Jan Wróblewski
Publiczne biblioteki powszechne
województwa olsztyńskiego w latach
1946-1959
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 69-113
M A T E R I A Ł Y JA N W RÓBLEW SKI
P U B L IC Z N E B IB L IO T E K I P O W S Z E C H N E
W O JE W Ó D Z T W A O L S Z T Y Ń S K IE G O
W LA TA C H 1946 — 1959 a)
U W A G I W S T Ę P N EW trakcie zbierania m ateriałów do n in iejszego opracow ania natk n ąłem się na p ow ażn e trudności, przyczyną których b yła niedokładna dokum entacja lub zu pełny jej brak. G dyby jeszcze co najm niej 5 la t w stecz przystąpić do opra cow an ia d ziejów b ibliotek p ow szechnych na teren ie w ojew ód ztw a olsztyńskiego, zadanie to m ożna by b yło w yk on ać m niejszym niż obecnie nakładem pracy, a z w ięk szy m rezultatem . Brak poszanow ania dokum entacji b ib liotecznej — 0 czym niejednokrotnie już w sp om in ałem — ma tu w ie lk ie z n a c z e n ie 2). Np. w PiM B P w W ęgorzew ie najstarsza dokum entacja sięga zaled w ie roku 1958. W tak iej sy tu a cji często do bardzo prostych rzeczy dochodzi się drogą okrężną 1 to z n iem ałym nakładem czasu i pracy, np. liczbę czyteln ik ów i w ypożyczeń w y łu sk iw a ć trzeba z różnych spraw ozdań, a kadrę z różnych nieraz m ało- w ażn ych p isem ek. Jak już zaznaczyłem w poprzednim sw ym opracow aniu, że o ile m ożna jeszcze odtw orzyć stan księgozbioru uciekając się do kon fron tacji z zapisam i w księgach in w en tarzow ych i książkach ubytków , o ty le tru d n iejsza jest spraw a w odtw arzaniu kadry, gdzie trzeba b yło uciekać się n a w et do u st nych k o n fron tacji z osobam i pracującym i w tym czasie w b ib liotek arstw ie. N ajtru d n iej jest jednak z u stalen iem liczby czyteln ik ów i w yp ożyczeń . Tutaj już kon fron tacja źródłow a jest n iem ożliw a, tym bardziej że zdarzały się w y padki istn ien ia danych sprzecznych ze sobą. D opiero w k on tek ście sąsied n ich la t i p o w ia tó w trzeba b yło dobierać n a jw ła ściw sze liczby. N ależy zaznaczyć, że spraw ozdania dotyczące czytelników , w yp ożyczeń i p u n k tów b ib lioteczn ych są bardziej ścisłe w latach ostatnich, m niej w latach 1950 — 1955. W p oszuki w an iu m a teria łó w przew ertow ałem zarów no akta urzędow e, znajdujące się w p ow iatow ych i m iejsk ich bibliotekach (szukałem też m ateriałów w n iek tó rych bib liotek ach grom adzkich), jak rów nież w szelk ie d ostępne m i źródła w sam ym O lsztynie. Sięgn ąłem też do m ateriałów p u blikow anych w b ib liote karskich pism ach fach ow ych („B ibliotekarz”, „Poradnik B ib liotek arza”) oraz notatek i artyk u łów , zam ieszczanych w prasie region aln ej i centralnej. S ta
*) Z aczątkiem , a w ła ściw ie kręgosłupem n in iejszego opracow ania jest praca m agistersk a autora (K sięgozbiory b ibliotek pow szechnych w oj. olsztyńskiego
i ich u żytkow anie), pisana w roku 1959 pod kierunkiem prof. dr H. W i ę c k o w s k i e j .
2) J. W r ó b l e w s k i , Ginąca historia (L ist do redakcji). Politj'ka, nr 22, 28 V 1960 r.; J. W r ó b l e w s k i , R o z w ó j b ib lio tek p o w sze c h n y c h w pow ie cie
o l s z t y ń s k i m w latach 1946— 1959, K om unikaty M azursko-W arm ińskie, nr 3,
1960 r., s. 395 — 412.
rałem się też, aby zdobyć jak n a jw ię c e j m a teria łó w p orów naw czych. W tym celu oprócz źródeł op u b lik ow an ych u zy sk a łem m a teria ły jeszcze n ie p u b lik o w a n e z innych w o je w ó d z tw 3).
*
*
*
K om órką a d m in istracyjn ą, sp raw u jącą w ład zę nad b ib liotek am i p o w szech n y m i w w o jew ó d ztw ie, był i jest R efera t B ib lio tek , k tóry rozpoczął sw ą d zia ła ln o ść 15 IX 1945 r. w łon ie K uratorium . K ierow n ik tego referatu podlegał bezpośrednio k uratorow i. D o roku 1952 R eferat B ib lio tek sp raw ow ał op iek ę nad b ib lio tek a m i p ow szech n ym i i szk oln ym i. W roku 1952 w zw iązk u z p rzejściem b ib liotek p ow szech n ych z resortu M in isterstw a O św ia ty do M in isterstw a K u l tury i S ztu k i refera ty b ib liotek p o w szech n ych w w o jew ó d ztw a ch p rzeszły do w y d zia łó w k u ltu ry PW RN. W pow iatach od roku 1952 istn ia ły analogiczne refera ty (jednoosobow e) w oddziałach k u ltu ry p ow iatow ych rad narodow ych. Jak już w sp o m n ia łem w op racow an iu p o w ia tu olsztyń sk iego, o d d ziaływ an ie tych referatów na sp raw y b ib lioteczn e b yło bardzo znikom e. W gm inach sp ra w y b ib lioteczn e w ch o d ziły do zakresu d zia ła ln o ści referen tó w so cja ln o -k u ltu - raln ych . A le ich o d d zia ły w a n ie było jeszcze m n iejsze — p raw ie żadne. R eferat B ib lio tek w p ierw szy ch latach sw ego istn ien ia b ył jedynym organizatorem i koordynatorem sie c i b ib lioteczn ej. P o n iew a ż w tym czasie nie istn ia ła jeszcze B ib liotek a W ojew ódzka — m ia ł on w sw e j g e stii ró w n ież sp raw y szkolenia kadry. Np. k iero w n ik iem k u rsu dla k an d yd atów na k iero w n ik ó w b ib liotek gm innych w O stródzie (październik 1948) b ył ów czesn y k ierow n ik referatu, dr Jan M ajew ski. R efera t b ib liotek zajm ow ał się zaop atryw an iem pierw szych b ib liotek w k sięgozbiór. (P ierw sze k sięgozb iory b yły n a w e t zap isyw an e do ksiąg in w en tarzow ych przez p racow n ik ów r e fe r a t u )4). O bsadę referatu sta n o w iły trzy osoby: k ierow n ik i dw aj referen ci. P óźniej: k ierow n ik , w izytator i referent. P ierw szy m k iero w n ik iem b y ł W acław A lu ch n a. 1 III 1946 r. k ierow n ik iem refera tu został dr J. M ajew sk i, w izy ta to r szkół średnich. Od 1 IV 1951 r. k ie row n ictw o refera tu pow ierzon o H elen ie A n u siak , która p racow ała na tym sta
-3) S erd eczn ie dzięk u ję w szy stk im , którzy w ja k ik o lw iek sposób pom ogli mi w nap isan iu n in iejszeg o opracow ania. P rzede w szy stk im k o leg o m -b ib lio te- karzom z tzw . „starej g w a r d ii”: H. B a r t k o w s k i e j (b. kier. PiM B P w B isk u p cu R eszelskim ), W. G o ł o w i c z o w i (kier. PiM B P w M rągow ie), D. H e r t l o w e j (kier. P iM B P w Iław ie), E. L i p n i c k i e j (kier. P iM B P w B ran iew ie), T. M a r c h w i c k i e j , (kier. PiM B P w O stródzie), B. P s z e n - n e j (kier. PiM B P w D ziałd ow ie) i Z. Z y m l e r o w e j (kier. P iM B P w M orągu). P on ad to w szy stk im k ierow n ik om p ozostałych b ib liotek p o w ia to w y ch oraz F. K o c z a n (instr. PiM B P w Lidzbarku W arm.) i innym bibliotekarzom , k tó rych n ie sposób tu w y m ien ić. D zięk u ję ró w n ież J. K r a s o w s k i e j (kier. Czyt. M łodz. W iM BP) oraz I. P r z e p i ó r s k i e j (kier. G B P w Srok ow ie, pow . K ętrzyn) za cenne w y p o w ied zi pisem n e. M oje pod zięk ow an ia n ależą się b ib lio tekarzom z innych w o jew ó d ztw : E. H a t k o (kier. d ziału in str.-m et. W iM BP w K atow icach), M. K a ł d o w s k i e j (kier. d ziału in str.-m et. W iM BP w K ie l cach), M. H u d y m o w e j (w icedyr. W iM B P w K oszalinie), kol. S i e k o w - s k i e m u (w iced yr. W iM B P w Łodzi), L. T o k a r s k i e j (w icedyr. W iM BP w R zeszow ie), R. S z y m a ń s k i e j (kier. d ziału in str.-m et. W iM BP w B ia łym stoku) oraz dyr. P a ń stw o w eg o O środka K ształcen ia B ib liotek arzy w Jaro cin ie P. W a s i l e w s k i e m u za u d ostęp n ien ie m ateriałów z zakresu k sz ta ł cen ia bib liotek arzy, a przede w szy stk im zastęp cy dyrektora D epartam entu P ra cy K u ltu ra ln o -O św ia to w ej i B ib lio tek w M in isterstw ie K u ltu ry i Sztu k i Cz. K o z i o ł o w i za zezw o len ie, a nacz. J. C z a r n e c k i e j i T. Z a r ż ę ta s k i e m u za u d o stęp n ien ie potrzeb n ych mi m ateriałów . Tak sam o d ziękuję w izy ta to ro w i K uratorium M. B o j t o , dr J. M a j e w s k i e m u , kier. referatu b ib lio tek w W y d zia le K u ltu ry PW RN w O lsztyn ie H. P i e t r u l e w i c z oraz W. D ą b r o w s k i e j (w iced yr. W iM B P w O lsztynie).
now isk u do 31 X 1952 г. P o jej odejjściu k ierow n ik iem została H alina P ie tr u le - w icz, która pracuje na tym stan ow isk u do ch w ili obecnej. Ponadto p racow ali w referacie (podaję w k olejn ości chronologicznej zatrudnienia): Irena G rabow ska, Janina C yw ińska, W anda H ebda, W iktoria Żurawska, M agdalena Bojto, M ałgorzata L am part, Józefa M ilew ska, S tefa n B raun, Irena M ydło, Jan W róblew ski, K rystyna M ieczkow ska i Janina Ł anocha. W lutym 1957 r. na skutek kom p resji etatów w ad m in istracji refera t b ib liotek został zlikw idow any, a p racow n icy (H. P ietru lew icz i J. W róblew ski) w ciele n i do W iM BP. Jednak u ch w ała PW RN z dnia 25 X 1957 r. przyw raca należną rep rezen tację bib lio tekom w ad m in istracji w ojew ód zk iej, zachow ując jednoosobow y referat b ib liotek . T aki stan rzeczy trw a do d zisiejszego dnia.
1. ROZWÓJ SIECI
T w orzenie bibliotek pow szechnych w w oj. olsztyń sk im n astąp iło później an iżeli w innych w ojew ód ztw ach , n a w et tych, które zostały później w yzw olon e. Np. na obszarze w oj. p oznańskiego już w roku 1945 zanotow ano pow stan ie 140 b ib liotek (81 000 w olum inów ), a organizacja pow szech n ych b ib liotek p u b licznych rozpoczęła się od czerw ca tegoż roku. (O ficjalne otw arcie p ierw szej b ib liotek i p ow iatow ej n astąp iło w grudniu 1945 r.5). W w oj. w rocław sk im p ierw sze bib liotek i pow szech n e (K łodzko, W rocław , B olesław iec) p o w sta ły ró w n ież w roku 1945 6), jak i na obecnym terytorium w oj. k oszaliń sk iego (np. Z ło tów ) 7). Na teren ie w oj. olsztyńskiego, w g posiadanych danych, pierw szą b ib lio teka w ogóle była B ib liotek a In stytu tu M azurskiego, która p ow stała w lipcu 1945 r.8). W tym sam ym roku została założona b iblioteka kolejarzy w O lsztynku. Istn iała rów nież już akcja biblioteczna na terenach p o w ia tó w działdow skiego i now om iejsk iego nie należących jeszcze w ów czas do w oj. olsztyń sk iego. P ie r w szą siecią biblioteczną na terenie Okręgu M azurskiego (tak nazyw ano w ted y woj|. olsztyń sk ie) była sieć bibliotek szkolnych. K uratorium O kręgu Szkolnego zaczęło w y sy ła ć do szkół p ow szechnych i średnich p ierw sze kom p lety książek pochodzące z przydziału M in isterstw a O św iaty, częściow o z zakupu. D o p a ź dziernika 1946 r. dostarczono szkołom pow szech n ym 94 kom p lety o łącznej liczb ie 2430 książek (ok. 50% szkół). W tym sam ym czasie zaopatrzono w kom p lety (ä 50 — 80 książek) w szy stk ie istn iejące szkoły śred n ie ogóln ok ształ cące (11), 3 licea pedagogiczne, 3 szkoły ćw iczeń i 2 u n iw ersy tety ludow e, co sta n o w iło ogółem 1185 książek. Do października 1946 r. zarejestrow an o w KOS ogółem 112 bibliotek, w tym 91 szkolnych, a 21 in n y c h 9).
S ieć publicznych b ib liotek p ow szechnych zostaje zorganizow ana na terenie woj;, olszty ń sk ieg o w roku 1946. P ierw szą p laców k ą w tej sieci była M iejska B ib liotek a w O lsztynie, założona dnia 1 k w ietn ia 1946 r.lfl). W czw artym k w ar ta le tegoż roku zostaje zorganizow anych 8 b ibliotek p ow iatow ych (Ostróda, Lidzbark W arm., M rągowo, G órow o Iław., P asłęk , Pisz, B isk u p iec R eszelski, Morąg). W praw dzie KOS już w m aju 1946 r. z okazji „Ś w ięta O św ia ty ” w y
siało 13 inspektoratom szkolnym kom p lety sk ład ające się z 200 — 300 opraw
io-5) B ib lio te k i w o j e w ó d z t w a poznańskie go w la tach 1945 — 1954. Praca zbio row a, W arszaw a 1956.
6) R. Z a w a d z k i , Z histo rii bibliotek dolnośląskich. M ateriały m eto dyczne W iM BP w W rocław iu, nr 4/1959.
7) C z y te l n ie i b ib lio tek i w w o j e w ó d z t w i e k o sz a liń s k im 1949 — 1959,
K oszalin 1959.
-8) H. P i e t r u l e w i c z , Bib lio tek i o ls zty ń s k ie , Inform ator, O lsztyn 1960. 9) Wg spraw ozdania R eferatu B ibliotek.
10) H. P i e t r u l e w i c z , Inform ator.
BIBLIOTEKI POWIATOWE
Lp. Potniał otirarciaDała i I kieroumik biblioteki Uiragi
1 B artoszyce 12 III 1947 O lga Z alew sk a 2 B isk u p iec 27 XI 1946 G enow efa K rupińska 3 Braniewro 26 I 1947 Janina Ż akow a 4 D ziałd ow o 1946 C zesław a R ow icka 5 G iżycko 7 X 1947 Z ofia B artn ik ow sk a 6 G orow o Ił. 10 XI 1946 Janina M ilen k iew icz
J d . G i n t o u i - 1 to i u a z d a ł a
7 Iław a 4 V 1947 D anuta P ietruszk o
8 K ętrzyn * 11 II 1948 E ugeniusz G ałd ziew icz ( 1 2 X II 1946
9 L idzbark 14 X 1946 L eon C yb u lsk i 10 Morąg 16 XII 1946 W anda H ebda 11 M rągow o 18 X 1946 W anda A m brożew icz 12 N idzica 23 IV 1948 W ład ysław C hudzik 13 N ow e M iasto 25 X 1946 Franciszek B u k ow ski 14 O lsztyn pow . 1 VI 1947 F ranciszek Iw an ow sk i 15 O stróda 16 X 1946 A nna B łaziń sk a 16 P a słęk 14 XI 1946 W anda S m u lsk a 17 P isz 20 XI 1946 Józef T yszka 18 Szczytno 1 II 1947 Ignacy K ord aliń sk i 19 W ęgorzew o 21 V 1948 L udm iła H oltzer
*) B ib liotek a została o tw arta za k iero w n ictw a K. W ojno-O rańskiej.
nych i opracow anych k siążek , ale n ie w e w szy stk ich pow iatach udało się w 1946 r. uruchom ić b ib lio tek i p o w ia to w e n ). W roku n astęp n ym p ow stają b ib lio tek i p o w ia to w e w B ra n iew ie, S zczytn ie, B artoszycach, Iła w ie dla pow , su sk iego, B arczew ie dla pow . o lszty ń sk ieg o i G iżycku. W roku 1948 zostają o tw a rte b ib lio tek i p o w ia to w e w K ętrzyn ie, N id zicy i W ęgorzew ie. Jakie zn aczen ie m iała w ted y akcja b ib lioteczn a, św ia d czy pism o w o jew o d y o lszty ń sk ieg o z dnia 11 grudnia 1947 r. do p rzew od n iczących w y d zia łó w po w ia to w y ch i p rezydenta m. O ls z ty n a ł2). P ism o to zostało sp ow od ow an e o k óln ik iem M in isterstw a Z iem O dzyskanych nr 76/47 z dnia 22 p aźd zier nika 1947 r. W roku 1948 n a stęp u je ogólnokrajow a akcja zakładania b ib liotek
n ) Wg spraw ozdania dra M a j e w s k i e g o .
12) W arto przytoczyć fragm en t n in iejszeg o pism a: „...Z agadnienie b ib liotek m a szczególne zn aczen ie na Z iem iach O dzyskanych, gdzie książka polska w inna być ponadto jed n ym z p od staw ow ych czyn n ik ów rep olon izacyjn ych i u sunąć z rąk lu d n ości au toch ton iczn ej książkę niem iecką. P roszę zatem Ob. P rzew od niczącego W ydziału P o w ia to w eg o o osob iste zajęcie się spraw ą biblioteczną w p o w iecie i za in tereso w a n ie nią w ła śc iw y c h czynników . Szczególną u w agę n ależy zw rócić na n ajw ażn iejsze ogn iw o w sieci publ. bibl. p ow szech n ych — b ib lio tek ę p o w ia to w ą . B ib lio tek i p o w ia to w e b ow iem udzielają w m yśl art. 9 ust. 3 dekretu z dn. 17 IV 1946 r. jako cen trale b ib lioteczn e pow iatu , u d zielające b ib liotek om niższego stop n ia pom ocy organizacyjnej i instruktorskiej oraz d ostarczające księgozb iory ruchom e na teren pow iatu . W skutek tego, stan orga n izacyjn y b ib lio tek i pow iatow ej, i p rzejaw ian a przez nią ak tyw n ość w w y k o n an iu sw ych zadań, oddziałując na b ib lio tek i m iejsk ie i gm inne, zadecydują o rozw oju i spraw n ym fu n k cjo n o w a n iu ty ch b ib b liotek oraz o ca ło k szta łcie ak cji b ib lio teczn ej na teren ie...”.
BIBLIOTEKI MIEJSKIE
Lp. Miasto otirarciaData I kieroujnik biblioteki Uiragi
1 B arczew o 16 I 1949 F ranciszek Iw an ow sk i 2 B artoszyce 1 IV 1949 Janina Sobocz 3 B iała P iska 16 I 1949 F eliksa L audańska 4 B isk u p iec 19 XI 1948 M aria O strow ska 5 B iszty n ek 19 IX 1949 E ugenia K ow alczyk 6 B ran iew o 3 V 1948 M ałgorzata Kubicka 7 D obre M iasto 1 XII 1948 M aria Ł ukantow a
8 D ziałdow o .2 VII 1945 K azim iera M azolfow a potu- stała z bibl. 9 From bork 1 I 1959 Iw ona M ichalunio
10 G iżycko 10 III 1949 M aria L ipow ska grom. 11 G órow o Iław . 19 I 1949 Janina G orzelanna
12 Iław a 1 V 1949 Irena D ydek 13 Jeziorany 1 IX 1948 Janina K rasow ska 14 K ętrzyn . 1 II 1950 Z ygm unt O rański 15 Lidzbark Warm. 1 I 1949 Jadw iga K am ecka 16 Lidzbark W elski 4 XII 1949 Jadw iga R aszkow ska 17 Lubaw a 1 VII 1948 W iktoria G rabow ska 18 M ikołajki 1 I 1948 W anda B ielew icz 19 M orąg 7 V 1949 Janina P odum is 20 M rągow o 23 I 1949 O lgierd B ielsk i 21 N idzica 16 I 1949 Bożena W ojnarow ska 22 N ow e M iasto 1 XI 1949 Irena N apolska 23 O lsztyn 4 VI 1946 W anda D ąbrow ska 24 O lsztyn ek 1 X 1948 R egina K idaw a 25 O rneta 1 III 1947 Janina R acinow a 26 Orzysz 16 I 1949 A lek san d er Babicz 27 O stróda 1 I 1948 W aleria Ś liw iń sk a 28 P a słęk 1 V 1948 W anda Sm ulska 29 P isz 16 I 1949 L udw ika B loske
30 P rabuty 9 V 1948 K azim iera N iem en tow sk a 31 R eszel 15 IV 1948 A nna K arczew ska 32 Ryn 16 I 1949 Irena G ołębiow ska 33 Susz 8 V 1949 Jan R obaczew ski 34 S zczytno 16 III 1948 Olga Jan iew sk a 35 W ęgorzew o 15 I 1950 Irena Chodań
U w a g a : b ib liotek i m iejsk ie m ające siedzibę w m iastach p ow iatow ych zostały w roku 1955 połączone z b ib liotek am i p ow iatow ym i, a B ib liotek a M iejska w O lsztynie z B iblioteką W ojewódzką.
gm in n ych w w y n ik u d a lszej rea liz a c ji d ekretu z dnia 17 k w ietn ia 1946 r.13). N a rok 1948 p rzew id y w a n o założenie 1500 b ib liotek gm in n ych , (w tym w w oj. o lszty ń sk im 75) przy p om ocy p a ń stw o w y ch fu n d u szów in w e s ty c y jn y c h 13a). K ażda b ib lio tek a m iała otrzym ać k sięgozb iór (ok. 500 tom ów ), częściow o opra w io n y cen tra ln ie, oraz d ru k ow an e k arty k atalogow e, karty k sią żk i dla w ię k szości k sięgozb ioru i in n e n iezb ęd n e druki. N adzór tech n iczn y nad zorgan izo w a n iem b ib liotek gm in n ych p ow ierzon o k ierow n ik om b ib liotek p ow iatow ych . D o ob ow iązk ów gm in należało:
a) dostarczen ie od p ow ied n iego lok alu w raz z o św ie tle n ie m i opalem , b) d ostarczen ie od p ow ied n iego sp rzętu (szafy, regały),
13) P ierw sza sieć b ib lio tek gm in n ych zostaje zorgan izow an a jeszcze w roku 1947, na K ielecczy źn ie, gd zie 21 grudnia w R ejow sk ich N agłow icach dokonano sym b oliczn ego otw arcia 237 b ib liotek gm in w iejsk ich i m iejsk ich . W ładze c e n tralne p r z e w id y w a ły zorgan izow an ie p ełn ej sieci b ibliotek gm in n ych w ca ły m k ra ju w latach 1948 i 1949. Z godnie z ty m i założeniam i M in isterstw o O św iaty zap rop on ow ało na rok 1948, w ram ach p lanu in w esty cy jn eg o , n astęp u jący roz d zieln ik b ib lio tek gm innych: w oj. w a rsza w sk ie — 130, łód zk ie — 110, lu b e l sk ie — 110, b iałostock ie — 84, o lszty ń sk ie — 75, g d a ń sk ie — 58, p om orskie — 90, szczeciń sk ie — 145, p ozn ań sk ie — 190, w ro cła w sk ie — 168, ślą sk ie — 160, k ra k o w sk ie — 96, rzeszow sk ie — 84. (J. J a n i c z e k , N o w y e ta p w pracach n a d
u p o w s z e c h n i e n ie m k sią żk i, B ib liotek arz nr 1 — 2, 1949, s. 5 — 10).
13a) N a c iek a w y ślad in ic ja ty w y organ izow an ia b ib lio tek i gm innej przez jednostkę — jeszcze przed akcją o góln op ań stw ow ą — m ożem y n atrafić w M iła k ow ie. B y ł to S ta n isła w B oni. Oto jego list w tej sp raw ie do R ed ak cji „O lsztyń sk ieg o G łosu L u d u ” (nr 79 z dnia 20 III 1948 r.):
„Tow. R edaktorze!
P o sta n o w iłem na teren ie gm iny M iłakow o, pow . M orąg, zorgan izow ać b ib lio te k ę im ien ia Gen. K arola Ś w ierczew sk ieg o . Z ająłem się zbiórką ofiar na ten cel. Chodzę w ięc sam po w sia ch , p raw ie pół gm iny obszedłem , częstokroć robiąc po 15 km d zien n ie, bo to n ie tylk o w sie , ale i poszczególne k olon ie trzeba obejść i ludzi p rzek on yw ać.
Są tacy, co rozum ieją p o w y ższy cel i od razu co m ogą to ofiarują i n a w e t zn a la zł się taki, co o fia ro w a ł 500 zł, a ojciec jego 100 zł, ale takich m ało.
M am jeszcze p o ło w ę gm in y do obrobienia. C zyby Sz. R edakcja nie p rzy czyn iła się ze sw ej strony do p oparcia tej akcji, drukując parę słów , zach ęca jących do o fiarod aw ców . M oże to b ędzie sk u teczn iejsze, bo b ędę m ógł pokazać g a zetę i udow odnić, że dary n ie idą na m arne.
D otychczas zeb rałem n a stęp u ją ce ofiary: przeszło 8 mtr. k artofli, 15 k g p sze n icy , 21 kg żyta i 50 szt. jaj, jeden ser i trzy ty sią c e gotów ką, co razem sta n o w i
sum ę po tu tejszy ch cenach — ok. 9 tys. zł. T ylko bieda z tym , że ofiarod aw cy, zad ek larow u jąc sw oje datki, n ie spieszą się z ich dostaw ą do m nie na p unkt zsy p n y i praw dopodobnie b ędę m u sia ł nająć p odw odę i jeszcze raz udać się do nich i ofiarow an e dary zebrać, co będ zie zw iązan e z kosztam i, które u szczuplają zeb ran y fundusz.
Przy okazji zap ytu ję, k ie d y b ędzie rocznica śm ierci n ieod żałow an ego G en e rała, bo ch ciałb ym b ib liotek ę uruchom ić w p ierw szą rocznicę, ale n ie w iem , c zy mi się to uda.
Proszę o w y k a za n ie m i k siążn icy, do której m ógłbym się zw rócić po zakup książek. D o kogo m am się zw rócić o pom oc m aterialną i p oparcie p ow yższej sp ra w y ? ”.
Jakie r ezu lta ty d ały staran ia B oniego, trudno jest zbadać. Przeprow adzony w tej sp ra w ie przez k ierow n iczk ę b ib liotek i grom adzkiej w M iłak ow ie, A g n iesz k ę Iw anczenko, w y w ia d z osobam i zn ającym i B on iego w y g lą d a następująco:
„ S ta n isła w B o n i ur. w 1878 r„ zm. w 1953 r. w O lsztyn ie, do M iłakow a p rzy jech a ł w 1945 r., z zaw odu fryzjer, p racow ał w Z arządzie G m innym prow adząc urząd stanu c y w iln e g o i refera t m eld u n k ow y, podobno był id eow ym k om u n istą i d ziałaczem sp ołeczn ym . Ż onę m ia ł R osjankę i d łu gi czas m ieszk ał w L e n in gradzie. W 1947^ r.,,w M iłak ow ie za ło ży ł bib lioteczk ę, na którą zbierał rozm aite dary, k siążek ok. 50 vol. (dokładnie n ie w iadom o) i co się z n im i sta ło też n ik t n ie w ie, p raw dopodobnie zo sta ły u czyteln ik ów , a część u żony, która po jego śm ierci w y jech a ła do L eningradu (krążą w ersje, że dziadek B on iego b ył żo łn ie rzem w ojsk nap oleoń sk ich , o czym św iad czy n a zw isk o )”.
c) w y szu k a n ie k an d yd ata na kierow nika,
d) op łacen ie kosztów udziału kandydata na bibliotekarza w kursie b ib lio te karsk im (ok. 5000 zł w g starej w a lu ty )14).
Prace organizacyjne nad otw arciem p ierw szego rzutu b ibliotek gm innych w naszym w o jew ó d ztw ie rozpoczęły się w drugiej połow ie 1948 r. W ojew oda o lszty ń sk i w piśm ie do przew odniczących w yd ziałów pow iatow ych z dnia 12 lipca 1948 r. (L. Sam . G. 9/6/48) p isze m. in.: „Na skutek zalecenia w ładz nadrzędnych proszę O b yw atela o sp ow od ow an ie utw orzenia jeszcze w bieżącym 1948 roku bu d żetow ym co najm niej jednej b ib liotek i gm innej w p ow iecie. W y boru gm in y, gdzie ma pow stać biblioteka, n a leży dokonać w porozum ieniu z k iero w n ictw em p o w ia to w ej b ib liotek i i in spektorem szkolnym , przy czym zasadniczo b iblioteka m a b yć utw orzona w tej gm inie, gdzie p unkt biblioteczny jest n ajlep iej zorgan izow an y i posiada n ajw ięk szą liczbę korzystających z niego. W sp raw ie utw orzenia b ib liotek i gm innej m a być podjęta uchw ała gm iny. U ch w ała ta podlega zatw ierd zen iu Prez. P R N ”.
W d alszej k olejn ości został opracow any projekt sieci b ib liotek gm innych w w ojew ód ztw ie. P rojek t ten u legł nieznacznej korekcie M in isterstw a O św iaty, które sk reśliło z rozdzielnika b ib liotek gm innych na rok 1948 następ u jące gm iny: G iżycko, Dobre M iasto, Lidzbark Warm., B arczew o, P isz i B is k u p ie c 15). O tw arcie b ib liotek gm innych p ierw szego rzutu było p lan ow an e w sk ali ogólno p olsk iej na dzień 19 X II 1948 r. Term in ten jednak m u sia ł ulec zw łoce ze w zględ u na p rzesu n ięcie d aty obrad K ongresu Jedności P PR i P P S 10). N ow y term in został naznaczony na dzień 16 styczn ia 1949 r. W ty m dniu n astąp iło otw arcie 1600 b ibliotek gm innych w całym kraju, w tym w w oj. olsztyń sk im 75. G łów ne u roczystości w o jew ó d zk ie odbyły się na teren ie pow . olsztyń sk iego w L am kow ie 17). Na u roczystości tej b yli obecni p rzed staw iciele w ład z cen tral nych i w ojew ód zk ich z p rzew odniczącym OWRN, inż. K ossem , i w ojew odą, gen. brygady M oczarem . Podobne u roczystości odbyły się w pow iatach, np. w p o w iecie ostródzkim w T yrow ie. W p o w iecie reszelsk im uroczystości odbyły się w dw óch pun k tach bibliotecznych: S ta n islew ie, gm . R zeck, i W ęgoju, gm . C zerw onka. P rzy w yb orze k ierow an o się tym , że w S ta n isle w ie przed w ojn ą istn ia ła szkoła polska, a grom ada W ęgój była typ ow ym osied lem w arm iń sk im 18).
W styczn iu , oprócz otw arcia 75 b ib liotek gm innych na teren ie w oj. olszty ń skiego, dokonano otw arcia 660 pu n k tów biblioteczn ych (B artoszyce 19, B ra n iew o 20, G iżycko 51, G órow o 20, K ętrzyn 36, Lidzbark 32, M orąg 34, M rą gow o 42, N idzica 33, O lsztyn pow . 70, Ostróda 60, P asłęk 37, R eszel 41, P isz 40, Susz 35, Szczytn o 62, W ęgorzew o 28). Wg stan u z dnia 1 lu teg o 1949 r. tylko 11 gm in na teren ie w ojew ód ztw a n ie p osiad ało an i b ib lio tek i gm innej, an i p u n k tów biblioteczn ych . B yły to n astęp u jące gm iny: 1. D ąbrow a (pow . B arto szyce), 2. B ażyn y (pow. B raniew o), 3. G órow o — w ieś, 4. Lidzbark — w ieś, 5. M u- szak i (pow . N idzica), 6. R ożyńsk (pow. Pisz), 7. G rzęda (pow. R eszel), 8. R ado stow o (pow . R eszel), 9. Iław a — w ieś, 10. R ożnow o (pow. Iław a), 11. S zczytno — w ieś. D ru gi rzut (56) otw ieran ia b ib lio tek gm innych n astąp ił w roku 1950. O d b yw ały się u roczystości w k ażdej b ib liotece z udziałem p rzed staw icieli z pow iatu. I tak np. w pow . m orąskim otw arto w dniu 15 styczn ia 1950 r.
14) O kólnik R ady P a ń stw a nr 54 z dnia 21 lipca 1948 r. L. dz. 29796/XI/2707/48. 15) P ism o z dnia 11 października N DB/P-4639/48.
ie) J. J a n i c z e k , N o w y e ta p w pracach nad up o w szech n ien iem książki, B ibl. 1 — 2/1949.
17) J. W r ó b l e w s k i , R o z w ó j bibliotek... 18) A kta PiM B P w B isk u p cu R eszelskim .
6 b ib liotek gm in n ych . W gm in ie B oreczn o z ram ien ia p o w ia tu brał u d ział J. M olenda (PRN), w g m in ie B ram ka — J. M ańko (in sp ek tor szkolny), w gm in ie M ałd yty — Z. Z ym lerow a (kier. b ib lio tek i p ow iatow ej), w g m in ie K rólew o — J. B oenigk (U n iw ersy tet L u d ow y, obecny w icep rzew o d n iczą cy PW RN w O l sztyn ie), w gm in ie S ta ry D zierzgoń — starosta, w gm inie M yślice — A. M ać k o w ia k (in sp ek torat szkolny). A oto fragm en t spraw ozdania z otw arcia b ib lio tek i gm in n ej -w M iłom łyn ie, pow . ostródzki, „...w ład n ie u d ek orow an ej sali, przy u d ziale p u b liczn ości, p r zed sta w icieli PZPR, ZSCh, sam orządu i n au czy cie lstw a została otw arta b ib liotek a gm inna. P o p rzecięciu w stęg i, g oście w e sz li do sa li b ib lioteczn ej. N a w stę p ie p r z y w ita ł g o ści w ó jt p rzed staw iając trudne w aru n k i w zorgan izow an iu b iblioteki. N a stęp n ie p rzem aw iała k ierow n iczk a b ib lio tek i u św iad am iając zebranym cel b ib liotek i, k sią żk i i czy teln ictw a . P o in form ow ała też o liczb ie k siążek i d niach w yp ożyczeń . P otem p rzem aw iał sek re tarz PZPR w y ra ża ją c p oparcie i opiekę nad b ib liotek ą, oraz m ó w ił o potrzeb ie zorganizow ania św ie tlic y . P o części oficja ln ej n a stą p iła część artystyczn a: d eklam acje, śp ie w y chóru, tań ce lu d ow e. N a zak oń czen ie odśp iew an o hym n narodow y i M ięd zyn arod ów k ę”. W u roczystościach otw arcia b ib liotek n otuje się dużą liczbę p u b liczn ości. N p. w g m in ie K rólew o, pow . Morąg, było obecnych ponad 240 osób, w gm in ie M y ślice tegoż p o w ia tu ok. 100 osób. W k w ietn iu 1950 r. jeszcze w 7 gm inach brak ow ało b ib lio tek gm innych, m im o że księgozb iory (po 700 tom ów ) b y ły zarezerw ow an e, ty lk o zarządy gm in n e ociągały się z ich od e braniem 1S). S p raw ozd an ie za rok 1950 p od aje już p ełn ą sieć b ibliotek: B ib lio tek a W ojew ódzka, 19 b ib liotek p o w ia to w y ch , 34 b ib lio tek i m iejsk ie i 161 bib liotek gm innych.
P ierw sze p u n k ty b ib lioteczn e na teren ie w oj. olszty ń sk ieg o są organizow ane p rzez b ib lio tek i p o w ia to w e w roku 1947. Spraw a ta nabiera w ięk szeg o zna czenia w roku n astęp n ym , k ied y zgodnie z uch w ałą R ady P a ń stw a z dnia 6 m arca 1948 r. w sp raw ie u p ow szech n ien ia k siążk i i czy teln ictw a M in isterstw o O św iaty w ok óln ik u z dnia 23 X I 1948 r. (nr N D B/P-5441/48) zaleca zorganizo w a ć tzw . p u n k ty b ib lio teczn e stan ow iące w ła śc iw ie p rzew id zian e w d ekrecie oddziały b ib lio tek p o w ia to w y ch i gm in n ych . K ażdy p u n k t m ia ł b yć zaopatrzony w co n ajm n iej 50 tom ów . W sk a li ogóln ok rajow ej uruchom iono jednorazow o 18 ty sięcy p u n k tów . Jeżeli chodzi o w o jew ó d ztw o olsztyń sk ie, to w sp raw o zd an iu w g sta n u z dnia 1 lu te g o 1949 w y m ien ia się 660 p u n k tów b ib lioteczn ych (352 n ależących do b ib liotek p ow ia to w y ch i 308 do b ib liotek gm innych). S p ra w o zd an ie za rok 1950 w y m ien ia 842 p u n k ty b ib lioteczn e. T abela w y k a zu je 765. W roku 1950 zaczyna się organizacja B ib lio tek i W ojew ód zk iej, która sw ą d ziałaln ość rozpoczyna od 27 VII 1950 r. U roczyste otw arcie n a stą p iło dopiero 3 m aja 1951 r. (P ierw szym d yrek torem W B P b ył W a cła w Popko — od 1 IX 1952 je s t T eresa P ep ło w sk a ). W latach 1951 — 1954 sieć b ib liotek n ie u lega rozbu d ow ie (za w y ją tk iem m. O lsztyna), w zra sta tylko, dop in gow an a w sk a źn ik a m i p la n ó w gospodarczych W K PG , liczba p u n k tów b ib lioteczn ych , która w roku 1954 w y n o si 1218 (w tym na w si 1150). L iczba ta jest jed n ak form alna, bo pow ażna
19) Ż ycie O lsztyń sk ie, 16 IV 1950 r.
O b ja ś n ie n ie do t a b l ic y na str. 77: P ow yższa tab ela obejm uje p unkty na w s i
i w m ieście (stałe i sp ecjaln e). W tym od 1950 r. p u n k t B ib lio tek i M iejsk iej w O lsztynie na S /S „O lsztyn ”, k u rsu jącym na lin ii lew a n ty ń sk iej. (Punkt ten zo sta ł z lik w id o w a n y w roku 1953 lub 1954).
G w iazdkam i oznaczono liczby, k tóre w yk azu ją rozbieżność z danym i z pow iatów .
PUNKTY BIBLIOTECZNE Lp. PoiniatRok 1946 1947 1948 1919 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1 1958 1959
1
B artoszyce—
19 20 16 22 26 26 27 31 23 15 '24 2 B isk u p iec—
3 12 41* 32 50 56 81 82 79 76 67 60 56 3 B raniew o—
3 6 20 20 25 25 37 42 36 45 45 34 20 4 D ziałdow o X X X X 73 73 50 99 87 80 71 65 66 69 5 G iżycko—
9 51 53 67 70 80 84 86 83 76 69 64 6 G órow o Ił. — 2 20 21 23 41 36 36 37 37 25 18 21 7 Iław a—
2 35 25 42 51 41 47 45 29 13 17 27 8 K ętrzyn—
—
36 26 43 50 56 60 67 70 26 35 36 9 Lidzbark—
6u
32 25 37 38 48 50 53 43 40 38 35 10 Morąg—
3 7 34 35 45 42 53 55 62 63 56 49 57 11 M rągowo — 3 7 42 37 45 50 65 67 68 56 46 46 45 12 N idzica — _ 18 33* 29 37 37 48 52 56 54 19 27 38 13 N ow e M iasto X X X X 44 51 48 62 64 67 66 59 55 55 14 O lsztyn m.—
—
— — 2 2 8 6 4 8 8 15 O lsztyn pow.—
11 12 75 75 76 74 80 82 82 81 58 16 65 16 Ostróda—
7 17 60* 65 72 68 83 92 98 95 99 69 71 17 P asłęk - 4 14 37 36 45 44 60 66 55 54 38 37 48 18 P isz — 4 40* 50 47 72 87 69 58 46 19 25 28 19 Szczytno — 2 8 62* 61 69 61 70 72 82 76 60 67 70 20 W ęgorzew o — — 28 36 32 74 78 85 44 45 36 38 40 R azem — 59* 112* 665 765 897 973 1198 1218 1188 1125 875 789 877część, to p u n k ty już n ieży w o tn e, które figu ru ją ty lk o w w y k a za ch sta ty sty c z nych. W roku 1952 b ib lio tek i p ow szech n e przechodzą z resortu M in isterstw a O św ia ty do M in isterstw a K u ltu ry, N a m iejsce N a czeln ej D yrek cji B ib lio tek p o w sta je C en traln y Zarząd B ib liotek . W w o jew ó d ztw a ch refera ty b ib liotek przechodzą z w y d z ia łó w o św ia ty do w y d zia łó w k u ltu ry. W ty m sam ym roku n a stęp u je tzw . ak cja „Sp. B ib l.”. Z aczyna się okres p erm an en tn ych , ogóln o p o lsk ich k on k u rsów czy teln iczy ch , okres pracy z tzw . czy teln ik iem m asow ym . K on tyn u ow an a jest, rozpoczęta zn acznie w cześn iej, selek cja księgozb iorów ze w zg lęd ó w id eologiczn ych . K sięgozbiór je s t zak u p y w a n y cen traln ie, a zapo trzeb ow an ie środ ow isk a n ie m a żadnego w p ły w u na jego dobór. W zw iązku z n ow ym pod ziałem a d m in istracyjn ym (15 grudzień 1954 r.), b ib lio tek i gm in n e w roku 1955 p rzem ian ow an o na grom adzkie. Z ostaje n ak reślon y plan in te n sy w n ej organ izacji n ow ych b ib liotek grom adzkich, k tóry p rzew id u je zorgani zo w a n ie do roku 1960 w każdej grom adzie b ib liotek i. (T ym sam ym liczba b ib lio tek grom adzkich w w oj. o lszty ń sk im m iała w zrosn ąć do 424). W w y n ik u tego jeszcze w roku 1955 p o w sta je 11 now ych b ib lio tek grom adzkich. W roku n a stęp nym ogólna liczba b ib liotek grom adzkich w zrasta do 227, a w roku 1957 w y n osi 244. A k cja tw orzen ia n o w y ch b ib liotek grom adzkich odbija się także na księgozbiorach. P o w sta ją tu p ow ażn e tru d n ości w zaopatrzeniu w księgozbiory n o w o p ow stałych placów ek . W w y n ik u teg o obok m o żliw ie p rosperujących p o w sta ją b ib lio tek i k a rło w a te, o k sięgozbiorze liczą cy m 200 — 400 tom ów , w k tórych liczba c zy teln ik ó w n ie przekracza 50, gdzie n iejed n ok rotn ie koszt jednorazow ego w y p o ży czen ia k siążk i przekracza jej w artość. Sam dobór k siążek do n ow o zorgan izow an ych b ib lio tek też p ozostaw ia w ie le do życzenia. Są one zaop atryw an e w k sięgozb iory z d u b letó w b ib lio tek p o w ia to w y ch oraz z tak ich źródeł d op ływ u , jak k sią żk i p rzejęte z dom ów k ultury, MO, i ZSCh. W ydarzenia p o lity czn e końca roku 1956 odbijają się na rozw oju b ib liotek . Z ostaje przede w szy stk im zah am ow an a in ten sy w n a akcja tw orzen ia n ow ych b ib lio tek grom adzkich. W la ta c h 1957 — 1958 n astęp u je częściow a k orekta sieci b ib lioteczn ej, np. w G órow ie Iła w eck im stan b ib liotek grom adzkich spada z 11 do 8. D o w y ją tk ó w n ależy tw o rzen ie n ow ych b ib liotek . C zęść b ib liotek gro m adzkich, m ająca sied zib ę w m iastach , zo sta je połączona z b ib lio tek a m i m ie j sk im i. N iem n iej istn ieją jeszcze p ew n e anom alia. Np. w p o w iecie w ęg o rzew skim , po k orekcie podziału a d m in istracyjn ego, w dw óch grom adach utrzym ano po 2 b ib lio tek i grom adzkie. W tym sam ym okresie spada g w a łto w n ie liczba p u n k tów b ib lioteczn ych . M artw e p u n k ty (oczyw iście n ie w szy stk ie) zostają sk reślo n e ze sta ty sty k . Tak w ię c stan sieci b ib lioteczn ej na dzień 31 X II 1959 r. p rzed staw ia się następ u jąco: W ojew ódzka i M iejsk a B ib liotek a P u b liczn a w O lsztyn ie (z 8 filiam i), 19 b ib liotek p o w ia to w y ch i m iejsk ich , 15 b ib liotek m ałom iejsk ich , 2 b ib lio tek i o sied lo w e, 231 b ib liotek grom adzkich i 877 p u n k tów b ib lioteczn ych .
W arto zaznaczyć, iż w cz a sie zm ian tery to ria ln y ch z sieci b ib liotek p o w szech n y ch w o j. o lszty ń sk ieg o w y p a d ły n iek tóre b ib liotek i, a niek tóre p rzy b y ły . W roku 1950 zostały w łą czo n e do sie c i b ib lio tek i p ow iatów d ziałd ow sk iego i now om iejsk iego. W roku 1954 w czasie k o rek ty p odziału ad m in istracyjn ego b ib lio tek a gm inna (grom adzka) w B an iach M azurskich (pow. w ęgorzew sk i) p rzeszła do p o w ia tu gołd ap sk iego w oj. b iałostock iego, a gm inna b iblioteka w Iło w ie (pow . d ziałd ow sk i) przeszła do p o w ia tu m ła w sk ieg o (w oj. w a rsza w skie). N atom iast w o j. o lszty ń sk ie zy sk a ło od w oj. w a rsza w sk ieg o n astęp u jące b ib lio tek i grom adzkie: Janow o i Jan ow iec K o ścieln y z pow . p rzasn ysk iego do
B ib liotek i p ow szechne w g stan u z dn. 6 IV 1949 r.
nidzickiego. B yły też zm iany w ew n ątrz sam ego w ojew ód ztw a. I tak G B P W aplew o przeszła z pow . ostródzkiego do nidzickiego, G B P K obułty z pow. szczycień sk iego — do b isk upieckiego, G BP Jedw abno z pow . n idzickiego i— do szczycieńskiego.
P odczas zbierania m ateriału n atrafiono na ślad y 3 b ib liotek pryw atnych: 1. C zytelnia i w yp ożyczaln ia książek „Dom K siążk i” w O lsztynie, ul. K o
pernika 10 m. 2, założona w 1945 r. W łaściciel: W anda Sobolew ska. 79
2. B ib liotek a „ N o w o ść” w K ętrzyn ie, ul. M azurska 3, założona w 1947 r. W łaściciel: S ta n isła w a M leko.
3. B ib lio tek a w B a rczew ie (brak b liższy ch danych).
P róby zorgan izow an ia b ib lio tek p ryw atn ych po p aździerniku 1956 r. n ie dały żad n ych rezu lta tó w . O becnie p ry w a tn y ch , doch od ow ych b ib liotek na teren ie w o j. o lszty ń sk ieg o n ie ma, ch ociaż sp otyk a się je jeszcze w in n ych w o je w ód ztw ach .
2. KADRA
P ion iersk a kadra organizatorów i k ierow n ik ów b ibliotek p ow iatow ych w oj. olsztyń sk iego rekrutuje się przew ażnie spośród nauczycieli. W łaśnie za przyczyną KOS i in sp ek toratów typ u je się z grona nau czycielsk iego chętnych i lu b iących książk i do organizacji b ibliotek p o w ia to w y c h 20). Początkow o sp raw am i b ib lioteczn ym i mogą zajm ow ać się oni ty lk o na m arginesie sw oich zajęć szkolnych, potem dostają już zniżkę godzin lek cyjn ych (15 godz. tygod niow o). „Po p rzejściu b ib liotek pow szechnych pod w ładzę sam orządu, inspekto raty szkolne pozostaw iły k ierow n ik ów b ibliotek na zajm ow anych stanow iskach, Udzielając im urlopów p łatn ych . M in isterstw o O św iaty w szakże, z dniem 1 I 1948 r. cofn ęło płatne urlopy, godząc się jed yn ie na urlopy bezpłatne z tym , że po pow rocie do pracy w szkole okres urlopu będzie zaliczony do służby, a n au czyciel nie p on iesie żadnych strat w zakresie sw ych u p raw n ień ” 21). Z tej kadry n a u czy cielsk iej na terenie n aszego w ojew ód ztw a dotrw ała tylk o 1 osoba: B enigna P szenna, kier. PiM B P w D ziałdow ie. A ż do odejścia na em eryturę pracow ał do roku 1958 F ranciszek B u k ow ski (N ow e M iasto) oraz H alin a B art kow ska (B iskupiec R eszelski), która po p rzejściu na em eryturę w roku 1958 pracuje jeszcze na ryczałcie w PiM B P. T rudności kadrow e przeżyw ają b ib lio tek i olsztyń sk ie już od początku sw ego istn ien ia. Oto co na ten tem at pisze w spraw ozdaniu z roku 1946 ów czesn y kier. R eferatu B ibliotek, dr J. M ajew ski: „Na naszym terenie daje się odczuw ać — jak m oże nigdzie — brak jednostek chętnych do pracy, a n a leży cie przeszkolonych w ogóle nie ma. N ap ływ ow a in telig en cja poszukuje zajęć bardziej intratnych. N au czycielstw o w y k w a lifik o w an e w o li pracow ać w zaw odzie nau czycielsk im , a n ie w y k w a lifik o w a n e (60%) m yśli o uzu p ełn ien iu stu d ió w ”. R ów nież przy organizacji bibliotek gm innych (1949 — 1950) w ie lu ich k ierow n ik ów rekrutuje się spośród n a u czy cieli szkół p od staw ow ych , którzy ryczałtow o p o d jęli się prow adzić te biblioteki, np. w p o w iecie olsztyń sk im na 9 k ierow n ik ów bibliotek gm innych 6 b yło nauczycielam i. Ilu pierw szych k iero w n ik ó w -n a u czy cieli dotrw ało na tym sam ym m iejscu podaję na stron ie 86. P racow n icy b ib liotek pow szechnych rekrutują się rów nież z innych zaw odów . Już od sam ego początku, ze w zględu na bardzo niskie zarobki, jest w ielk a płynność kadry. W niektórych pow iatach w prost zastra szająca. Jak to w ygląd a w poszczególnych p ow iatach, podaję poniżej. (Stan od p oczątków istn ien ia b ibliotek do w io sn y 1960 r.: 1. M rągow o — 94 osoby, 2. B isk u p iec — 85; 3. D ziałdow o — 75; 4. P isz — 72; 5. O lsztyn pow . — 71; 6. Szczytn o — 71; 7. B ran iew o — 68; 8. G órow o — 60; 9. Iław a — 60; 10. K ę trzyn — 57; 11. Lidzbark — 56; 12. P a słęk — 55; 13. N idzica — 54; 14. W ęgo rzew o — 53; 15. G iżycko — 51; 16. Ostróda — 45; 17. B artoszyce — 41; 18. Mo rąg — 35; 19. N ow e M iasto — 33; W iM BP — ok. 75; razem 1206. A w ięc w okre sie istn ien ia b ibliotek p ow szechnych w w ojew ód ztw ie olsztyń sk im zw oln iło się z pracy ponad 1200 osób (dane te m ogą być jeszcze niepełne). W zw iązku z taką płyn n ością kadry zagad n ien iem nr 1 jest szkolenie. Jak to w y g lą d a ło w roku 1946, m ów i spraw ozdanie dra M ajew skiego: „...Z braku w ięc odpow iednich k an d y d atów k u rsów b ib lioteczn ych nie organizow ano, a ograniczano się do in d y w i dualnych porad, w sk azów ek i in stru k cji z p ojedyńczym i k andydatam i na k ie row n ik ów b ib liotek pow iatow ych . N a kurs w K órniku dopiero po w ielk ich trudach w yszu k an o d w ie kandydatki, które obecnie objęły obow iązki k iero w n ik ów b ib liotek p o w ia to w y ch ”. Na p od staw ie dokum entacji PO K B w Jarocinie
20) I w a n o w s k i , B ib l io t e k a r z z B arczew a, Przegląd Zachodni, nr 4Л958, s. 306 — 315.
21) B ib lio te k i w oj. poznańskiego, s. 35.
u d ało się w y żej w y m ien io n e osoby zin d en ty fik o w a ć. B y ły to: W anda A m bro- żew icz (M rągowo) i W anda Hebda (Morąg). Ta ostatn ia p racow ała później w R eferacie B ib lio tek w O lsztyn ie. W roku 1947 jest organizow any d w u m ie sięczn y (luty, m arzec) kurs d la k iero w n ik ó w b ib liotek p ow iatow ych w Spalę. W d ok u m en tacji PO K B w Jarocin ie z w oj. olszty ń sk ieg o figurują n astęp u jące osoby: 1. H alin a B artk ow sk a (B isk u p iec R eszelsk i), 2. Z ofia B artn ik ow sk a (G i życko), 3. A n n a B łaziń sk a (O stróda), 4. F ran ciszek Iw a n o w sk i (Barczew o), 5. Ignacy K ord aliń sk i (Szczytno), 6. Józef T yszka (Pisz). P on ad to k iero w n icy i p ra co w n icy b ib liotek p o w ia to w y ch oraz m iejsk ich brali u d ział w kursach: Jarocinie, Toruniu, S ła w n ie. W k u rsie id eologiczn ym w G d yn i (1950) w zięło u d zia ł z w oj. o lszty ń sk ieg o 12 k iero w n ik ó w b ib lio tek p o w ia to w y ch . Z agadnienie szk olen ia nabrało szczególn ej w a g i z ch w ilą organ izacji b ib liotek gm innych.
K urs dla k an d yd atów na k iero w n ik ó w b ib liotek gm innych w Ostródzie. (P ierw szy tu rn u s — 18 — 23 X 1948 r.). N a zdjęciu znajdują się rów nież n iektórzy k iero w n icy b ib lio tek p ow ia to w y ch . P ią ty od praw ej — Tadeusz G ączow ski, ó w czesn y w izy ta to r K uratorium , a obecny zastępca przew od
niczącego PW RN w O lsztyn ie.
P ierw szy kurs dla k a n d y d a tó w na k iero w n ik ó w b ib liotek gm innych został zorgan izow an y w O stródzie w lok alu W ojew ód zk iego Ośrodka K u ltu ry F izy cz nej przy ul. 3 M aja 20, obok jeziora. P ierw szy turnus tego k ursu trw a ł od 18 do 23 października. U k o ń czy ło go 41 osób. D rugi tu rn u s trw ał od 25 do 30 paź dziernika. B rało w nim „udział 37 słu ch aczów z p o w ia tó w G iżycko, K ętrzyn, Lidzbark W arm iński, M rągow o, P isz, R eszel, W ęgorzew o oraz k ierow n icy b ibliotek p o w ia to w y ch z w y m ien io n y ch p o w ia tó w ” 22). K ierow n ik iem kursu b ył dr Jan M ajew ski. W celu p rzygotow an ia k an d yd atów do drugiego rzutu b ib liotek gm in n ych otw iera n y ch w p oczątkach roku 1950 są organizow ane kursy w O lsztynie. Na p o d sta w ie pośred n iej dok u m en tacji udało się m i u sta lić 2 kursy w roku 1949. P ierw szy : od 4 do 13 listo p a d a (lokalizacja: D om H arcerski przy ul. B a łty ck iej), drugi: od 15 do 24 listop ad a. W ten sam sposób udało się m i u sta lić term in y innych k u rsów dla b ib liotek arzy gm innych, organizow anych też w O lszty n ie a) 7 — 16 III 1950 r. — 42 uczestn ik ów ; b) 26 X I — 6 X II 1950 r.; с) 27 V — 10 VI 1951 r. P on ad to w roku 1950 b ył organizow any kurs w B isk u p cu
(18 — 29 X) (na 45 w ezw an ych osób, zgłosiło się 35, w tym : 15 p ra co w n i k ów GRN, 11 n a u czy cieli i 9 bez zaw odu), a w roku 1952 w Szczytn ie (10 — 21 X II). Na tym ostatnim było 39 osób. Od 1955 r. W iM BP organizuje k u rsy corocznie. I tak w roku 1955 od 12 do 26 w rześnia odbył się kurs dla b ib liotek arzy grom adzkich (w zięli w nim rów nież udział niektórzy pracow nicy bib liotek m iejsk ich oraz p ow iatow ych ) w M ikołajkach. Kurs ten, obok zagad nień bib liotek arsk ich i ideologicznych, u w zględ n iał także tem atyk ę regionalną (historia M azur i W arm ii). Z organizow ano rów n ież spotkanie autorskie z Marią Z ien tarą-M alew sk ą. U czestn ik ów kursu — 40. K ierow nik pedagogiczny — H alina B artkow ska (kier. PiM B P w B iskupcu), k ierow n ik ad m in istracyjn y — W acław G ołow icz (kier. PiM BP w M rągow ie). W tym sam ym czasie grupa olsztyńskich b ib liotek arzy w zięła udział w podobnym ku rsie o tem atyce regionalnej organi zow anym dla w ojew ództw ' olsztyń sk iego i opolskiego w POK B Jarocinie. W n astęp n ym roku zostały zorganizow ane rówmolegle 2 k ursy (techniczny i czy telniczy) wt M ikołajkach w7 okresie od 2 do 15 w rześn ia. K ierowm ikiem pedago giczn ym była B en ign a P szenna (kier. PiM B P wr D ziałdow ie), a kierowmikiem adm in istracyjn ym znów W acław7 G ołow icz. W roku 1957 w e w7rześniu odbył się d w u tygod n iow y kurs o tem atyce m łodzieżow ej z lokalizacją w7 K ortow ie. K ier. p edagogicznym był A ntoni Narwmysz (W iM BP). W roku 1958 został zorga nizow an y w7 O lsztynie dw u tygod n iow y kurs o tem atyce organizacyjnej dla kierowmików7 bibliotek pow iatow ych . W roku następnym , tj. 1959, kurs dla k ie row n ik ów b ib liotek grom adzkich. K ierow n ik iem p edagogicznym tego kursu b ył Zygm unt Ł atyszojć (instruktor W iM BP). W szystkie w yżej w ym ien ion e kursy lok aln e nie daw ały uczestnikom żadnych k w a lifik a c ji b ib liotek arsk ich upraw n ia ją cy ch do w yższej sta w k i uposażenia, lecz sam o tylko przygotow an ie do lep szego w y k o n y w a n ia sw7ej. pracy. W celu zdobycia k w a lifik a cji bibliotekarze b rali u d ział w kursach organizow anych przez PO K B w Jarocinie. W edług dok u m en tacji tego ośrodka (łącznie z K órnikiem i Spałą) n aliczono (u w zględ n iając tak że kursy nie dające k w a lifik a cji) 170 osób z w ojew7ództWa o lszty ń skiego. Z tej liczby w końcu 1959 r. pracow ało już ty lk o 51 (tj. 30%). P onadto bibliotekarze o lsztyń scy zd ob yw ali k w a lifik a cje drogą kursów k orespondencyjnych. M im o to procent k w a lifik o w a n ej kadry jest bardzo niski. Np. w roku 1956 było na terenie w ojew ód ztw a (łącznie z WiMBP) 19 k w a lifik o w a n y ch b ib lio te k a r z y 23). M im o że stan ten u legł pew n ej popraw ie, sytu acja je s t nadal trudna. Np. w październiku 1958 r. łączn ie z W iM BP w7śród kadry etatow7ej było za led w ie 18,05% k w a lifik o w a n y ch bibliotekarzy. W końcu 1959 roku stan ten u leg ł n ieznacznej popraw ie (19,35%), ale w porów naniu z innym i w ojew ód ztw am i jest nadal tragicznie. Pod w zględ em procentu k w a li fik ow an ej kadry eta to w ej w7oj. o lsztyń sk ie w7yprzedza wrojew ództw 7a: zielon o górskie, koszaliń sk ie, w arszaw sk ie i poznańskie. Na końcu roku 1959 w7 bib lio tekach p ow szech n ych w7oj. olsztyń sk iego b y ły zatrudnione etatow o 42 osoby z k w a lifik a cja m i, z tego 20 w7 W iM BP. A ni jed n ego k w a lifik o w a n eg o b ib liote karza n ie p osiad ały pow iaty: bartoszycki, b raniew ski, giżyck i, górow ski, now o- m iejsk i, olsztyń sk i i p asłęck i.
M ów iąc o kadrze, n ie m ożna pom inąć sp raw y etatów . W iększość bow iem b ib liotek arzy (71,13%) grom adzkich pracuje na ryczałtach, traktując pracę w b ib liotece m arginesow u. W pływ a to rów nież na płynność kadry oraz na rezu ltaty w rozw oju czyteln ictw a. Jak to w ygląd a w poszczególnych pow iatach ilu stru je zesta w ien ie na str. 84.
23) J. W r ó b l e w s k i , B ib l io t e k a r s t w o na zakręcie , Głos O lsztyński, R ze czyw istość, nr 26, 28 IX 1956 r.
KADRA E T A T O W A L p. P O W I A T Ilość etatom ogółem Bibliotekarzy etatomych mykmalifiko- шапусЬ ogółem Etatóm ш bibl. grom. i osiedl % b-k gromadź, i osiedl, etat. U uj a g i 1 B artoszyce 6
__
1 11,1 2 B isk u p iec 13 3 5 45,5 3 B ran iew o 9 — l 10.0 4 D ziałd ow o 13 1 5 38,5 5 G iżycko 9 — 2 25,0 6 G órow o Ił. 5 — — — 7 Iław a 9 1 2 16,7 8 K ętrzyn 10 — 2 20,0 9 Lidzbark 11 3 4 28,6 10 M orąg 12 4 6 42,9 11 M rągow o 13 2 6 46,2 12 N idzica 8 1 3 20,0 66,6 % 13 N ow e M iasto 10 — 4 26,7 krnali-14 O lsztyn m. 30 20 — —fikoma-15 O lsztyn pow . 10 — 6 37,5 nej
16 O stróda 11 3 3 20,0 kadry 17 P a słęk 12 — 7 63,6 18 P isz 6 2 — — 19 Szczytno 11 1 5 31,5 20 W ęgorzew o 9 1 4 33,3 R azem 217 42 66 28,8
T rzeba jed n ak lo ja ln ie stw ierd zić w zro st liczb y etatów w raz z rozw ojem b ib liotek . Np. w lip cu 1950 r. b ib lio tek i o lszty ń sk ie d ysp on ow ały 96 etatam i (w tym p o w ia to w e 42, m ie jsk ie 32, gm in n e 22). W tym sam ym czasie rycza łtó w b y ło 144. O becnie liczba p racow n ik ów d z ia ła ln o ści p od staw ow ej łączn ie z W iM B P w y n o si 217.
Innym prob lem em w d z ia ła ln o ści b ib liotek p ow szech n ych w oj. olsztyń sk iego, chociaż już w tej ch w ili n ieisto tn y m , to od ryw an ie b ib liotek arzy przez rady narodow e do in n ych zająć. Jask raw o w y stą p iło to przy om aw ian iu p ow iatu
olsztyń sk iego. N iem n iej i tu ta j w arto podać n a ten tem at k ilk a ch a ra k tery styczn ych p rzyk ład ów . Oto na zebraniu P o w ia to w eg o K om itetu B ib lioteczn ego w P a słęk u w d n iu 20 k w ie tn ia 1950 r. k iero w n ik b ib lio tek i p o w ia to w ej M ie cz y sła w S te fa ń sk i p oin fo rm o w a ł zebranych, że „w czasie w iz y ta c ji gm innych b ib liotek stw ierd ził zan ied b an ie pracy b ib lio tek a rsk iej przez b ib liotek arzy sp o w od ow an e p rzew ażn ie o b ciążen iem ich p racam i w gm inach. N ie zw ażając na n iejed n ok rotn e p rzyp om in an ie w ójtom , prezesom rad gm innych, w d alszym ciągu u żyw a się b ib liotek arzy do prac, jak zb ieran ie podatków , akcja sie w na itp., w sk u tek czego w w ię k sz o śc i w y p a d k ó w b ib lio tek i stoją n ieczy n n e” 24). 30 czerw ca 1950 r. k ierow n ik b ib lio tek i p o w ia to w ej w P a słęk u , W łodzim ierz E ajbakow , zw ró cił się p isem n ie do P rezyd iu m P R N z prośbą o w y d a n ie zarzą
24) Protokół z p o sied zen ia P ow . K o m itetu B ib lio teczn eg o w P a słęk u z dn. 20 IV 1950 r.
dzenia g m in n ym radom narodow ym , by nie zatrudniały kierow n ik ów b ib liotek gm in n ych w innych referatach. K onieczność tego zarządzenia m o ty w o w a ł w spółzaw Todn ictw em b ib liotek w p ow iecie. W w y n ik u tego PRN w P a słęk u w y sła ła do gm innych rad pism o n astępującej treści: „W w yk on an iu uch w ały P rezyd iu m PRN z dnia 1 V II w zw iązk u z reorganizacją personalną w ta m tej szych referatach, zabrania się przenosić d otychczasow ych kierow ników b ib lio tek do innego referatu, jak rów nież zatrudnianie dodatkow o innym i czy n nościam i, nie zw iązan ym i z pracą w b ib liotek arstw ie, bez uzyskania na to zgody P o w ia to w ej B ib lio tek i”. A oto jak na ten tem at relacjonuje kier. PiM B P w M rągow ie, W acław G ołow icz, który m oże najbardziej ze w szystk ich b ib lio te karzy d ośw iad czył tego na w ła sn ej skórze: „U dział b ibliotekarzy w pracach sp ołecznych jest p ow szech n ie znany. O dryw anie p racow ników b ib liotek od w a rszta tó w ich pracy do różnego rodzaju czynności ab solu tn ie n ie m ają cych n ic w sp óln ego z u p ow szech n ian iem czy teln ictw a urosło do takiego w ym iaru , że w y w o ła ło potrzebę pow zięcia w sw oim czasie u ch w a ły w ładz w ojew ód zk ich p rzeciw sta w ia ją cej się tem u stan ow i rzeczy. B yw ały okresy, w których bibliotekarz staw ał się gościem w b ibliotece, n atom iast długim i tygod n iam i tk w ił w głębokim „teren ie” przysposabiając ludność w iejsk ą do ak cji siew n ej, żniw nej lub o m łotow o-w yk op k ow ej, akcji podatkow ej, zw anej p opularnie „inkaso” itp. W listop ad zie 1950 r. po pow rocie z kursu dla k iero w n ik ów b ib liotek pow iatow ych w Jarocinie czekała m nie żm udna i długotrw ała
K A D R A ETATOW A W POSZCZEGÓLNYCH W OJEW ÓDZTW ACH w g stanu z dnia 31 X II 1959 r.
Lp. Wojeinództujo Ogółem Kiualifik. % ku-alif.
1 m . W arszaw a 234 142 60,68 2 W arszaw skie 402 70 17,41 3 B ydgoskie 392 139 35,45 4 m . Poznań 109 52 47,70 5 P ozn ań sk ie 517 92 17,79 6 m. Łódź 84 56 66,66 7 Ł ódzkie . 204 61 29,90 8 K ieleck ie 375 92 24,53 9 L u b elsk ie 287 75 26,13 10 B iałostock ie 251 59 23,50 11 O l s z t y ń s k i e 217 42 19,35 12 G dańskie 357 102 28,57 13 K oszaliń sk ie 251 38 . 15,13 14 Szczeciń sk ie 309 63 20,38 15 Z ielonogórskie 254 34 13,38 16 m. W rocław 51 30 58,82 17 W rocław skie 547 109 19,92 18 O polskie 212 55 25,94 19 K atow ick ie 450 156 34,66 20 m. K raków 65 50 76,92 21 K rakow skie 249 103 41,36 22 R zeszow skie 218 96 44,03 R azem 6 035 1716 28,43 85
