Wakar, Andrzej
Próba analizy rozwoju ruchu
robotniczego na Warmii i Mazurach
w okresie lat 1921-1933
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 33-49
PfiÓBA ANALIZY R O Z W O JU RUCHU RO BO TN ICZEG O
NA WARMII I MAZURACH W OKRESIE LA T 19 2 1 -1 9 3 3
Ruch so cjalistyczn y na terenie W arm ii i M azur przed pierw szą w ojną św iatow ą nie p rzed staw iał im po n u jącej siły ani pod w zglądem liczby, ani in telek tu aln ej pow agi. W ydaje mi się, że w nioski, w yciągn ięte przez dr T a deusza G rygiera w je g o . cennej i o p artej na bogatym m ateriale źródłow ym rozpraw ce, dotyczącej w rzenia rew olu cyjn ego na W arm ii i M azurach w la tach 1905— 1907 1), są zbyt daleko idące. W praw dzie liczba strajk ó w robot niczych w tych latach zw iększyła się w n aszym regionie w stosun ku do lat 1903— 1904, ale m e b yła znacznie w yższa niż np. w r. 1902, a znacznie niższa niż w latach 1912— 19132). D ow odem śp iączki ideow ej i o rgan izac y j n ej k lasy robotniczej W arm ii i M azu r w tych latach są o b serw acje p od różników , zw iązanych z ruchem robotniczym , ja k Sem połow ska czy L im a now ski 3). N ajb ard zie j zaś p rzem aw iają przeciw zbyt optym istycznym oce nom zasiięgu w pływ ów ruchu robotniczego na W arm ii i M azurach przed pierw szą w ojną św iatow ą liczby głosów , które p ad ły na so cjald em o k rację w w yborach do R eich stagu i to zarów no w 1907 r., a zatem w czasie pew nego w zn iesien ia fa li n astrojó w rew olucyjn ych, ja k i w 1912 r.
Liczby te dla trzech obwodów w yborczych re jen cji olsztyń skiej, p ow ięk szonej o pow iat Olecko, a z pom inięciem pow iatu giżyckiego, p rzed staw iały się n astęp u jąc o 4). ANDRZEJ WAKAR Okręg ujyborczy Data шуЬогбш L u d n o ść ub g st an u z 1 .1 2 .1 9 0 5 I i 1 .1 2 .1 9 1 0 l р га ш п . do g lo so - in an ia se - 3a -o 3 Й S o !•§. O 3 Ko n se r w at y śc i 1 N ar ó d , j li b e ra l. C en tr u m P o ls cy k an d y d ac i I naro du ji I Sjs M ^ "О я ° 3 S o c ja l-d em o k r. a f 5 ? "О я ° в 'S) O stróda— 25.1.1907 130.746 23 386 85,5 13.803 4.433
_
1.170 5,9 504 2,5 Nidzica 12.1.1912 134.082 24.652 88,2 12.229 7.915 — 1.082 5,0 423 1,9 Olsztyn— 25.1.1907 136.015 25.480 84,7 — 3.133 12.944 5 380 25.0 76 0,4 —Reszel 27.11.1911 26.667 69,4 — — 10.504 7 519 40,8 349 1,9 12.1.1912 141.458 27.008 72,9 — 40 12.205 6.746 34,5 408 2,1 O lecko— 25.1.1907 144.923 27.552 79,4 20.343—
—
41 0,2 630 2,9 Ełk—Pisz 14.IV.1910 28.069 86,1 10.325 12.829 — — — 914 3,8 12.1.1912 146.054 28.704 90,5 15.000 9.916 — — — 939 3,6 Mrągoino— 25.1.1907 118.507 21.812 82,0 13.027 4.226—
240 1,3 334 1,9 Szczytno 12.1.1912 119.506 22.609 85,6 11.182 5.117 — 2.698 14,0 246 1,3 25 1.1907 530.191198.230 82,8 47.173 11.792 12.944 6.831 8.4 1544 1,9 12.1.1912 541.100,102.973 84,3 38.411 22.988 12.205 10.526 12.2 2016 2,31) T ad eu sz G rygier: W rzenie rew olu cyjn e na W arm ii i M azurach w la tach 1905 — 1907. M ateriały S e sji N au ko w ej roku 1905 w W arszaw ie. W ar szaw a 1955.
2) S ta tistik des D eutschen Reichs, B än de 134, 141, 148, 157, 164, 171, 178, 188, 195, 230, 239, 249, 259 u. 269.
s) S tefan ia Sem połow sk a: „M azury P ru sk ie ” , W arszaw a 1920; B o lesław L im an ow ski: „M azow sze P ru sk ie ” , K rak ó w 1925.
4) S tatistik des D eutsch en Reichs, B an d 250. T akże S tatistik der R eich s
tagsw ah len 1907, B.I. 2,3, B erlin 1907, V ierteljah rsh efte zur S tatistik des D eutschen R eichs, Erg. H. z. 1907. I. u.zu 1907, III, IV.
W 1907 ro ku so c ja ld e m o k ra c ja otrzy m ała łącznie 1544 głosów , co stan o w iło 1,9 proc. liczby oddan ych w ażnych głosów . W 1912 r. so cjald e m o k rac ja o trzy m ała łącznie 2016 głosów , co stan ow iło 2,3 proc. liczby oddanych w aż nych głosów . L iczb y te są, ja k w idzim y, n iesłych an ie skrom ne. Z zestaw ienia list w yborczych w yn ika, że z ram ien ia so c jald e m o k rac ji kan d y d ow ali na posłów p rzed staw iciele te j p artii, m ieszk ając y w innych okręgach w y b o r czych. O k azu je się w ięc, że ruch robotniczy na terenie W arm ii i M azur nie p o siad ał w tym czasie także i zdoln iejszych czy b ard ziej p opu larnych p rzy wódców , których by m ożna było w yborcom zaprezentow ać.
P rag n ąc zilu stro w ać zm iany, k tóre zaszły w ru ch u robotniczym W aftnii i M azur po w o jn ie św iato w ej, re w o lu cji 1918/1919 r. i p lebiscycie, zatrzym ać się w yp adn ie dłu żej n ad sp raw ą b azy społeczn ej tego ruchu.
J e s t na ogół rzeczą p rz y ję tą u w ażać rozw ój ru ch u robotniczego za w y k ład n ik p rzem ian , zachodzących w stru k tu rze społeczeństw n a sk u tek roz w o ju p rzem ysłu. N iestety, h istoria zak ładów przem ysłow ych n aszego regionu
tak w y d aje się n ieodzow na dla b ieżące j p rak ty k i gosp o d arczej, podobnie
zresztą ja k h isto ria g o sp o d ark i ro ln ej tego terenu, oczek u je w ciąż n a o p ra
cow anie. P o trzeb a takiego opracow an ia bezsprzeczn a chyba dla każdego
ekon om isty i d ziałacza gospodarczego, zajm u jące g o się n aszym regionem , je st p ostu latem , o czek u jący m spełn ienia.
P ośredn io dane, dotyczące rozw oju gospodarczego n aszego regionu, w y p row ad ziłem ze sta ty sty k i zaw odow ej, przep row ad zon ej w czasie spisów z dn ia 14. VI. 1895 r., 12. V I. 1907 r., 16. VI. 1925 r. i 16. III. 1933 r . 5). Sp isy te, p rzeprow ad zone w edłu g je d n ej w zasad zie m etody statystyczn ej, w sp o sób n iesłych an ie p lasty czn y p rz e d staw iają przem ian y w stru k tu rze zaw odo w e j poszczególnych pow iató w rejentcji olsztyń sk iej, pośredn io w ięc ob razu ją k ieru n ek ro zw oju gospo darczego każdego pow iatu z osobna i całego regionu łącznie.
R o zw ażan ia n ad tym n iesłych an ie in teresu jąc y m m ateriałem ogran icza m y tylko do w n iosków końcow ych. U derza p rzed e w szystk im fak t, że liczba lud ności W arm ii i M azur w ciągu czterdziestu lat u legła m in im aln em u je dyn ie w zrostow i, a w pew nych latach p od leg ała ok resow ym zniżkom . Do tego stw ierdzen ia w rócę jeszcze później.
D ru gim fak te m , n a k tóry zw rócić m u sim y uw agę, je st zjaw isk o produ - ktyw ńzacji lu d n o ści W arm ii i M azur. O ile początkow o liczba osób, z n a j
d u jący ch się n a u trzym an iu jedn ostek zaw odow o czynnych, je st duża, to póź n iej szybko się zm n iejsza. I tak k olejn o w latach 1895, 1907, 1925 i 1933 na 1000 osób, zam ieszkałych w naszym regionie, p rzypadało czynnych zaw odo wo 375—456— 549— 557.
Z tych sam ych liczb w yn ika, choć m ożna to oddzielną sta ty sty k ą u za sadnić, fa k t zn aczn ej p ro d u k ty w izacji kobiet.
Z m n ie jsz ają się w sk aźn ik i czynnych zaw odow o w rolnictw ie. W ynoszą one w kolejn ych sp isach na 1000 czynnych zaw odow o 623— 610—582—529 osób.
W h an dlu i k om u n ik acji, bo te działy p racy sta ty sty k a n iem iecka łączy, o b serw u jem y pew ien w zro st liczby czynnych zaw odow o, w y n ik ający z a pew ne z rozw oju k o m u n ik acji sam och odow ej po w ojnie. D ział — w olne z a w ody i słu żba p ań stw o w a — u le ga n iew ielk im tylko w ah an iom . Ten pozornie ja sn y obraz n orm aln ego — w y d aje się — rozw oju gospodarczego zaciem n ia ją je d n ak liczby, dotyczące działów —• słu żb a dom ow a i osoby bez stałego zajęc ia oraz osoby bez zaw odu. Te k ate go rie p rz e ja w ia ją ten dencje do szy b kiego, n ien atu raln ego w zrostu, w y rażając eg o się np. je śli chodzi o służbę dom ow ą i osoby bez stałego zajęc ia w liczbach w kolejn ych sp isach na 1000 czynnych zaw odow o osób 17— 11—40— 88. W liczbach tych u kryte je st bezrobocie, które w 1933 r. — w ydzielone w od dzieln ej katego rii staty sty cz n ej — w ynosiło 20.744 osób. Do zagad n ien ia bezrobocia w rócim y jeszcze.
N a jb a rd z ie j in teresu jąc e są d la n as liczby czynnych, zaw odow o w p rze m yśle, górnictw ie, hutnictw ie, budow nictw ie i rzem iośle, a w ięc liczby ilu stru ją c e głów ną, acz nie jed y n ą — p am ię tajm y bow iem , że czynni zaw o dowo w roln ictw ie, to p raw ie w połow ie n iesam odzielni, a wdęc robotnicy rolni — bazę społeczn ą ru ch u robotniczego. Te liczby — czynnych zaw o dowo w przem yśle, górnictw ie, hutnictw ie, bu dow nictw ie i rzem iośle — p rzed staw iały sdę w k olejn ych sp isach dla W arm ii i M azur w sposób n a stę p u jący . W liczbach bezw zględn ych: 28.785 — 33.203 — 37.182 — 32.880.
6) S ta tistik des D eutsch en R eichs, B än d e 109, 209, 403 u. 454.
Jeżeli p rzyjm iem y stan z 18Ô5 r. za 100, to odpow iednie w skaźn iki dla lat 1907, 1925 i 1933 w y gląd ać będ ą n astęp u jąco: 115— 129— 114.
W ynika więc, że — pośrednio rzecz u jm u ją c — p roletariat W arm ii i M a zur w ciągu czterdziestu lat tylko nieznacznie się pow iększył, przy czym w końcow ym etapie, w 1933 r. był liczebnie słabszy niż przed pierw szą w o jn ą św iatow ą, niż w r. 1907. L iczb y te w yp adn ą b ard ziej pesym istycznie, jeżeli u jm iem y je w stosun ku do ogółu czynnych zawodowo. Na 1000 osób czynnych zawodowo zatrudnionych w przem yśle przypadało w kolejnych spisach 147— 139— 125—107.
Podobny obraz osiągniem y, je śli porów nam y globalną liczbę, u trzy m u ją cych się z przem ysłu, a w ięc czynnych zaw odow o w raz z osobam i na u trzy m aniu — w stosun ku do ogółu ludności. N a 1000 osób w g kolejnych sp i sów p rzypadn ie w tedy: 167— 177—155—c-a 140.
M am y w ięc oto w yprow adzony w sposób niezbity popraw ny w niosek. Znaczenie przem ysłu w całokształcie gospodarki W arm ii i M azur ulegało od dłuższego czasu, a zw łaszcza w latach J.92.1-1933, stałem u zm niejszeniu.
U zup ełn iając nasze rozw ażan ia znanym i sk ąd in ąd tabelam i, ilu stru ją cym i stru k tu rę w łasn ości roln ej oraz em ig racji z a ro b k o w e js) m oglibyśm y stw ierdzić, iż: W arm ia i M azury w latach 1921 — 1933 stanow iły n ad al krain ę rolniczą, o przew adze w ielk iej w łasn ości, cierpiącej na chroniczny b rak robotnika rolnego, k ra j o m ałym i m alejący m znaczeniu przem ysłu, teren, sk ąd przem ysł zachodnio-niem iecki czerpał stale i w sk ali m asow ej taniego robotnika. S u m u ją c stw ierdzić trzeba, iż baza społeczna dla ruchu robotniczego na W arm ii i M azurach w latach 1921 — 1933 w porów naniu do okresu przedw ojenn ego b y n ajm n iej się nie rozszerzyła.
Z estaw m y teraz z tym tw ierdzeniem liczby, ilu stru jące zasięg w pływ ów ruchu robotniczego na W arm ii i M azurach. Liczby te zaczerpn ąć m ożna ze staty sty k w yborów do R eich stagu , prezydenta Rzeszy, do sejm u prusk iego, dc ^ sejm ik u prow in cjon alnego, do (ciał sam orządow ych, do k as chorych. W eźmy d la przykładu , jak o n ajb ard ziej ilu stracy jn e, liczby głosów w w y borach do R e ic h sta g u 7).
A zatem na p artie robotnicze głosow ało:
W y b o r y
Liczba głosóu; Ogółem
na partie robot nicze % w stosunku do tnażnych głosóin SPD USPD KPD SPD USPD KPD Razem 20. И. 1921 r. 48 390 6.076 10.953 65.419 22,0 2,7 5,0 29,7 4. Y. 1924 r. 35.195 869 13 698 49.762 14,4 0,4 5,6 20,4 7. XII. 1924 r. 37.769 235 11.790 49.794 16,3 0,1 5,1 20,5 20. V. 1928 r. 49.862 10.946 60.808 22,8 5,2 28,0 14. IX. 1930 r. 40 510 15.223 55.733 18,2 6,9 25,1 31. VII. 1932 r. 33.503 21.255 54.758 13,9 8.8 22,7 6. XI. 1932 r. 34.590 21.501 56.091 15,1 9,4 24,5 5 III 1933 r. 25.070 12.614 37.684 9,2 - 4,6 13,8
6) W łodzim ierz W akar: S tru k tu ra dem ograficzna P rus W schodnich — w zbiorow ej p racy „P ru sy W schodnie, przeszłość i teraźn iejszo ść” , Poznań 1932, str. 169— 183.
7) S ta tistik des D eutschen R eichs, B än de 291/Ш , 315/И, 315/IV, 372/11, 382/II, и. 434 oraz, gdy chodzi о głosy na listy polskie: W. Horn „O stpreus- sen s D eutschtum im Sp iegel der politischen W ahlen” , O stland-Forsch un gen , 3, D anzig 1933.
to a-i W y b o r y z 20 lu t e g o 1 9 2 1 r . Р о ui i a t L u d n o ś ć ш/ g sta n u 8 .Х .1 9 1 9 Г . U p rarn - n ie n i do g lo s o m a n ia W w y b o r a c h u z t ą ł u d ział % u p ra w n io n y c h L ic z b a u ia ż n y c h g ło só m S P D K .P .D . U S P D P o ls k a P a rtia L u d o -rna B u D e u t s c h e N a tio n a le V o lk s P a r te i rż u a z y jn e D e u t s c h e V o lk s P a r te i p a r t ie n ie Z e n tru m m ie c k ie D e u ts c h e D em o h r. P a r te i In n e ra z e m E lk 5 7 .4 1 4 3 0 .6 7 7 8 4 ,2 2 4 .9 2 2 6 .7 3 5 7 0 7 2 6 46 11 .9 9 0 - 3 .9 7 8 9 6 1.063 281 G iż y c k o 4 5 .6 8 1 2 3 .7 0 9 8 1 ,6 1 8 .7 1 0 5 108 1.053 4 9 9 10 6 .3 6 0 4 .2 1 9 2 6 3 1.115 83 M rą g o m o 5 0 .7 8 9 2 6 .6 5 4 7 8 ,5 19 .3 7 6 7 .5 6 9 4 7 0 3 6 6 7 7 .2 9 6 2-175 9 2 5 541 2 7 N id z ic a 3 8 .5 6 3 1 8 .9 9 8 8 3 ,9 1 5 .5 9 6 3 .7 3 3 4 0 3 3 6 5 85 9 .5 4 2 1 .0 4 0 ' * 2 9 0 121 17 O ls z ty n m ia s to 34.7 3 1 2 0 .8 7 9 7 6 ,7 1 5 .5 6 0 1.002 1.667 561 3 2 7 1 .8 6 6 4 .3 2 1 5 .1 8 5 4 1 4 2 1 7 O ls z ty n p o tn ia t 5 7 .5 1 8 2 8 .9 9 2 8 2 ,3 2 2 .4 7 8 4 .2 6 2 461 2 3 6 5 .0 3 4 1.261 1.395 9 .6 1 6 148 65 O s tr ó d a 7 6 .2 5 8 4 0 .9 8 8 8 4 ,7 3 3 .9 8 0 5 .9 5 6 3 .2 9 0 1.6 1 5 5 5 9 1 5 .4 5 0 3 .7 1 0 1 .1 4 4 2 .0 5 3 2 0 3 P isz 5 2 .4 0 3 2 7 .1 0 8 8 1 ,5 2 1 .0 0 5 6 .9 5 9 1 .1 9 0 26 8 — 8 .1 6 1 3 .7 0 4 127 5 0 4 9 2 R e s z e l 4 9 .6 5 8 2 7 .8 1 5 8 6 ,0 2 3 .3 0 8 3 .6 7 9 . 4 2 8 2 0 4 69 4 1.109 97 6 1 5 .6 7 3 3 9 0 15 5 S z c z y tn o 7 3 .7 1 9 3 5 .5 0 9 7 6 ,9 2 5 .0 0 3 3 .3 8 7 1.284 1 .9 3 6 4 6 3 1 3 .7 2 3 2 .0 9 6 1.376 713 25 R a z e m 5 2 6 .7 3 4 2 8 1 .3 3 9 2 1 9 .9 3 8 4 8 ,3 9 0 10 .9 5 3 6 .0 7 6 7 .2 2 5 7 6 .7 5 8 2 7 .6 1 4 3 4 ,6 9 5 7 .0 6 2 1.1 6 5
37
W ybory z 4 m a ja 1924 r. L iczb a Polska Partia Ludouia i Zjeclimcz. Mazurska B u rż u a z y jn e p a rtie n ie m ie c k ie P о ш i a t L u d n o ść ш/g stanu z 8.Х .1919Г. upraum . do głosom a-nia%
g lo su ją c y c h U) tuyb. W a ż n e glosy V e r e i n ig te SPD KPD U SPD Deutsche Nationale Volks-Partei Deutsche Völkisch soziale Freiheits-Ы«ск Deutsche Volks Partei Zentrum Deut sche Demokr. Partei In n e razem Elk 57.414 33.177 85,1 27.960 4 652 1.007 96 67 13.004 5 715 2.149 241 611 418 G iżycko 45.681 24.681 82,0 19.897 5.236 500 86 21 9.086 1 565 1.924 321 592 566 M rągotno 50.789 28 081 85,9 23.876 5 404 1.623 58 63 11.531 813 2.082 977 827 498 N id zica 38.571 19.882 85,9 16.869 1.992 616 53 112 9.945 3.034 407 277 253 180 O lsztyn m iasto 34.731 22.097 77,7 16.916 771 2.063 48 339 4.664 1.539 960 5.897' 524 111 O lsztyn p oujiat 57.518 29.249 83,8 23.723 1.677 1.770 102 6.611 4.273 437 600 7.617 174 462 O stró d a 75.570 41.925 87,7 36.332 5.654 1.814 110 133 18 550 5.767 1.715 1 299 765 525 Pisz 52.403 27.977 88,4 24.454 4.005 1.363 132 73 13.809 2.171 1.670 173 390 668 R eszel 49.658 27.942 82,4 22.564 2.496 1 106 49 1.084 2.931 307 968 12.964 236 423 Szczytn o 73 719 36.866 86,3 31.396 3.308 1.836 135 783 18.850 2.290 1.603 1.609 483 499 R a z e m 536.054 291.877 . 243.987 35.195 13.698 869 9.286 106.643 23.638 14.0781
31.375 4.855 4.35038
W y b ory z 7 gru d nia 1924 r.
P о ш i a t L u d n o ś ć ш / g s t a n u z 8 . Х . 1 9 1 9 Г . L i c z b a u p r a u m . d o g ł o s o w a n i a % g l o s u j ą c y c h tu luyb. W a ż n e g ł o s y S P .D . К P .D . U S P D P o lsk a P a r tia L u d o w a i Z je d n o cz . M azu rsk ie B u r ż u a z y j n e p a r t i e n i e m i e c k i e D e u ts c h e N a tio n a le V o lk s -P a rte i N iltl. S o z ia l. P r e ih e its -B etnegu rig D e u ts c h e V o lk s P a r te i Z en tru m D e u t sc h e D e iu o k r. Pat tei I n n e r a z e m E ł k 5 7 4 1 4 3 2 . 8 2 6 77,3 2 5 0 4 0 4 . 6 4 9 1.1 87 18 3 0 1 2.734 2 .6 6 5 2 . 0 8 7 26 3 52 3 8 8 4 G i ż y c k o 4 5 . 6 8 1 2 4 . 6 1 5 8 0 ,5 19 .517 5.5 1 8 708 61 7 8 . 8 9 2 1. 151 1 781 31 1 52 6 5 62 M r ą g o w o 5 0 . 7 8 9 2 8 . 6 7 2 81,3 2 3 . 0 1 5 5. 9 7 2 9 6 9 22 25 1 1 .255 7 33 1.775 9 1 4 1. 079 271 N i d z i c a 3 8 .5 7 1 2 0 .0 4 1 8 2 ,4 1 6 .316 1.5 05 645 10 4 2 9.4 6 3 3 .4 1 2 4 81 3 0 4 283 171 O l s z t y n m i a s t o 3 4 . 7 3 1 2 2 . 3 5 1 81,3 17.911 1.151 1.858 8 221 4 . 7 9 7 1.132 1.307 6.0 3 4 8 5 6 54 7 O l s z t y n p o u ji a t 5 7 . 5 1 8 2 9 . 3 1 9 7 1 , 6 2 0 . 6 0 0 2 . 2 9 0 1.390 37 2. 7 4 7 4 . 2 2 6 2 3 9 4 6 4 7. 2 0 4 2 3 4 1.7 69 O s t r ó d a 7 5 . 5 7 0 4 2 . 3 7 5 8 4,6 3 5 . 4 7 4 5 . 2 8 ! 1.451 2 4 59 1 9 .356 4 . 8 1 8 1.579 1.261 8 4 0 8 05 P is z 5 2 4 0 3 2 8 . 4 6 7 8 0,2 22.4 41 5 130 I 3 58 22 ' 36 10.7 18 2.181 1.474 186 5 7 0 7 6 6 R e s z e l 4 9 . 6 5 8 2 8 . 3 3 3 7 8 ,4 21 9 0 8 2 . 5 1 0 764 10 381 2 . 6 5 6 194 7 99 1 0 .989 289 3 . 3 1 6 S z c z y t n o 7 3 . 7 1 9 3 7 . 1 0 8 7 9 , 0 2 8 . 9 8 8 3.7 6 3 1.4 6 0 23 199 16 5 82 2 . 8 3 2 1.4 42 1.6 96 4 4 3 5 4 8 R a z e m 5 3 6 . 0 5 4 2 9 4 . 1 0 7 2 3 1 . 2 1 0 3 7 . 7 6 9 1 1 .790 235 3 .7 4 7 1 0 0 .6 7 9 19.3 57 13 .1 89 2 9 . 1 6 2 5.6 4 3 9 . 6 3 9
39
W ybory z 20 m a ja 1928 r. W ruybo- ra c h u iziąt u d d z ia ł % u p r a w n io n y c h P o lsk a B u r ż u a z y j n e p a r t i e n i e m i e c k i e P о ш i a t L u d n o ś ć ш/g s t a n u z 16. VI. 1925 r. U p r a in n do g ł o s o t n a -n i a L i c z b a t n a ż n y c h g lo só iu S P D K P D P a r tia L u d o w a i M azu rsk a P a r tia L u d o w a D e u ts c h e N a t io n a le V o lk s -P a rte i D e u ts c h e V o lk s P a r te i Z en tru m D e u ts c h e D e m o k r. P a r te i N S D A P I n n e r a z e m E ł k 5 8 . 4 2 5 3 2 . 1 6 7 73,1 2 3 . 1 7 0 5 .5 4 6 1.541 27 8. 2 8 6 1.6 94 271 3 7 3 95 5 .3 3 7 G i ż y c k o 4 5 . 7 2 4 2 6 . 1 8 2 72 ,7 1 8 .777 6.521 2 38 8 6 . 5 3 2 1.409 2 3 8 5 2 0 75 3 . 2 3 6 M r ą g o tń o 5 1 . 7 7 0 2 9 . 0 6 2 76 ,4 2 1 .9 4 1 7.8 9 7 7 8 5 4 8 . 6 6 7 1.2 52 7 6 2 7 68 9 6 1. 71 0 N i d z i c a 3 8 . 5 9 9 2 0 . 4 9 3 77 ,9 15 7 4 8 3 . 0 8 8 3 6 8 31 8.3 4 1 47 3 3 0 2 3 2 9 3 6 0 2 . 4 5 6 O l s z t y n m i a s t o 3 8 . 1 0 5 2 2 . 8 9 6 79,1 1 7 .940 1.839 1.3 70 120 4.3 9 1 1.491 6 .5 5 6 7 5 6 2 0 2 1.215 O l s z t y n p o t n i a ł 5 5 . 8 0 8 2 9 . 8 2 7 69,2 2 0 . 3 2 8 3 . 4 5 4 1.019 2 . 4 3 3 4 .1 4 9 4 3 9 7 .1 7 0 2 57 115 1.2 92 O s t r ó d a 7 6 . 6 0 4 4 1 . 6 8 8 78 ,7 3 2 . 4 4 5 7. 9 7 5 8 1 4 27 1 5 .4 9 0 1.5 5 9 1.171 6 8 7 142 4 . 5 8 0 P is z 5 5 . 2 3 9 2 8 . 6 0 0 7 2 ,9 2 0 . 5 4 5 4.8 1 1 2 . 5 8 0 17 7 .3 9 9 1.0 96 147 6 8 0 5 4 3. 76 1 R e s z e l 4 8 . 9 6 5 2 7 . 7 9 8 77 ,9 2 1 . 4 5 0 4 . 1 2 6 251 2 2 5 3 .9 9 9 751 9 . 7 8 0 2 7 9 6 3 1.9 76 S z c z y t n o 7 1 . 0 4 8 3 7 . 3 0 6 7 0 ,6 2 5 .9 8 1 4 . 6 0 5 1.9 80 136 1 0 .9 5 4 1.189 1.6 77 (1.031 223 4 . 1 8 6 R a z e m 5 4 0 . 2 8 7 2 9 6 . 0 1 9 2 1 8 . 3 2 5 4 9 . 8 6 2 1 0 .946 3 . 0 2 8 7 8 . 2 0 8 1 1.353 2 8 . 0 7 4 5 . 6 8 0 1.425 2 9 . 7 4 940
W ybory z 14 w rześn ia 1930 r P o w i a t L u d n o ś ć w / g s t a n u z 16.VI. 1925 r. U p r a w n d o g l o s o w a n i a W u 'jjb o - r a c h uiziął u d z ia ł % иргаш * n io tu jc b L i c z b a w a ż n y c h g ł o s ó w S P D K P D P o l s k a P a r t i a L u d o w a B u r ż u a z y j n e p a r t i e n i e m i e c k i e D e u t s c h e N a t i o n a l e V o l k s P a r t e i D e u t s c h e V o l k s P a r t e i Z e n t r u m N S D A P I n n e r a z e m E ł k 5 8 .4 2 5 3 2 . 9 0 5 7 6,0 2 4 . 8 4 0 3. 9 9 2 1.8 38 20 6 . 2 8 0 541 2 79 8 . 0 4 8 3.8 4 2 G i ż y c k o 4 5 . 7 2 4 2 6 231 70,1 1 8.264 4 . 9 5 4 1.197 13 3 .0 5 8 9 9 8 221 5 . 2 9 0 2.5 3 3 M r ą g o w o 5 1 . 7 7 0 2 9 . 8 2 0 75,5 2 2 . 4 2 5 6.6 2 2 1.2 23 30 3 . 9 6 5 4 7 0 809 7 .3 1 0 1.996 N i d z i c a 3 8 . 5 9 9 2 1 .0 8 1 7 1 ,0 14.8 49 2.7 0 2 6 22 22 5-725 2 9 0 347 3.831 1.310 O l s z t y n m i a s t o 3 8 . 1 0 5 2 4 . 5 7 7 8 0 ,6 19 .730 1.905 1 8 14 136 2. 7 5 4 881 6 8 18 3 172 2 . 2 5 0 O l s z t y n p o w i a t 5 5 . 8 0 8 3 0 . 5 3 9 67,5 2 0 .4 7 3 2.9 6 7 1 2 37 1.627 2 . 4 4 8 2 0 2 8 .4 1 2 1. 36 8 2 212 O s t r ó d a 7 6 . 6 0 4 4 2 . 2 2 3 75,7 31 6 82 7. 1 4 0 1 471 34 10 7 69 1.471 1.232 6 . 9 7 5 . 2 . 5 9 0 P is z 5 5 . 2 3 9 2 8 . 6 5 8 73,5 2 0 . 9 3 8 3 78 7 1.920 17 4 . 7 8 3 4 4 6 118 7.1 5 5 2. 7 1 2 R e s z e l 4 8 . 9 6 5 2 8 . 6 2 5 7 8 , 3 22 30 8 2 .8 9 5 1. 26 9 185 2 . 2 8 9 4 0 4 10 .942 1. 83 6 2. 4 8 8 S z c z y t n o 7 1 . 0 4 8 3 8 .2 7 1 70,7 2 6 93 3 3 . 5 4 6 2.6 3 2 113 7.7 2 3 557 1. 68 7 8.1 7 3 2.5 0 2 R a z e ni 5 4 0 2 87 3 0 2 . 9 3 0 2 2 2 . 4 4 2 4 0 . 5 1 0 15.223 2 .1 9 7 4 9 . 7 9 4 6 2 6 0 3 0 . 8 6 5 5 3 .1 5 8 2 4 . 4 3 5W y b o r y z 31 l i p c a 1932 r. W' ruubo- r a ch inziqt u d z ia ł % u p r a g n io n y c h B u r ż u a z y j n e p a r t i e n i e m i e c k i e P о ш i a t L u d n o ś ć u j/g s t a n u z I6 .V 1. 1 925 г L'prainn . do g ł o s o i n a -nia L i c z b a in a ż n y c h g ł o s ó u j S P D K P D P o l s k a P a r t i a L u d o -ша D e u t s c h e N a t i o n a l e V o l k s P a r t e i D e u t s c h e V o l k s P a r t e i Z e n t r u m N S D A P I n n e r a z e m Kik 5 8 .4 2 5 3 4 . 1 3 8 7 7 , 0 2 6 . 1 3 8 3 3 36 1.680 9 1.881 106 311 18 .4 57 3 58 G i ż y c k o 4 5 . 7 2 4 27.5 01 7 7 , 4 2 1 . 1 7 6 3 . 6 9 8 1.6 24 3 1. 412 163 2 4 0 13.6 43 3 93 M r ą g o in o 5 1 . 7 7 0 3 1 . 3 6 7 7 9 , 0 2 4 . 6 6 0 4 . 8 3 6 2.4 8 2 13 1. 937 102 8 10 14.1 97 2 8 3 N id z ic a 3 8 . 5 9 9 . 2 2 . 1 4 3 7 2,4 15.9 13 1.737 9 05 15 1.673 107 321 10 .9 76 179 O l s z t y n m i a s t o 3 8 .1 0 5 2 5 . 1 6 7 81,1 2 0 . 3 0 4 1.720 2.3 1 2 99 1 4 8 5 135 7 .0 9 5 7 . 2 3 0 2 28 O l s z t y n p o i n ia t 5 5 . 8 0 8 3 2 . 5 0 5 66,1 2 1 . 3 7 7 2 . 2 2 5 2.7 2 6 1 27 2 1.1 06 4 8 8 . 8 0 4 4-9 5 6 2 4 0 O s t r ó d a 7 6 . 6 0 4 4 5 . 3 0 2 71,7 3 2 . 1 8 8 6 .1 5 3 2 . 7 0 8 3 4 . 6 8 4 2 5 6 1,161 16 .7 05 51 8 Pisz 55 2 3 9 3 0 .661 75.8 2 3 . 1 4 6 3 .2 7 4 2 . 1 2 4 8 1.200 127 182 15.7 65 4 66 R e s z e l 4 8 . 9 6 5 3 0 . 5 1 3 81,4 2 4 . 7 6 5 3 .4 1 2 2 . 0 8 8 163 1.219 77 11.581 6. 0 3 7 188 S z c z y t n o 7 1 . 0 4 8 4 0 .611 76,9 3 1.131 3 .1 1 2 2 . 6 0 6 93 2 . 4 7 8 113 1.7 84 2 0 . 5 5 7 38 8 4 - R a z e m 5 4 0 . 2 8 7 3 1 9 . 9 0 8 2 4 0 . 7 9 8 3 3 . 5 0 3 2 1 .2 5 5 1.678 1 9 .075 1.2 34 3 2 . 2 8 9 12 8 .5 2 3 3. 241 1
42
W ybory z d nia 6 listop ad a 1932 r.
W ir y b o - r a c h u iziął u d z ia ł % u p ra u i- n io n y c h B u r ż u a z y j n e p a r t i e n i e m i e c k i e P о ш i a t L u d n o ś ć w / g s t a n u z 16.VI. 1 9 2 5 r. U p r a w n . do g ł o s o w a n i a L i c z b a w a ż n y c h g ł o s ó w S P D K P D P o l s k a P a r t i a L u d o w a D e u t s c h e N a t i o n a l e V o l k s P a r t e i D e u t s c h e V o l k s P a r t e i Z e n t r u m N S D A P I n n e r a z e m E ł k 5 8 . 4 2 5 3 4 . 2 6 6 75,2 2 5 . 6 6 2 3.3 5 1 1.7 35 3 2. 5 7 4 161 3 0 6 1 7.020 5 12 G i ż y c k o 4 5 . 7 2 4 2 7 . 1 8 8 71,9 1 9.437 3 . 8 0 4 1.7 53 2 1.9 99 4 7 9 23 2 1 0 .738 4 3 0 M r ą g o w o 5 1 . 7 7 0 * 3 0 . 9 6 4 7 5 ,6 2 3 . 3 0 3 5 . 3 1 2 1.964 10 2 . 6 0 2 146 75 2 1 2 .163 3 54 N i d z i c a 3 8 . 5 9 9 2 2 . 1 3 3 7 0 ,8 15.5 37 1.7 69 7 89 12 2. 3 4 7 120 32 2 9. 9 1 6 26 2 O l s z t y n m i a s t o 3 8 . 1 0 5 2 5 . 7 7 3 7 3 ,6 1 8.904 1.721 2 . 2 7 5 100 2. 4 0 8 2 0 8 6 . 3 5 5 5 . 5 1 6 321 O l s z t y n p o w i a t 5 5 . 8 0 8 32 4 2 4 64 ,6 2 0 . 8 5 9 2 . 1 0 6 2.6 81 1.1 8 8 1.3 63 61 8.5 2 3 4. 571 3 6 6 O s t r ó d a 7 6 . 6 0 4 4 4 . 8 6 9 6 8 ,2 3 0 .3 0 1 6.5 0 9 2.741 16 7.8 4 6 2 8 4 1.105 11.0 85 71 5 P is z 5 5 . 2 3 9 3 0 . 3 4 3 7 2 .3 2 1 . 8 3 5 3 . 3 9 0 2.6 15 11 1.895 156 156 1 2 .9 2 9 6 8 3 R e s z e l 4 8 . 9 6 5 3 0 . 1 7 0 76,3 2 2 . 9 3 8 3 4 3 8 2 .0 6 9 158 1.473 9 9 9.9 7 3 5.4 2 3 3 0 5 S z c z y t n o 7 1 . 0 4 8 4 0 . 4 5 7 73,9 2 9 .7 7 4 3 . 1 9 0 2 .8 7 9 85 3.7 4 5 138 1.6 50 17.5 97 4 9 0 R a z e m 5 4 0 . 2 8 7 3 1 8 . 5 8 7 1 2 2 8 . 5 5 0 ! 3 4 . 5 9 0 2 1 .5 0 1 1.585 2 8 . 2 5 2 1.8 52 2 9 . 3 7 4 10 6 .9 5 8 4 . 4 3 8
43
W ybory z 5 m arca 1933 r. W w y b o ra c h B u r ż u a z y j n e p a r t i e n i e m i e c k i e udzi ał u ni e b ra ła . W w y b o ra ch do S e jm ik u . k a n d y d a c i po lsc y o tr z y m a li g ło s ó w P о ш i a t L u d n o ś ć ш/ g s t a n u U p r a u m . do L i c z b a D e u t s c h e D e u t s c h e z 16.VI. 1 925 r. g ł o s o i u a -n ia u d z ia ł % u p r a w in a ż n y c h g ło s ó i n S P D K P D N a t i o n a l e V o l k s - V o l k s P a r t e i Z e n t r u m N S D A P I n n e r a z e m n io n y c h P a r t e i E l k 5 8 .4 2 5 3 4 . 3 9 2 8 7,5 2 9 . 9 2 6 2 .2 6 4 9 5 0 1.9 70 85 2 88 2 4 . 0 5 5 3 1 4 22 G i ż y c k o 4 5 . 7 2 4 2 7 . 2 6 3 8 5 , 0 2 3 . 0 2 7 2 .6 0 0 8 6 4 2. 2 3 7 158 189 1 6 .699 2 8 0 12 M i ą g o i r o 5 1 . 7 7 0 3 1 . 3 8 0 87,2 2 7 . 2 2 8 3 .9 7 7 1.277 2 .2 1 6 95 7 19 1 8 .7 9 4 150 19 N i d z i c a 3 8 . 5 9 9 2 2 . 4 0 2 88,1 1 9 .584 8 4 4 4 0 6 1.981 104 2 8 5 1 5 .859 105 jb o ra ch do R e ic h s ta g u ic u u ’ d n iu 5. II I. 19 33 r 13 O l s z t y n m i a s t o 3 8 . 1 0 5 2 6 2 7 6 86,4 2 2 . 4 9 3 1.341 1.710 2 .3 3 6 134 6 .8 5 9 9 . 8 9 7 2 1 6 100 O l s z t y n por niat 5 5 . 8 0 8 3 2 . 7 7 8 80,3 2 5 .8 2 1 1.9 46 1.554 1 4 4 2 35 8 . 5 0 0 1 2 .242 102 .132 O s t r ó d a 7 6 . 6 0 4 4 5 . 1 4 0 84,3 3 7 . 7 2 7 4 .6 5 6 1.506 6 .2 9 3 2 1 6 1.0 97 2 3 . 6 6 7 2 9 2 12 P is z 5 5 . 2 3 9 3 0 . 8 8 0 8 5,5 2 6 . 1 9 4 2 .4 7 5 1 2 02 1.7 97 87 140 2 0 . 0 6 4 4 2 9 3 Z 3 i 7 R e s z e l 4 8 . 9 6 5 3 0 . 5 8 9 8 4,8 2 5 . 7 3 3 2.8 41 1.300 1.5 10 73 9 . 9 8 9 9.9 51 69 P a rt ia L u d o u ia ic jo n a ln e g o w 145 S z c z y t n o 7 1 . 0 4 8 4 1 . 4 4 3 87,1 3 5 . 8 8 6 2 .1 2 6 1.845 3 .2 4 4 92 1.7 22 2 6 . 6 3 3 2 2 4 7 0 R a z e m 5 4 0 2 87 3 2 2 . 5 4 3 2 7 3 . 6 1 9 2 5 . 0 7 0 1 2 .614 2 5 . 0 2 6 1.0 79 2 9 . 7 8 8 1 77.861 2.181 "w *3 2 1 1.540Z liczb tych w yn ika, że w całym o k resie lat 1921— 1933, z w y jątk iem ostatn ich w yborów , przeprow adzonych ju ż po objęciu w ładzy przez h itle row ców , w pływ y obu p artii robotniczych w zgl. trzech, w liczając początkow o n iezależnych so cjalistó w , u trzym ały się bez zm iany na jedn ako w ym po ziom ie, w y rażając y m się w stosu n k u 20—30 proc. liczby w ażnych głosów. Co w ięcej, je śli liczby te p orów n am y z odpow iednim i liczbam i u praw n io nych do głosow an ia, okaże się, że w ah an ia zm n iejszą się do m inim um .
W ahania w ięc te są racze j rezultatem w ięk szej lub m n iejsze j aktyw ności w yborców , zw iązan ej z przypływ am i lub odpływ am i fa li rew o lu cy jn ej. Stan w ięc w pływ ów p artii m ark sisto w sk ich , globaln ie je trak tu jąc , był w ciągu lat 1921— 1933 u stab ilizow an y i w yrażał się liczbą c-a 25 proc. su m y głosów.
Je ż e li te c-a 25 prcc. głosów zestaw im y z c-a 2 proc. głosów , k tóre p ad ały w ok resie .przedw ojennym n a so cjald e m o k rac ję, stw ierdzim y, że w stosun ku do lat przed w ojenn ych n astąp ił przew rót. P rzew rót ten okaże się tym b a r dziej efektow ny, je śli porów n am y liczby głosów na p artie robotnicze na W arm ii i M azu rach w latach przedw ojenn ych i pow ojennych w stosunku do liczb głosów w całym p ań stw ie niem ieckim . Zobaczym y w ów czas, że region n asz bardzo pow ażnie n ad robił opóźnienie w rozw oju ruchu robot niczego.
P rzew rót ten, ja k w yk azaliśm y, nie p o siad ał u zasad n ien ia w jak ich ś istotnych zm ianach u kładu społecznego n aszego regionu. B ył to w ięc p rze w rót, d o k o n u jący się w św iad om o ści społeczn ej szerokich m as. W ynikał on albo z rozw oju p rocesów in tegracyjn ych w p ań stw ie n iem ieckim , dla których odrębn ość językow a W arm ii i M azur stan ow iła n iegdyś przeszkodę, albo z w pływ ów n a u m ysły tak doniosłych w ydarzeń , ja k w o jn a św iatow a i rew o lu cja p aźd ziern ikow a oraz rew o lu cja 1918/1919 r., albo z w szystkich tych przyczyn łącznie. P rio ry te tu k tó re jś z tych przyczyn nie jestem w sta nie u zasadn ić.
Z liczb tych w yn ika, do czego pow rócę jeszcze w dalszych w yw odach fakt, że p rzesu n ięcia w pływ ów m iędzy p artiam i robotniczym i od b y w ają się nie kosztem ru ch u robotniczego, traktow an ego jak o całość. O dn otu jm y na
m argin esie, że K P D , b ęd ąca początkow o znacznie słabszym p artn erem ,
w zrasta stale kosztem SPD .
D odatkow ą ilu stra c ją przełom u, o którym m ów im y, je st sta ty sty k a s t r a j ków. O ile w latac h przed pierw szą w o jn ą św iatow ą notow ano n ajw y ższą dla P ru s W schodnich liczbę w 1911 r. 69 stra jk ó w rocznie z 5142 str a jk u jącym i, to po w o jn ie liczby te parok rotn ie się pow iększyły i w yn oszą np. dla 1920 r. 235 stra jk ó w z 58712 stra jk u ją c y m i, w 1922 r. 255 strajk ó w z 49614 stra jk u ją c y m i itd. K rzyw a, o b ra z u ją c a n asilen ie ru chu str a jk o wego, je st jedn ocześn ie do sk on ałą ilu stra c ją przypływ ów i odpływ ów fali re w o lu c y jn e j8). Z b rak u m ie jsc a nie ro zw ijam tego zagad n ien ia szerzej, zw rac ając jedyn ie u w agę na fa k ty strajk ó w robotników rolnych, k tórej to form y w alki sta ty sty k a P ru s W schodnich przed p ierw szą w o jn ą nie ew i dencjon ow ała. J e s t to także now y m om ent w sy tu a c ji p olityczn ej Warmiii i M azur, zm ien iający w sposób istotny znane ch arak te ry sty k i p ostaw y p o lityczn ej robotników rolnych p ió ra Ju lia n a M a rc h le w sk ie g o 8).
Z atrzy m ajm y się jeszcze na chw ilę przy staty sty k ach w yborczych. Z po rów nan ia liczby głosów , które p ad ły na p artie robotnicze w m iastach i na w si w yn ika, iż w przeciw ień stw ie do całości p ań stw a n iem ieckiego nie je st tu u trzym any p rio rytet m iast. Przeciw nie, p rop orcje są n iem al jedn
a-8) M ax C onrad, S tre ik s und A u ssp errru n gen im Jah re..., R e ich sarb e its b latt (N ichtam t. T eil) N r 9, 1922, s. 283— 293, N r 4, 1923, s. 78 u. fol, N r 11, 1923,. s. 238 u. f.
9) Ju lia n M arch lew sk i: Stosu n ki społeczno-ekonom iczne w ziem iach p o l skich zaboru p ru sk iego, P ism a, W arszaw a 1952, t. I., str. 504 p isał: „W iejski robotnik bow iem , zw łaszcza robotnik, jak iego w ytw orzył typ gosp o d arstw a n atu raln ego, robotnik zależny n ajzu p ełn iej od dw oru, był do n iedaw n a ele m entem n ajzu p ełn iej biern ym pod w zględem politycznym . J e s t on Polakiem , nie m oże być niczym innym , je st P o lak iem z rasy, z języka, z obyczajów , lecz zgoła nie dem o n stru je zew nętrznie sw o je j polskości, bo nie m a ku tem u żad n ej ok azji, bo nie ży je życiem publicznym , nie m a żad n ej sp osob ności w yp ow iadan ia sw oich p oglądów politycznych. R az na pięć la t od d aje
k artk ę w yborczą przy w yborach do p arlam en tu lub g ło su je do se jm u ;
a i w tedy nie czyni tego św iadom ie, nie w y stę p u je ak tyw n ie — głosuje, ja k k aże dw ór lub k siąd z ” (1903 r.).
G łosy na K P D i SPD w m iejscow ościach liczących ponad 2 tys. m ieszk ań ców w niek tórych w yborach do R eichstagu W y b o r y z 20. 11. 1921 r. W y b o r y z 4. V . 1924 r. W y b o r y z 20. V . 1928 г. W y b o r y z 14. IX . 1930 r. W y b o r y z 5. III. 1933 r. P o u iia ty G ło s y tu a ż n e S P D (JS P D K P D G ło s y tn a ż n e V S P D K P D G ło s y tn a ż n e SP D K P D G ło s y tn a ż n e S P D K PD G ło s y tn a ż n e S P D K P D B a rc z e w o 2.143 580 2 36 2.080 347 20 I 993 503 22 2.271 471 96 2.624 450 107 B ia ła 939 327 — — 1.002 107 37 878 108 106 1.115 105 65 1 251 26 3 8 B i s k u p i e c 2.624 621 73 72 2.670 581 41 2.862 795 22 3.142 433 297 3.703 306 341 B is z ty n e k 1.696 138 12 — 1.554 21 157 1.656 167 41 1.630 142 83 1.841 90 118 E łk 7 350 1.999 2 558 7.632 1.700 220 7.265 2.063 389 7.923 1.266 742 9.031 1.001 412 G iż y c k o 4.338 734 158 728 4.311 1.310 39 4.828 1.621 104 4 .812 1.038 433 6.487 643 328 J e z i o r a n y 1.622 147 — — 1.621 259 4 1.517 186 12 1 597 81 122 1.786 67 92 M ik o ła jk i 1.100 651 — — 1.254 492 18 1.144 549 11 1.247 472 17 1.453 477 37 M iło m ły n 1.057 71 124 227 1.028 103 214 954 265 99 1.081 257 156 1.203 171 201 M rą g o iu o 2.703 863 — 146 3.439 453 380 3.896 1 048 232 4 .258 1.229 213 4.869 682 274 N id z ic a 2.726 855 23 83 2.691 495 84 3.235 889 23 3.351 829 96 4.431 346 178 O ls z ty n 15.560 1.002 561 1.667 16.916 771 2.063 17.940 1.839 1.370 19.730 1.905 1.814 22 493 1.341 1.710 O ls z ty n e k 1.183 188 — 77 1.231 101 19 1.388 164 45 1.377 234 54 1.676 186 87 O rz y sz 1.278 592 — — 1.376 412 33 1.417 548 18 1.478 434 95 1.862 378 51 O s tr ó d a 8.020 1.594 304 1.011 8.045 1.377 642 7.382 1.894 325 7.687 1.795 476 9.207 1.263 389 P a s y m 1.152 39 108 24 1.065 109 54 996 251 — 1.021 169 21 1.296 136 24 P isz 2.094 265 37 329 2.306 467 42 2.440 319 409 2.713 341 236 3.188 223 309 P r o s tk i — — — — — — — 1.220 178 211 1.256 186 118 1.323 46 43 R e s z e l 2.105 184 47 142 2.072 227 36 2.257 361 20 2.443 314 124 2.704 406 146 R y n
--
— — — 1.019 325 5 951 355 12 995 178 151 1.111 140 118 S z c z y tn o 3.859 179 412 606 4.623 597 440 4 639 615 565 5.209 665 704 6.337 459 624 W i e l b a r k 1.383 70 — — 1.188 41 14 927 82 60 990 103 42 1.365 66 62 R a z e m 64.932 11.099 1.863 5.706 69.123 10.295 4.562 71.785 14.800 4.096 77.326 12 647 6.155 91.241 8.903 5.689kow e. W ynika to chyba z p ó łp rcle tariack iego ch arakteru w si z jedn ej, a drobn om ieszczań skiego ch arak te ru m iast z d ru gie j strony, a m oże ze stru k tury n arodow ościow ej regionu, gdzie w ieś p o siad ała p rzew agę ludności n a rodow o u cisk an e j. J e s t to jeszcze jeden tem at dla b ad ań szczegółow ych.
Spo śró d m ieszkań ców W arm ii i M azur w yrośli przyw ódcy ruchu robot niczego. O ile przed p ierw szą w o jn ą kan d yd ow ali z tych ziem do R eichstagu w yłączn ie so cjald e m o k raci zam iejscow i, to obecnie sp otyk am y na listach
p artii robotniczych p rzed staw icieli W arm ii i M azur.
W 1921 r. na liście w yborczej K P D sp otyk am y: na 5 m iejscu R y szard a G ałkę, m etalow ca z O lsztyna, na 14 m iejscu F ry cza R etkow skiego, chłopa z G aw rzy jałek , pow. Szczytno, na 1 6 - m iejscu A u g u sta Seb u leita, k o lejarza z O lecka, na liście S P D z tegoż ro ku : na 7 m iejscu E rn e sta H erdera, p raw n ik a z Ełku, na 10 m iejscu B e rtę H aus, robotnicę z G rzegorzew a pod O rzy szem, na 15 m iejscu Jó z e fa K ie fe la z U kty.
W 1924 r. na liście w yborczej K P D sp oty k am y : na 6 m iejscu P aw ła K a - rohla, k o lejarza z O lsztyna, na liście SP D w tychże w yborach : na 5 m /ejscu E rn e sta H erdera, p raw n ik a z E łku.
W drugich w yborach 1924 r. ze strony K P D kan d yd ow ali: na 4 m iejscu P aw eł K aro h l z O lsztyna, n a 9 m iejscu P aw eł B ergem an n robotnik z S ie dlisk, pow. G iżycko, ze strony S P D zaś: n a 5 m iejscu E rn e st H erder z Ełku. W 1928 r. z ram ien ia K P D w ysun ięci b yli: na 3 m iejscu F ran ciszek G rzeski, robotnik z O lsztyna, na 9 m iejscu A u g u st Seb u leit z O lecka, ze strony SP D zaś. n a 13 m iejscu E w ald Sch nell, robotnik, działacz zw iązko w y z O lsztyna, na 14 ' m iejscu P aw eł B rochow ski, urzędnik k a sy chorych z O stródy.
W w yborach 1930 r. z W arm ii i M azur k an d y d ow ali z ram ien ia SP D : na 10 m iejscu P aw eł B roch ow ski z O stródy, n a 16 m iejscu P iotr Chom se, robotnik, działacz zw iązkow y z O lsztyna, z ram ien ia K P D : na 18 m iejscu F ran ciszek G rzesk i z O lsz ty n a 10).
L isty tych działaczy m ożna by uzupełnić n azw isk am i kan d ydatów , czy n aw et posłów do se jm ik u p row in cjon aln ego P ru s W schodnich, radnych m ie j skich i pow iatow ych itd. Z w racam przy tym uw agę, że ograniczam się tylko do re je n c ji o lszty ń sk ie j i nie w ym ien iam takich działaczy ja k F ran ciszek R u dn icki z E lb ląg a, p oseł do S e jm u P ru skieg o , ja k A u g u st P iask o w sk i z K ę trzyna, R o b ert Stan k iew icz z W ęgorzew a i inn., k tórzy kan d ydow ali do R eich stagu w latach 1921— 1930.
J e s t rzeczą in te re su ją c ą stw ierdzenie, ilu tych w ybitnych działaczy było narodow ości p o lsk ie j. N a p od staw ie in fo rm acji jedn ego z nich, P io tra C hom se, ży jącego dziś w O lsztynie, m ogę stw ierdzić, iż P o lak am i byli F ran ciszek G rzeski i P aw eł K a r o h l n ) w ybitni działacze K P D . W iadom o także, iż P o lak iem był F rycz R etko w sk i a zapew ne i w ielu pozostałych. O pracow an ie b io grafii działaczy re w olu cyjn ych W arm ii i M azur je st p o stu latem oczeku jącym- sp ełn ienia, jak o konieczne uzu pełnien ie istn ie ją c e j lite ratu ry o b o jow nikach o w olność i p olsk ość te j ziem i. N a m arg in esie chciałbym zazn a czyć, iż n iektórzy działacze m u sieli być bojo w n ik am i dużego p o k ro ju np. F ran ciszek G rzeski, k tóry był w ym ienion y na liście w yborczej z 1928 r. na
trzecim m iejscu , p rzed p óźn iejszym sek retarzem K P D okręgu P ru sy
W schodnie, W alterem Schützern, a zatem w h iefarch ii p arty jn e j notow any był w ysoko. M ożna także dodać, że k arie ra polityczn a W ilhelm a G irnusa, jedn ego z n ajw y b itn iejszy ch m ężów stan u NRD, rozpoczęła się w O lsztyń- skiem . B y ł on tu jedn ym z b ard zie j w y b ijający c h się agitatorów i działaczy organ izacyjych m łodszego p okolen ia w K P D . W znan ym procesie szczycień- skich k om u nistów zn alazł się n a ław ie oskarżonych .
W brew n iesłych an ie in te re su ją c e j ulotce K P D , k tóra zaczyna się od słów „w a lk a o w ładzę nie ro zstrzy ga się przy pom ocy k a rtk i w yborczej, roz strzy ga się na u licy ” 12) — stw ierdzić ch yba je d n ak w ypadn ie, że w całym
okresie 1921— 1933 zagadn ien ie p rzeję cia w ładzy nie stan ęło przed o rg an i
z acjam i K P D z W arm ii i M azu r jak o ak tu aln e zad an ie chwili n ajb liższe j. B o jow a o rgan izac ja Czerw ony F ro n t (Rotę Front) zorganizow ana b y ła i
dzia-lw) S ta tistik des D eutschen R eichs, B än d e 291/HI, 315/1, 315/III, 372/1, S82/I u. 434.
n ) A. W akar: Ju b ile u sz P io tra Chom se, „W arm ia i M azu ry” , nr 9 z 1. V. 1957 r.
12) W erner S o m b art: D er p roletarisch e S ozialism u s, Je n a 1924, Zw eiter
B an d s. 442 u.f.
łała w yłącznie w ok resie odpływ u fali rew olu cyjn ej. U w aga K P D kon cen trow ała się w ięc głów nie na p racy organ izacy jn ej i propagan dow ej, do której zaliczyć w ypadn ie także i organizow anie m an ife stacji pierw szom ajow ych, na ak cjach wyborczych oraz na w alce o realn ą, n ajb liższą popraw ę sy tu acji k lasy robotniczej w ram ach istn iejących w arunków . Z tego powodu, w łaśn ie z pow odu n ajb ard ziej silnego zaan gażow an ia się K P D tu taj w w alce 0 w aru n ki bytow e robotników , w w alce o podw yżkę płac, o p rzestrzegan ie
czy skrócen ie czasu pracy, w a k cje strajko w e, w w alk ę o higienę i bezp ie czeństw o pracy, w stan k as chorych, w p opraw ę w aru n ków kom unalnych itp. z tego w łaśn ie pow odu przeciw ień stw a m iędzy organ izacjam i K P D 1 SP D na W arm ii i M azurach, m im o toczonej w alki ideologicznej, mimo n aw et fak tu , że SP D dłuższy czas w spółuczestniczyła w rządach, które K P D zw alczała, pow tarzam — przeciw ień stw a te m iędzy tutejszym i o rg an izac ja mi, będ ącym i w szak organ izacjam i dołowym i, nie były zbyt silne. Św iadczą 0 tym w spom nienia działaczy, którzy ja k np. kom u n ista Ja g ie łło w ysoko ocenia so cjald em o k ratę H e r d e ra 13) lub ja k np. so cjald em o k rata Chom se w ysoko ceni kom unistę G r z e sk ie g o 14).
Św iadczą o tym życiorysy działaczy 15). Z życiorysów tych w ynika, że fak ty przechodzenia z jed n ej organ izacji do dru giej w zależności od sytu acji, od od pływ u czy p rzypływ u fa li rew olu cyjn ej, zdarzały się pospolicie. W końcu lat dw udziestych, w okresie kiedy ro zp raw a S talin a z przeciw n ikam i w yw oływ ała w zburzone d y sk u sje ^ w całym ru chu robotniczym , n aw et posłow ie K P D z P rus W schodnich, jak M ax H eydem ann, w racali do so cjald e m o k racji, albo też tw orzyły się od pryski w ro d zaju lew icow ych kom unistów , którzy także 1 na W arm ii i M azurach usiłow ali, acz bez pow odzenia, prow adzić a g ita c ję w yborczą. T ak w ięc jestem zdania, że różnic, n iew ątpliw ie zresztą istn ie jących zarów no ideologicznych ja k i w m etodach p racy o rgan izacy jn e j czy p rop agan dow ej, zachodzących m iędzy K P D i SP D tu taj, na W arm ii i M a zurach, przeceniać nie należy. Tu różnice te należy, moim zdaniem , tra k tow ać jak o różnice w ew n ątrz ruchu robotniczego. Poza n aw ias u su n ąć n a leży tylko zdecydow anie praw icow ych socjaldem okratów , ja k np. Winnig, który zresztą w ystąp ił z czasem z so cjald e m o k racji, p rzy łączając się do je j bu rżuazyjn ego od prysku w p ostaci m in iaturow ej p artii tzw. starych so c ja l dem okratów .
Nie ch ciałbym się zatrzym yw ać na zagadn ieniach stru k tu ry o rg an izac y j n ej i m etod p racy o rgan izacy jn ej K P D i SP D . W yw ołałoby to bow iem sk o jarzen ia czy porów nan ia z chw ilą obecną, co prow adziłoby, m oim zd a
niem, do ahistorycznych wniosków .
Je ż e li chodzi o p racę propagan dow ą, to w y d aje mi się, że głów nym , za sadniczym , n iem al jedyn ym instrum en tem w tej dziedzinie była p ra sa p a r tyjn a. D ziałacze p arty jn i traktow ali p rasę jak o trybunę, z k tórej p rzem a w iali do m as. Św iadczy o tym w ysok a ran g a publicystów w h ierarch ii p arty jn e j. Zarów no w w yborach 1P21, ja k i obu w yborach 1924 r. czy w reszcie 1930 r. p osłam i K P D z P ru s W schodnich do R eich stagu , w trzech pierw szych w yp adkach jedynym i, b yli redaktorzy organów p arty jn y ch . Z a gadn ien ie historii p rasy robotniczej, o b słu gu jącej W arm ię i M azury, je st także problem em w y m ag ający m opracow ania. N iestety, bez sięgn ięcia do bibliotek N R D je st to zadan ie nie w ykonalne, pojedyncze egzem plarze np. ,,Echo des O sten s” sa u n as zupełnym i u nikatam i.
M ów iąc o w alce o realn ą popraw ę bieżących w arun ków k lasy robotni czej, n ależałoby om ów ić historię ruchu zw iązkow ego, zw iązków zaw odo w ych na W arm ii i M azurach. T em at to bardzo obszerny, w y m ag ający osob nego opracow ania. W spom niałem poprzednio m im ochodem o ruchu s tr a j kowym . W arto choćby tylko zarejestro w ać fakt. iż w stosun ku do okresu przedw ojennego, kiedy np. w 1907 r. w alczono o jedenastogodzinny dzień pracy, n astąp iła w w yn iku rządów so cjald em o k racji, albo w w yniku n acisk u rew olucyjnego, znaczna popraw a w tej dziedzinie, w yrażająca się w dość szerokim u staw od aw stw ie socjalnym . N atom iast realn e płace robocze, co
13) Przem ów ienie G u staw a Ja g ie łły na pierw szym zjeździe byłych człon ków K P D i SP D z W arm ii i M azur w dniu 5. I. 1957, stron a 24 m aszyn o pisu dołączonego do protokołu z obrad Zjazdu, A rchiw um KW P Z P R w O l sztynie.
14) A. W akar: Ju b ile u sz P iotra Chomse, „W arm ia i M azury” nr 9
z 1. V. 1957.
1 ■) W A rch iw um KW P Z P R w Olsztynie.
m ożna by u zasad n ić staty sty k ą 16) udziału w dochodzie narodow ym na głową, w ed łu g siły n ab yw czej z r. 1928 w r. 1932 były niższe niż w 1913 r. i w y raż ały się w edłu g tego w sk aźn ik a stosu n kiem 74:100:67.
W arto je d n ak zaznaczyć, że w porów nan iu do przeciętn ego poziom u R zeszy stosun ek ten w y rażał się k orzystn iej, a m ianow icie ja k 63:100:77. W idąć zatem i n a tym przykładzie, że k la sa robotnicza P ru s W schodnich n ad ro b iła znacznie zacofan ie, obserw ow an e w latach przed p ierw szą w ojną św iatow ą. D od ajm y, że w tego ro d zaju organ izacjach jak zw iązki zaw odow e czy k asy chorych działacze robotniczy W arm ii i M azu r p o siad ali duże w p ły wy. Np. P iotr C hom se był w ybitnym działaczem zw iązków zaw odow ych, P aw eł B roch ow ski czv — z ży jący ch — G erh ard W ittek zajm o w ali pow ażne stan o w isk a w k asach chorych itd. Ogrom zagadn ień, zw iązanych z p rob le m em w aru n kó w bytow ych k lasy robotniczej W arm ii i M azur w okresie m iędzyw ojenn ym , w y m ag a opracow an ia.
W ym aga rów nież op racow an ia frag m e n t tego zagadn ien ia, m ianow icie k w e stia bezrobocia na W arm ii i M azurach. Z agadn ien ie to, ja k w sp o m n ia
łem , w iąże się z zagad n ien iem ru ch ów m igracyjn y ch , poniew aż całą n ad w yżkę siły roboczej n aw et z okładem w ch łan iał w latach p ro sp erity p rze m ysł zachodn io-n iem iecki. G orzej było w latach kryzysów ekonom icznych, m im o, że m a ją tk i ju n k iersk ie , cierpiące n a chroniczny b rak siły roboczej, stan ow iły d la ryn ku p racy W arm ii i M azu r p ew n ą rezerw ę. Jed n ak że w r. 1933 w re je n c ji o lszty ń sk iej było zarejestrow an y ch 20,744 bezrobot nych, w tym 3180 kobiet. P oniew aż n a u trzym an iu tychże bezrobotnych zn ajdow ało się 29149 osób, razem w ięc, w edłu g danych spisow ych, w r. 1933 na sk u tek k a ta stro fy bezrobocia cierpiało 49893 osób, zatem 9 proc. całej ludności.
H itleryzm , k tóry w 1928 r. o siągn ął na W arm ii i M azurach zaledw ie
u łam ek procen tu głosów w w yborach do R eich stagu , n ag le w latach
1930— 1932 przeistoczył się w pow ażną siłę polityczną, d o m in u jącą nad
w szystk im i p artia m i politycznym i z w y jątk ie m pow iatów w arm iń skich ,
gdzie k ato lick ie C en trum u trzym ało do koń ca p rzew agę. N a podstaw ie an alizy staty sty k w yborczych w yn ika w szakże jasn o, iż su k cesy sw e N SD A P o siągało w zasad zie w yłączn ie kosztem innych p artii reak cy jn y ch lub u m iar kow an ych m ieszczańskich . A ż do w yborów z 5 m arc a 1933 r., o d b y w ają cych się już po ob ję ciu w ładzy przez H itlera, stan w pływ ów obu p artii ro botniczych nie u le gł skurczeniu. Z ostały one pokonan e u derzen iem całej zjedn oczon ej w h itleryzm ie re a k c ji społeczn ej, przy czym w ynik w alk i zo stał p rzesądzony poza terenem P ru s W schodnich.
J a k o ostatn ie zagad n ien ie chciałbym p oru szyć sp raw ę stosu n ku ruchu robotniczego do sp raw y p o lsk ie j na M azu rach i W arm ii. Sp raw y tej do tkn ął niedaw no w sw ych w spom nien iach K a ro l М а Ц е к 17). Z agad n ien ie to je st bardzo szerokie i w y m ag a osobnego op racow an ia. M im ochodem w spom n iałem o licznym u dziale P o laków w poczcie czołow ych działaczy robotni czych W arm ii i M azur. J e s t to jed n a i nie n ajw ażn ie jsza chyba strona za gadn ien ia. S p ra w a osobistego patriotyzm u p olsk iego ogrom n ej liczby d zia łaczy rew olu cyjn ych W arm ii i M azur nie budzi w ątpliw ości. I znów można się pow ołać na p am iętn ik i G u staw a J a g ie łł y 18), który pisze o zrozum ieniu dla sp raw y p o lsk ie j ze strony w ybitnego so cjald e m o k raty E rn e sta H erdera czy na w spom n ien ia P io tra C hom se, który m ów i o p atriotyzm ie rew o lu cjo n istów z O lsztyna: G rzeskiego, K aro h la, M aczeja 19). Sąd zę jedn ak, że sedno sp raw y tkw i nie w uczuciow ym zaan gażow an iu w ięk szej lub m n iejsze j lic z by działaczy, a w stosun ku całej p artii, całego ruchu, stan ow isku , w y ra żonym w u ch w ałach p arty jn y ch . N iestety, uchw ały zarów no SP D , U SPD czy K P D w sp raw ie p o lsk ie j W arm ii i M azu r są m i n iedostępne (o ile, oczyw iście, b yły p odejm ow ane). W ydaje m i się, że w tej sp raw ie — w la tach 1921— 1933 — były dw a problem y, dw ie strony zagad n ien ia: a m iano- w ie sp raw a stosu n k u do język a polskiego n a W arm ii i M azu rach oraz sp raw a przynależn ości p ań stw o w ej W arm ii i M azur. W ydaje mi się, że w p ierw szej sp raw ie zarów no K P D , ja k U SP D , ja k i w m n iejszym stopniu
16) S tatistisc h es H andbuch fü r die P rovinz O stp reu ssen , K ö n ig sb e rg 1938, s. 263.
17) K aro l M ałłek: W spom nienia, „W arm ia i M azu ry” , nr 8 z 15. IV. 1957 r. 1S) C ytow ane w yżej przem ów ienie G u staw a Ja g ie łły , por. odsył. nr 13. 3p) A. W akar: Ju b ile u sz P io tra C hom se, „W arm ia i M azu ry” , nr 9 z 1. V. 1957 r.
także i SP D , p rzeciw staw iały się w szelkim hecom antypolskim . Św iadczyć
m ogłyby za tym dokum enty, opublikow an e przez Ja n a B aczew skiego,
w sp raw ie poparcia starań o szkoły p olskie przez fra k c ję kom unistyczną w sejm ie p r u s k im 20). Św iadczyć także m ogą argu m en ty na rzecz so c ja ld e m okratów niem ieckich, przytoczone przez Lim an ow skiego w jego b roszu r c e 21). J e ś li n ato m iast idzie o sp raw ę drugą, o sp raw ę p rzynależn ości p ań stw ow ej W arm ii i M azur, to w y d aje mi się n ad er w ątpliw e, aby K P D , nie m ów iąc ju ż o SP D , zajm o w ała ja k ie ś określon e stanow isko. Nie spotkałem się także z jak im iś dow odam i zain tereso w an ia K P P sp raw ą polską W arm ii i M azur, poza p rop agan d o w ą b roszu rą k o m u n izu jącej S te fa n ii Sem połow - sk iej, w yd an ą w okresie plebispytu 22). K ierow nictw o K P P działało w ok re sie 1921— 1933 w pew nych latach z G d ań ska, lub z Gliw ic, na terenie W ar m ii i M azur nie był ch yba nigdy w tam tych latac h żaden z w ybitn iejszych działaczy p artii polskiego p roletariatu . W ydaje m i się, że w tym okresie w szelkie problem y, zw iązan e z p rzesun ięciam i granic, były dla kom u ni stów, zarów no polskich ja k i niem ieckich, w przededniu sp od ziew an ej r e w o lu cji św iatow ej, a n aw et w obliczu bieżących zadań w alk i o p opraw ę bytu k lasy robotniczej, zagadn ien iam i m ało istotnym i, drugorzędnym i. S p r a w a ta, pow tarzam , w ym aga, oczyw iście, szczegółow ych badań .
O statnią stroną tego sam ego zagad n ien ia je st sp raw a stosun ku ruchu polskiego W arm ii i M azur do ruchu robotniczego tych ziem. W ydaje m i się, że poza sym patią ludow ców m azu rskich do ruchu so cjalistycznego, pod kreślon ą przez L im a n o w sk ie g o 23), a uw ypukloną ostatnio w szkicu B o g u sław a L e śn o d o rsk ie g o 24) trudno znaleźć jak ieś dowody, św iad czące o istn ie jących w in teresu jącym n as okresie pow iązaniach. Trudno zresztą w y ciągać d a le j idące w nioski, poniew aż ruch p olsk i na terenie W arm ii i M azur nie stan ow ił nigdy, poza p ow iatam i w arm iń skim i, p ow ażn iejszej siły. W arto je d n ak zw rócić u w agę — czyniłem to już k ie d y ś 23) — n a zupełny zanik w pływ ów politycznych ruchu polskiego n aw et n a teren ie połudn iow ej W armii po r. 1924. P odczas, gdy przed w ojn ą procent głosów na k an d y d ata z listy p o lsk ie j sięg ał 30—40 proc., a w jedn ym w yp adk u przekroczył n a w et 50 proc., to po w ojnie, a zw łaszcza po 1924 procent ten m aleje w sposób k atastro faln y .
Zupełnie odw rotne zjaw isk o obserw ow aliśm y na tym terenie, ja k ^pam ię tam y, w odniesieniu do krzyw ej, ilu stru ją c e j rozw ój ruchu robotniczego. M am w rażen ie — szczegółow o to u zasad n iłem gdzie indziej — iż je steśm y tu św iad k am i dwu stron tego sam ego procesu. N a W armii i M azurach do kon ał się w om aw ian ym okresie ogrom ny przew rót pojęć, ogrom ny p rze w rót um ysłow y. N ieuw zględnianie tego fa k tu w p racy p olityczn ej o rg an i zacji polskich, a opieranie je j na m om entach tradycjon aln ych , a w ięc prze ży w ający ch się, było obok obiektyw nych przyczyn su biektyw nym pow odem zaniku w pływ u i zasięgu ruchu p olskiego na M azurach i W arm ii.
20) „R zeczyw isto ść” , dodatek społeczn o-k ulturaln y „G łosu O lsztyńskiego” z 2. VI. 1956 r., nr 10.
21) B. L im an o w sk i: „M azow sze P r u sk ie ” s. 23 i 25. 22) S. Sem p o ło w sk a: „M azu ry P ru sk ie ” .
23) B. L im an o w ski: „M azow sze P ru sk ie ” , s. 23 i 53.
24) B o gu sław L e śn o d o rsk i: „N iektóre zagadn ien ia dziejów W arm ii i M a zur w latach 1918— 1920” , K w artaln ik H istoryczny nr 4—5, 1956, s. 412 i 416. Tegoż au tora: P o lsk a — P ru sy W schodnie... — „W arm ia i M azu ry” , nr 8 z 1. V II. 1956 r.
25) A. W akar i B. W olski: Sześć wieków' O lsztyna, O lsztyn 1956, s. 72 i nast. T ak że: A. W akar: „H isto rio grafia czy h agio grafia”, „W arm ia i M a zu ry” , nr 11 z 15. IX . 1956 r.
