ja k o

540 R e c e n zje І o m ó w ie n ia

sy g n a ln e , ja k o p o d s ta w ą do d y s k u s ji w g ro n ie h is to ry k ó w . W y d a n ie je j w w ię k ­ szy m n a k ła d z ie i w in n e j fo rm ie m u s i p o p rz e d zić b a rd z o s ta r a n n e o p ra c o w a n ie r e ­ d a k c y jn e , k tó re g o n ie s te ty n ie w id a ć o b e cn ie. W o m a w ia n e j k s ią ż c e z n a jd u je się n ie ty lk o w ie le u s te r e k s ty lis ty c z n y c h , ję z y k o w y c h , a le n ie k tó r e fr a g m e n ty te j p rz e ­ cież in te re s u ją c e ro z p ra w y s ą n ie o m a lż e z u p e łn ie n ie z ro z u m ia łe , z m u sz a ją c e do d o ­ w o ln e j i n t e r p r e ta c ji s ta n o w is k a a u to ra . P e łn e w y d a n ie k s ią ż k i G o n d k a o d z ia ła l­ ności w y w ia d u p o lsk ie g o w N iem czech , i m oże n ie ty lk o w la ta c h rz ą d ó w h itle r o w ­ s k ic h , b y ło b y celo w e i p o ży teczn e.

W o jc ie c h W r z e s iń s k i

W ie sła w D o b rz y c k i, G ra n ica z a c h o d n ia w p o lity c e p o ls k ie j 1944— 1947, W a r s z a ­ w a 1974, P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , ss. 360.

L i t e r a t u r a n a u k o w a d o ty c z ą c a p o ls k ie j g ra n ic y z a c h o d n ie j po I I w o jn ie ś w ia ­ to w e j, je j dziejó w , u w a ru n k o w a ń m ię d z y n a ro d o w y c h , a s p e k tó w p ra w n y c h i p o li­ ty c z n y c h je s t o b s z e rn a i ró ż n o ro d n a . J e d n a k ż e b a d a n ia szczeg ó ło w e p rz y n o s z ą c ią g le n o w e u s ta le n ia , u ja w n ia ją fa k ty w c z e ś n ie j n ie z n an e , lu b z n a n e ty lk o f r a g m e n t a ­ ry c z n ie . P o d o b n ie j e s t i w w y p a d k u o m a w ia n e j k s ią ż k i W ie sła w a D o b rz y c k ieg o . W z n a c z n e j części z a w ie ra o n a ro z w a ż a n ia b ę d ą c e p o w tó rz e n ie m p ro b le m ó w o g ó l­ n ie ju ż z n a n y c h , o m a w ia n y c h w ie lo k ro tn ie w e w c z e ś n ie jsz y c h p u b lik a c ja c h . A le s ą w n ie j in te r e s u ją c e szk ice, p o św ięc o n e z a g a d n ie n io m w c z e ś n ie j n ie o m a w ia n y m w l i te r a tu r z e n a u k o w e j. K sią ż k a n ie s ta n o w i je d n o ro d n e j m o n o g ra fii. J e s t z b io re m s tu d ió w o n ie je d n o ro d n e j tre ś c i i n ie ró w n e j w a rto ś c i m e ry to ry c z n e j. S tu d ia te łą c zy w je d n ą c ało ść p r z y ję ta p rz e z a u to r a d e fin ic ja p o lity k i p o ls k ie j. D e fin ic ja t a w e d łu g o k re ś le n ia W ie sła w a D o b rz y c k ieg o je s t ro z u m ia n a „ szero k o , a w ię c n ie ty lk o ja k o p ra k ty c z n e d z ia ła n ia n a a re n ie m ię d z y n a ro d o w e j i w e w n ę tr z n e j, a le ta k ż e ja k o m y ś l p o lity c z n a w k r a j u i n a e m ig ra c ji, s ta n o w ią c a c zęsto te o re ty c z n ą p o d b u d o w ę o w y c h d z ia ła ń ” (s. 7). P r z y ję c ie ta k m a ło o s tre j, e la sty c z n e j i d y s k u s y jn e j d e fin ic ji z a d e c y d o w a ło o s k u p ie n iu w o m a w ia n e j k s ią ż c e t a k z ró ż n ic o w a n y c h po d w z g lę d e m tre ś c i szk icó w , p rz y p ró b ie n a d a n ia k s ią ż c e c h a r a k t e r u je d n o lite j m o n o g ra fii.

P ie rw s z a część k s ią ż k i je s t p o św ięc o n a m ie js c u g ra n ic y p o ls k ie j n a O d rz e i N y sie Ł u ż y c k ie j w p o ls k ie j p o lity c e z a g ra n ic z n e j. P r z y czy m te rm in g ra n ic a z a ­ c h o d n ia d o ty c z y w rz e c z y w isto śc i w sz y s tk ic h o d c in k ó w g r a n ic y p o ls k ie j po d ru g ie j w o jn ie ś w ia to w e j n a o b s z a ra c h n a le ż ą c y c h p rz e d 1939 ro k ie m do p a ń s tw a n ie m ie c ­ k ie g o o ra z do W o lnego M ia s ta G d a ń s k a . C zęść d ru g a o m a w ia g ra n ic ę z a c h o d n ią w p o ls k ie j m y ś li p o lity c z n e j, a trz e c ia z a jm u je się s to s u n k ie m p o ls k ie j e m ig ra c ji p o lity c z n e j i P o lo n ii w o b e c te jż e g ra n ic y . W e w s z y s tk ic h trz e c h c z ę ściac h a u to r n ie o g ra n ic z a ł się ty lk o do a n a liz y w y d a rz e ń o k re ś lo n y c h c e z u ra m i c h ro n o lo g ic z ­ n y m i u w id o c z n io n y m i w ty tu le , p o ś w ię c a ją c w ie le m ie js c a a n ty c e d e n c jo m h is to ­ ry c z n y m , o k re s o w i w o jn y . Do n a jb a r d z ie j in te re s u ją c y c h n a le ż ą części p o św ięc o n e r e la c ji o s to s u n k a c h P o ls k i i k r a jó w s ło w ia ń s k ic h , w a s p e k c ie p ro b le m u n ie m ie c ­ kieg o , ze szc z eg ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m s to s u n k ó w p o ls k o -c z e s k ic h . W s p o só b d o tą d n a jsz e rs z y w p o ls k ie j l i te r a tu r z e D o b rz y c k i p rz e d s ta w ił n a r a s ta n ie sp o ró w p o ls k o - -c z e c h o s ło w a c k ic h d o ty c z ą c y c h p ro b le m ó w te r y to r ia ln y c h w o k ó ł Z ao lzia, z iem i k ło d z k ie j, ra c ib o rs k ie j i g łu b c z y c k ie j. O b ra z o w y c h w y d a r z e ń n a k r e ś lo n y p rz e z D o b rz y c k ieg o je s t b a rd z o in te re s u ją c y . W y d a je s ię je d n a k , iż w y ja ś n ia n ie ro z m ia ­ ró w k o n flik tu w s to s u n k a c h m ię d z y o b u k r a ja m i n ie j e s t p e łn e . Z w r a c a n ie u w a g i n a p rz e s a d n ą p ro p a g a n d ę p rz e d e w sz y s tk im n a ła m a c h p r a s y (s. 1 2 1) n ie tłu m a c z y j e d n a k w sz y stk ie g o .

S to s u n k o w o w ie le u w a g i p o św ię c ił a u to r p ro b le m o m se rb o łu ż y c k im . W ty m w y p a d k u j e d n a k o d c zu w a się b a rd z o p o w a ż n ie b r a k in f o r m a c ji o ro z w o ju tego p ro b le m u w o k re s ie II w o jn y św ia to w e j. P o z w o liło b y to le p ie j z ro z u m ie ć o m a w ia n e w y d a rz e n ia , k tó r e p rz e c ie ż rz u to w a ły ró w n ie ż n a s to s u n k i m ię d z y p a ń s tw o w e p o l­ sk o -c ze c h o sło w a c k ie. B ra k in fo rm a c ji, j a k w o k re s ie k s z ta łto w a n ia się w k o a lic ji a n ty h itle ro w s k ie j p r o g r a m u te r y to r ia ln e g o p rz y s z łe j E u ro p y p la n o w a n o ro z w ią z a ć p ro b le m s e rb o łu ż y c k i, u tr u d n i a z ro z u m ie n ie o m a w ia n y c h w y d a rz e ń . K o n s t a tu j ą c in ­ te re s u j ą c e s ta n o w is k o p r a s y P o ls k ie j P a r t i i R o b o tn ic z e j, k tó r a w 1947 ro k u d o m a ­ g a ła się z a p r z e s ta n ia p ro p a g a n d y n a rz e cz s a m o d z ie ln o ś c i Ł u ży c, D o b rz y c k i o d w o