Geneza i program studium historii diecezji kieleckiej

Geneza i program studium historii

diecezji kieleckiej

Kieleckie Studia Teologiczne 13, 179-204

2014

Ks. A ndrzej K w aśniew ski - Kielce

G

G e n e z a

A rchiw um D iecezjalne w K ielcach sięga sw oją h isto rią początków Kon- systorza G eneralnego D iecezji K ieleckiej, który rozpoczął działalność dnia 1 p aździernika 1807 r. Jednak jak o odrębna instytucja zostało erygow ane przez biskupa C zesław a K aczm arka w 1939 r.1 Pierw szy archiw ariusz - ks. m gr Franciszek M azurek - jeszcze przed form alnym utw orzeniem archiw um przystąpił do organizow ania pracy, której plan zarysow ał w program ow ym referacie2. Początki nowej instytucji zw iązane są z nadaniem przez biskupa C zesław a K aczm ark a statutu i re g u la m in u p raco w n i3. P ara g raf 2 statu tu w skazuje na dw a cele działalności now o utw orzonej instytucji diecezjalnej: grom adzenie oraz przechow yw anie (cel pierw szy), udostępnienie (cel drugi). Pom im o upływ u czasu i zm iany K odeksu Praw a K anonicznego po Soborze W atykańskim II nie dokonano zm ian y statutu. P ierw o tn y statu t stanow i b o w iem w y sta rc z a ją c ą p o d sta w ę p ra w n ą do d ziała ń w e w sp ó łcz esn y ch w arunkach.

1 Erekcja Archiwum Diecezjalnego, „Kielecki Przegląd Diecezjalny” (dalej KPD), 26 (1939), nr 4, s. 162; T. Wróbel, Archiwum Diecezjalne w Kielcach. Rys historyczny, ss. 31, [mps z lat osiemdziesiątych - zbiory własne autora].

2 F. Mazurek, Archiwum, archiwalia i kancelaria parafialna. Referat wygłoszo­ ny na kursie duszpasterskim 10/11939, KPD, 26 (1939), s. 143-149.

3 Statut Archiwum Diecezjalnego w Kielcach, Kielce 1939, Drukarnia św. Józefa, Kielce - Karczówka. Statut Archiwum Diecezjalnego w Kielcach, KPD 26 (1939), s. 162-166. Regulamin pracowni Archiwum Diecezjalnego w Kielcach, KPD 26 (1939), s. 166-169.

Wyznaczona funkcja „udostępniania” związana jest z zapisem paragrafu 9:

Archiwariusz powinien w porozumieniu z profesorem historii kościelnej podawać corocznie alumnom seminarium duchownego zasadnicze pojęcia o archiwistyce, oraz może prowadzić z nimi ćwiczenia praktyczne przy porządkowaniu, katalogo­ waniu i opracowaniu naukowym [! ] materiałów archiwum diecezjalnego.

W w arunkach przedw ojennych intencją praw odaw cy kościelnego było u d o ­ stępnianie zasobu kandydatom do kapłaństw a. Jest rzeczą oczyw istą, że celo­ w ość tych działań zw iązana była z przew idyw aną p racą przyszłych kapłanów w kancelarii parafialnej i zapew ne w duszpasterstw ie. B ez w yraźnego p osta­ w ienia w iernych św ieckich jak o osób, które należy objąć procesem k ształce­ nia ostatecznie celow ość została skierow ana pośrednio także do świeckich. Warto dodać, że biskup K aczm arek po przybyciu do K ielc jak o ordynariusz kielecki z doświadczeniem działalności w płockiej Akcji Katolickiej założył dnia 30 października 1938 r. In stytut Wyższej K ultury R eligijnej. Po roku funkcjo­ now ania instytut liczył 334 słuchaczy4.

Ze statutow ego celu udostępniania w ygenerow ana została w spółcześnie funkcj a kształcenia oraz instytucj onalnie zorganizow ane Studium H istorii D ie­ cezji Kieleckiej. D nia 7 października 2013 r. biskup K azim ierz Ryczan pow ołu­ jąc się na działania założyciela archiw um Czesław a K aczm arka, erygował przy archiw um studium historii. D ekret został podpisany 7 października, poniew aż niem ożliw e było w ystaw ienie go w dniu w spom nienia patrona diecezji bł. W in­ centego K adłubka (9 października). Przybliżenie dnia w ystaw ienia dekretu stu­ dium do daty wspomnienia liturgicznego jest gestem religijnym - prośbą o opiekę skierow aną do uczonego biskupa daw nej diecezji krakow skiej, z której w y ­ dzielona została diecezja kielecka. W dekrecie erekcyjnym biskup K azim ierz R yczan polecił n o w ą instytucję opiece patronów diecezji: św. Stanisław a oraz bł. W incentego. O ficjalnie erygow ane studium historii było od początku n azy ­ w ane n a sposób popularny kursem przew odników . W praktyce archiw um diecezjalnego przyjęło się stosow anie zam ienne określeń kurs przew odników i studium historii diecezji5.

W ydanie dokum entu kościelnego poprzedziła długa praca w archiwum nad zorganizow aniem studium. W latach 2010-2011 prow adzone były prace w śro­ dowisku naukow ym tw orzącym się przy archiw um , które zaow ocow ały 9 p aź­ dziernika 2011 r. zebraniem założycielskim Towarzystwa Przyj aciół A rchiw um D iecezjalnego im. bł. W incentego K adłubka w K ielcach. W dzień w spom ­ nienia bł. W incentego ks. prof. D aniel O lszew ski w ygłosił okolicznościow y

4 Por. D. Olszewski, Wprowadzenie historyczne, w: Katalog duchowieństwa i parafii Diecezji Kieleckiej, Kielce 1999, s. 45.

5 Por. Dekret erygujący Studium Historii Diecezji Kieleckiej, KPD 89 (2013), z. 6, s. 559. Ponadto informacje z autopsji autora.

referat o kulcie tego św iadka C hrystusa, który zakończył stw ierdzeniem , że w szystko przem aw ia n a korzyść p ostulatu w ybrania bł. W incentego n a p atro ­ na tow arzystw a. Było to pierw sze spotkanie tow arzystw a6. O d tej pory spo­ tkania odbyw ają się regularnie w każdym m iesiącu. Tow arzystw o założone przy archiw um w pisuje się poprzez sw oją działalność w k ielecką tradycję stow arzyszeń7.

S zukając p ro filu tw o rzo n eg o p ro g ram u nauko w eg o, przy jęto nazw ę „R ola K ościoła jak o w ychow aw cy i stróża kultury narodow ej”8. Tak nazw any program je st dostosow any do celów statutow ych archiw um i tow arzystw a - troska o archiw alia i historyczne zbiory biblioteczne oraz upraw ianie historii diecezji kieleckiej9. Zainicjow any program naukow y w płynął na kształt progra­ m u studium . W ciągu roku akadem ickiego 2011/2012 com iesięczne referaty przedstaw iane w archiw um , na forum tow arzystw a cieszyły się dużym zain­ teresow aniem . W trakcie utrzym ującego się zainteresow ania archiw alnym i spotkaniam i naukow ym i zrodził się pom ysł przyciągnięcia ludzi do archiw um na w ykłady z historii diecezji. Skoro treści now e i specjalistyczne - prezenta­ cja badań w zbudziły zainteresow anie m iejscow ego środow iska, to założono, że w ykłady popularyzuj ące w iedzę i literaturę przedm iotu zgrom adzą rów nież odpow iednie audytorium . Założenie okazało się praw dziw e. Taka je s t geneza zorganizow ania kursu10.

6 Spis posiedzeń towarzystwa: www.archiwum.diecezja.kielce.pl/index.php/to- warzystwo-przyjacio-archiwum-diecezjalnego-w-kielcach/posiedzenia [stan z 24.11. 2014 r.]. Zdjęcia ze spotkania założycielskiego: www.archiwum.diecezja.kielce.pl/in- dex.php/towarzystwo-przyjacio-archiwum-diecezjalnego-w-kielcach/posiedzenia/ 151 -posiedzenie-9-padziernika-2012-zebranie-zaoycielskie-temat-kult-b-wincentegoka- dubka-patrona-diecezji-kieleckiej-referat-ks-prof-dr-hab-daniela-olszewskiego [stan z 24.11.2014 r.]. Motywy wyboru bł. Wincentego Kadłubka na patrona towarzystwa: www.archiwum.diecezja.kielce.pl/index.php/towarzystwo-przyjacio-archiwum-diece- zjalnego-w-kielcach/patron [stan z 24.11.2014 r.].

7 Por. A. Massalski, A. Rembalski, Polskie Towarzystwo Krajoznawcze na Kie- lecczyźnie 1908-1950, Zarys dziejów, Kielce 1983; Kieleckie Towarzystwo Naukowe 1957-1998, red. A. Massalski, Kielce 1998; A. Massalski, Kieleckie Towarzystwo Naukowe w służbie regionu, w: Forum Regionalistów Świętokrzyskich, red. J. Jadach i M. A. Zarębski, Kielce - Staszów 2000, s. 37-43.

8 A. Kwaśniewski, Program naukowy „Rola Kościoła ja ko wychowawcy i stróża kultury narodowej”, opublikowany na stronie internetowej ADK, [stan z 24.11.2014 r.]: www.archiwum.diecezja.kielce.pl/index.php/program-naukowy.

9 Statut towarzystwa: www.archiwum.diecezja.kielce.pl/documents/adk/tw_adk/ organizacja/statut.pdf [stan z 24.11.2014 r.] Statut Archiwum Diecezjalnego w Kiel­ cach ... Opis programu naukowego: www.archiwum.diecezja.kielce.pl/index.php/pro- gram-naukowy [ stan z 24.11.2014 r.].

O bok działalności na forum tw orzonego środow iska naukow ego w ażnym czynnikiem były inspiracje pochodzące od biskupa K azim ierza Ryczana, który poddał pom ysł zorganizow ania w ykładów na tem at historii diecezji w w yb ra­ nych kościołach Kielc. Biskup m ówił, że jej skom plikow ane dzieje zasługują na popularne referaty i że należałoby w ybrać jak o m iejsca do zaprezentow ania w iedzy w pierw szej kolejności kościoły kieleckie (głów nie ze w zględu n a ła ­ tw iejsze pozyskanie grupy słuchaczy). Spełnienie oczekiw ań biskupa n a forum archiw alnym byłoby odpow iednikiem lekcji archiw alnych organizow anych w archiw ach państw ow ych. Ów pom ysł w trakcie prac w archiw um udało się połączyć z opracow yw anym program em studium . D alszą konsekw encją było zatw ierdzenie potrzebnej do działania instytucji. D ecyzja o utw orzeniu studium została w ydana przez biskupa w form ie d ekretu 11.

W trakcie spotkań na forum tow arzystw a uform ow ała się grupa złożona z pracow ników naukow ych U niw ersytetu Jana K ochanow skiego w K ielcach oraz W yższego Sem inarium D uchow nego w K ielcach. Przy układaniu p ro ­ gram u w zięto pod u w agę potrzeby przedstaw ienia odpow iedniej tem atyki oraz m ożliw ości w arsztatow e tw orzonego środow iska naukow ego. N azw y w ykładów oraz ich zaw artość treściow ą dostosow yw ano do w arsztatu n auk o­ w ego poszczególnych w ykładow ców . W drugim sem estrze 2012/2013 r. p ro ­ w adzone b yły zasadnicze k on sultacje w środow isku, k tóre ukształtow ały program kursu. Istotną spraw ą było ustalenie granic tem atyki poszczególnych przedm iotów oraz ustalenie ich w zajem nej korelacji. Z tego w zględu k on iecz­ ne były konsultacje pom iędzy w ykładow cam i, którzy w zajem nie inform ow ali się o zakresach treścio w y ch sw oich w ykładów . D n ia 9 k w ietn ia 2013 r. w ram ach com iesięcznych spotkań tow arzystw a odbyła się narada n a tem at kształtu przew idyw anego kursu (studium )12.

S t a n b a d a ń i n a z w y p r z e d m i o t ó w

D w ustuletnia historiografia diecezji kieleckiej została opracow ana przez ks. prof. D aniela O lszew skiego13. A rtykuł obejm uje om ów ienie podzielone

11 Informacje z autopsji autora.

12 Por. A. Kwaśniewski, Sprawozdanie z posiedzenia towarzystwa przyjaciół archiwum (obrady na temat kursu przewodników oraz kształtu przewidywanego zarządu towarzystwa, 09.04.2013 r.), ss. 2, opublikowane na stronie internetowej ADK [stan z 24.11.2014]: www.archiwum.diecezja.kielce.pl/documents/adk/tw_adk/ posiedzenia_adk/ sprawozdanie_01_02_2013 .pdf.

13 Por. D. Olszewski, Historiografia diecezji kieleckiej (XIX-XX wiek), w: Nau­ czanie i oświata a społeczności lokalne na ziemiach polskich w X IX i X X wieku. Prace ofiarowane profesorowi Adamowi Massalskiemu w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. W. Caban przy współpracy E. Kuli i C. Jastrzębskiego, Kielce 2003, s. 39-47.

na trzy epoki: w iek X IX , dw udziestolecie m iędzyw ojenne oraz czasy po drugiej w ojnie św iatow ej. Rozwój i przem iany w u jęciu chronologicznym i problem o w ym d ają ogląd całościow y tw ó rczości k ieleckich historyk ów Kościoła. W artościow ym opracow aniem je st publikacja W aldem ara Firleja na tem at p iśm iennictw a historycznego księży k ieleck ich w X IX w ie k u 14. R óżnica pom iędzy artykułem ks. D. O lszew skiego a artykułem W. Firleja je s t taka, że drugi z autorów bardziej szczegółow o przeanalizow ał piśm ien­ nictw o dziew iętnastow ieczne. N atom iast ks. O lszew ski ujm uje całość ów ­ czesnej historiografii i w skazuje na przem iany, jak ie nastąpiły na przestrzeni wieków. D la potrzeb om aw ianego program u studium rozwój historiografii je s t drugorzędny. Istnieje natom iast p o trzeb a problem ow ości i co za tym idzie przydatności do w ykładów w iedzy czerpanej z literatury. Z ty ch w zg lę­ dów do om ów ienia program u studium przydatniejszy, bo całościow y, je s t artykuł O lszew skiego, gdyż łatw o w trakcie analiz zakresów tem atycznych odesłać do zgrom adzonej tu obfitej literatury. Z badań ks. O lszew skiego da się w yłonić kilka obszarów tem atycznych, które stały się w program ie studium tem atam i w ykładanych przedm iotów : dzieje diecezji kieleckiej (w ogólności); dzieje kapituł, parafii i klasztorów ; dzieje sanktuariów ; dzieje sem inarium ; dzieje duchow ieństw a; historia sztuki. P rzedstaw iona w ten sposób koncepcja historii je s t um iarkow anym ujęciem klasycznym . P oza to ujęcie w yraźnie w ykracza historia sztuki.

Przy opracow yw aniu program u studium nastąpiło dalsze rozszerzenie koncepcji historii. D odano inne istniejące bądź autonom izujące się nauki. Z konieczności tw orząc skromny, lecz w yraziście zarysow ujący się aspekt interdyscyplinarności. Było to zw iązane z horyzontem , jak i kształtuje się z per­ spektyw y archiwum . H istoriografia diecezji rozw ijała się zgodnie z dynam iką rozwoju horyzontu i w arsztatu działających historyków i objęła te aspekty dzie­ jów, które zdołano opracow ać. G dy bierzem y do ręki statut archiw um , zysku­ jem y in n ą perspektyw ę: nie to, co opracow ane w historiografii je s t w ażne, ale to, co opracow ane i to, co zasługuje na opracow anie je s t ważne. W ten sposób oceniając zasoby archiw ów oraz bibliotek historycznych i zakrystii diecezji, pow stała potrzeba m ów ienia o tym , co słabo przebadane; naw et m niej dojrza­ le, jed n ak ze w skazaniem przynajm niej na potrzebę badań oraz om aw iania faktu posiadania przez diecezję kielecką ogrom nych skarbów archiw alnych, bibliotecznych oraz liturgicznych, znacznie przew yższających zasoby i zbiory instytucji św ieckich na tym terenie. Ponadto w ostatnim czasie pojaw iła się no w a literatu ra przedm iotu, k tó ra n ie istn iała w czasach op racow yw ania

14 Por. W. Firlej, Piśmiennictwo historyczne kieleckich księży w X IX wieku, w: Kultura teologiczna Seminarium Duchownego w Kielcach w latach 1727-2002. Księga jubileuszowa, red. D. Olszewski, R. Kuligowski, K. Gurda, Kielce 2002, s. 171-185.

z n a k o m ite g o a rty k u łu H is to r io g r a fia d ie c e z ji k ie le c k ie j ( X I X - X X w.). K siądz prof. D aniel O lszew ski należał też do osób, z którym i najczęściej były prow adzone konsultacje na tem at program u kursu. Ponadto jak o pierw szy w y raził zg o d ę p rz ep ro w a d zen ia w y k ład u H isto ria d iecezji k ie le c k ie j, co jed n ak uniem ożliw iła m u choroba15. O soba i dzieła ks. O lszew skiego, jako najw iększego historyka K ościoła kieleckiego, są przyczynam i spraw czym i pow stania studium, które genetycznie w yw odzi się z w arsztatu i badań tego w ybitnego uczonego. Bez horyzontu, jak i zdobyła kościelna historiografia kielecka za spraw ą owocnej pracy O lszew skiego nie byłoby m ożliw e po w ­ stanie program u16.

D zieje diecezji kieleckiej p o siadają szereg artykułów pisanych niem al przez w szystkich działający historyków środow iska zw iązanego z sem inarium oraz konsystorzem i archiw um 17. N ajstarszy artykuł ks. Siarkow skiego obej­ m uje dzieje do lat sied em dziesiąty ch X IX w. A rty k u ł ks. Z danow skiego je s t zależn y od o p raco w an ia S iark ow skiego, do d aje je d n a k n ow e w ątki w s p ó łc z e s n e a u to ro w i. Z a ry s h is to r ii d ie c e z ji k ie le c k ie j ks. T o m asza W róbla był pierw szym obszerniejszym opracow aniem . N ajbardziej dojrzałym i syntetycznym opracow aniem je s t zam ieszczony w elenchusie diecezjalnym artykuł ks. O lszew skiego zatytułow any W prowadzenie historyczne. A rtykuł ten do ogólnie do tej pory ujm ow anych dziejów diecezji dodaje om ów ienie dziejów instytucji diecezjalnych: kuria, kapituły, synody, seminarium, biblioteka sem inaryjna, archiw um , w ydaw nictw a, studium organistow skie, studia teo lo ­ giczne dla św ieckich, szkolnictw o katolickie i radio „Jedność” . O dpow iednią w artość posiada broszura ks. O lszew skiego ujm ująca na czterdziestu stro ­ nach histo rię diecezji w sposób popularnonaukow y. P ublikacja ta ukazała się 1988 r. w zw iązku z jubileuszem stulecia odnow ienia diecezji kieleckiej, a została napisana n a potrzeby kształcenia m łodzieży przygotow ującej się do

15 Informacje z autopsji autora.

16 Bibliografia D. Olszewskiego za lata 1969-2001, w: Bibliografia piśmiennictwa profesorów Seminarium Kieleckiego 1727-2001. Księga jubileuszowa, opracowali D. Krześniak-Firlej, W. Firlej, A. Kaleta, Kielce 2002, s. 347-365. Pełniejsza wersja bi­ bliografii: Bibliografia publikacji księdza profesora Daniela Olszewskiego za lata 1969-2003, opracował J. Pielas, „Almanach Historyczny”, 6 (2004), s. 13-33.

17 Por. W. S[iarkowski], Kielecka diecezja i kielecko-krakowska, w: Encyklope­ dia Kościelna, red. M. Nowodworski, t. 10, Warszawa 1877, s. 326-327; J. Zdanowski, Zarys dziejów diecezji kieleckiej, w: Synodus dioecesana Kielcensis 1927, Kielce [1927], s. 3-17; T. Wróbel, Zarys historii diecezji kieleckiej, KPD, 58 (1982), z. 5, s. 204­ 243; D. Olszewski, Diecezja kielecka. Zarys dziejów 1805-1987, Kielce 1988; tenże, Wprowadzenie historyczne, s. 19-50; tenże, Diecezja Kielecka w X IX -X X wieku. Zycie religijne i przemiany społeczne, w: In vinculo communionis. Księga jubile­ uszowa ku czci biskupa kieleckiego Kazimierza Ryczana w 60 rocznicę urodzin, red. K. Gurda, T. Gacia, Kielce 1999, s. 217-251.

olim piady w iedzy o diecezji. Jej najnow sze dzieje przybliżają krótkie opraco- w an ia18. Istotnym w kładem w historiografię są analizy dotyczące stosunków państw o-kościół w drugiej połow ie X X w. D ram atyczne dla K ościoła k ielec­ kiego w ydarzenia, cierpienia biskupa K aczm arka i skutki prześladow ań zasłu­ g u ją n a specjalny w y k ład 19.

W roku 2005 z okazji obchodów 200 lat diecezji kieleckiej pośw ięcono jej historii czw arty tom „K ieleckich Studiów Teologicznych” . Z am ieszczono ta m a rty k u ły o zró ż n ic o w a n e j w a rto śc i n au k o w ej, p isa n e p rz e z o so by często nieposiadające znajom ości w arsztatu historyka. K ilka artykułów m a charakter popularnonaukow y, a inne to przedruki. W kład tego zbioru w h is­ to rio g rafię p o leg a na p o w tó rz en iu w ied zy obecnej w literatu rze oraz na poruszeniu tem atów now ych dotyczących dziejów diecezji w drugiej połow ie X X w.20 O bok całościow ych, ogólniejszych ujęć historii K ościoła kieleckiego na uw agę zasługują artykuły podejm ujące szczegółow e k w estie21. D w a tem a­ ty z dziejów diecezji doczekały się opracow ań m onograficznych: ks. Grzegorz B u jak w y d a ł k sią ż k ę n a te m a t p a ra fii i ich fu n k c ji w d w u d z ie sto le c iu

18 Por. R. Gryz, Kościół kielecki w latach 1945-1963, w: Kielce przez stulecia, red. J. Główka i inni, Kielce 2014, s. 602-609; A. Kwaśniewski, Diecezja Kielecka [1989-2011], w: Progrediamur oportet in spe. 20-lecie bulli Jana Pawła I I ,, Totus tuus Poloniae populus ”. Księga jubileuszowa dedykowana Jego Ekscelencji Arcy­ biskupowi Józefowi Kowalczykowi Metropolicie Gnieźnieńskiemu Prymasowi Pol­ ski z okazji złotego jubileuszu kapłaństwa, Warszawa 2012, s. 250-256; D. Olszewski, Kościół kielecki w latach 1964-2010, w: Kielce przez stulecia, dz. cyt., s. 610-615.

19 Wybrana literatura: R. Gryz, Państwo a Kościół w Polsce 1945-1956 na przy­ kładzie województwa kieleckiego, Kraków 1999; tenże, Polityka władz państwowych wobec Kościoła katolickiego w województwie kieleckim w latach 1945-1956, „Dzieje Najnowsze”, 30 (1998), nr 1, s. 165-171; tenże, Władzepartyjno-państwowe odpowie­ dzialne za politykę wobec Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1944/45-1956, „Czasy Nowożytne”, 3 (1997), s. 115-136; tenże, Biskup kielecki Czesław Kaczmarek w starciu z komunistycznym totalitaryzmem (1945-1963), „Kieleckie Studia Teolo­ giczne” (dalej KST), 4 (2005), s. 199-226.

20 Por. KST 4 (2005).

21 Tytułem egzemplifikacji: D. Olszewski, Struktura społeczna duchowieństwa diecezji kielecko-krakowskiej (1835-1864), w: Społeczeństwo Królestwa Polskie­ go, t. 6, red. J. Lestkiewiczowa, Warszawa 1974, s. 129-183; B. Kumor, Organizacja terytorialna diecezji kieleckiej, „Nasza Przeszłość” (dalej NP), 17 (1963), s. 187-232; tenże, Powstanie diecezji kieleckiej i kolejne zmiany je j struktury terytorialnej, w: Księga jubileuszu stulecia diecezji kieleckiej (1883-1983), Kielce 1986, s. 31-39; A. Weiss, Zapomniane wartości. Herb biskupa kieleckiego, w: W służbie warto­ ściom. Księga pamiątkowa poświęcona księdzu biskupowi profesorowi dr. hab. Kazimierzowi Ryczanowi z okazji 60-lecia urodzin, red.: R. Kamiński, S. Koza, L. Skorupa, K. Święs, Kielce 1999, s. 98-103.

m ięd zy w o je n n y m 22, a ks. Tom asz G ocel o p raco w anie o d u szp asterstw ie w czasie II w ojny św iatow ej23.

W ogólnie rozum ianej historii diecezji n a specjalne potraktow anie zasłu­ guj ą instytucj e diecezj alne. Pom yślane na kursie w ykłady na ten tem at zostały podzielone na dw ie części: sem inarium oraz inne instytucje. N iem al trzystulet­ nie sem inarium kieleckie posiada literaturę historyczną sięgającą początków X X stulecia24. W drugiej połow ie X X w. zostało objęte badaniam i prow adzo­ nym i przez ks. prałata Tom asza W róbla, który opublikow ał podstaw ow ą pracę n a tem at dziejów najstarszej kieleckiej uczelni w yższej25. O bszerny artykuł ks. W róbla został w ydany w 1977 r. w K siędze ju b ile u szo w e j, w której za­ m ieszczono rów nież inne artykuły w noszące w iedzę na tem at dziej ów teologii w środow isku sem inarium kieleckiego. R ozw inięcie badań na dziejam i teologii w kieleckim sem inarium stanow i druga księga jubileuszow a w ydana w 2002 r. - K u ltu ra te o lo g ic zn a S e m in a riu m D u c h o w n e g o w K ie lc a c h w latach 1 7 2 7 -2 0 0 2 . K się g a ju b ile u s z o w a . P u b lik a c ję s tu d ió w o tw ie ra a rty k u ł ks. D aniela O lszew skiego o ew olucji środow iska teologicznego w K ielcach26. D ziełem tow arzyszącym w ydaniu K ultury teologicznej Sem inarium D uchow ­ nego w K ielcach było opracow anie bibliografii w ykładow ców 27.

Inne instytucje diecezji kieleckiej p o siadają literaturę o zróżnicow anej w artości. Ich działalność i znaczenie dla życia K ościoła je s t ciągle niedo ce­ niane. N iektóre z nich - np. W ydaw nictw o „Jedność” czy C aritas K ielecka - zatrudniają obecnie po kilkaset osób. Św ietnie rozw ija się też szkolnictw o katolickie28. Potencjał eklezjalny owych instytucji skłania do zm iany stereoty­ pu postrzegania diecezji oraz hierarchii jej podm iotów i jednostek, co zapew ne spow oduje w przyszłości pow stanie literatury naukow ej, która spraw iedliw ie przy dzieli im należne m iejsce w m entalności duchow ieństw a i św ieckich.

22 G. Bujak, Parafie w diecezji kieleckiej i ich obsada w okresie międzywojen­ nym (1918-1939), Kielce 2009.

23 T. Gocel, Duszpasterstwo w Diecezji Kieleckiej w latach II wojny światowej (1939-1945), Kielce 2012.

24 F. Puchalski, Seminarium kieleckie. Rys historyczny, Kielce 1901; J. Zdanow­ ski, Seminarium Duchowne w Kielcach. Szkic historyczny w dwóchsetną rocznicę założenia, Kielce 1927.

25 T. Wróbel, Dzieje Seminarium Duchownego w Kielcach na przestrzeni 250 lat, w: Księga jubileuszowa 1727-1977, Kielce 1977, s. 51-176.

26 D. Olszewski, Środowisko teologiczne Seminarium Kieleckiego. Ewolucja historyczna, w: Kultura teologiczna Seminarium Duchownego w Kielcach w latach 1727-2002. Księga jubileuszowa, red. D. Olszewski, R. Kuligowski, K. Gurda, Kielce 2002, s. 19-72.

27 Bibliografia piśmiennictwa profesorów seminarium kieleckiego (1727-2001). Księga jubileuszowa, oprac. D. Krześniak-Firlej, W. Firlej, A. Kaleta, Kielce 2002.

P rze d sta w io n e p o w o d y stały się in s p ira c ją do p o św ięc en ia in sty tu c jo m diecezjalnym odrębnego w ykładu29.

W literaturze zw racano uw agę n a bogactw o badań nad rozw ojem sieci parafialnej na terenie obecnej diecezji kieleckiej. W artykule ks. prof. D aniela O lszew skiego znajdujem y obszerną charakterystykę badań nad rozw ojem sie­ ci parafialnej. Scharakteryzowane zostały rów nież m onografie poszczególnych parafii. O m ów ienia do ty czą głów ne opracow ań o charakterze naukow ym . O dnośnie do terenu diecezji kieleckiej prow adzone był badania nad siecią parafialną w średniow ieczu w prepozyturze w iślickiej, kieleckiej, w dekanacie lelo w skim . P rze b ad an y je s t rozw ój sieci p arafialn ej w d w u d z ie sto le ciu m ięd zyw ojennym oraz w p ierw szych latach rząd ó w b isk u p a K azim ierza R yczana30. Do skolekcjonow anej przez ks. prof. O lszew skiego literatury n a­ leży d o d ać n a jn o w sz y a rty k u ł o ro z w o ju sieci p a ra fia ln e j w o sta tn ic h latach31. W iele parafii posiada opracow ania naukow e w rękopisach32. Spis prac m agisterskich na tem at dziejów parafii (zapew ne kilkudziesięciu!) jest postulatem na przyszłość. Ponadto na uw agę zasług ują rów nież w ydaw nictw a popularne i album owe, które w naszych czasach w zw iązku z m o d ą na reg io­ nalizm po w stają na skalę nigdy w cześniej niespotykaną33. N a tem at stanu

29 Wybrana literatura: „Caritas” w Diecezji Kieleckiej, Kielce 1999. 75 lat Caritas w Kielcach (1931-2006), [b.m.]; „ Caritas” Diecezji Kieleckiej (1989-2009), 20 lat w służbie bliźniemu, Kielce 2009; 80 lat „ Caritas” w Kielcach (1931-2011), [b.m.] [b.r.]; J. Janicka, Historia Zespołu Szkół Katolickich Diecezji Kieleckiej „Bi- skupiak” w Kielcach (1923-2011), KPD, 87 (2011), nr 1, s. 89-97; J. Piątek, 10 lat Świętokrzyskiego Instytutu Teologicznego w Kielcach przy Wydziale Teologii KUL, Kielce 2003; L. Skorupa, Wydawnictwo „Jedność”, KPD, 67 (1991), nr 2-3, s 154-155; P. Skucha, „ Współczesna Ambona”, KPD, 67 (1991), nr 2-3, s 153-154; Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Kapłanów Diecezji Kieleckiej. 100 lat istnienia, Kielce 2006; R. Skrzyniarz, Muzeum Diecezjalne w Kielcach, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościel­ ne” (dalej ABMK), 83 (2005), s. 449-450; P. Tkaczyk, Muzeum Diecezjalne w Kielcach, s. 18-19, [książka złożona do druku: Wydawnictwo „Jedność”]; Z. Rogala, Studium Organistowskie, KPD, 67 (1991), nr 2-3, s. 149-153; 25 lat pieszej pielgrzymki kielec­ kiej na Jasną Górę (1982-2006), Kielce 2007; Świętokrzyskie rajdy pielgrzymkowe (2000-2009), Kielce 2009.

30 Por. D. Olszewski, Historiografia, dz. cyt., s. 43.

31 A. Kwaśniewski, Rozwój sieci parafialnej i dekanalnej w diecezji kieleckiej w latach 1999-2013, w: Kościół - komunia i dialog. Księga pamiątkowa ofiarowa­ na księdzu biskupowi Kazimierzowi Ryczanowi w 75 rocznicę urodzin, red. P. Kanty­ ka, J. Czerkawski, T. Siemieniec, Kielce 2014, s. 91-113.

32 Tytułem egzemplifikacji: A. Salamon, Parafia Busko-Zdrój w pierwszej poło­ wie XIXwieku, Kielce 1996 [praca magisterska w Archiwum Uniwersytetu Jana Kocha­ nowskiego w Kielcach].

33 M. Mnich, 100 lat parafii bł. Wincentego Kadłubka w Jędrzejowie, Byd­ goszcz [2013].

badań n ad parafiam i w średniow ieczu w ykładow ca kursu dr P iotr K ardyś przygotow ał do druku artykuł34.

Z parafiam i w iążą się dzieje kapituł. W szystkie histo ry czne k apituły z teren u dzisiejszej diecezji kieleckiej p row adziły parafie. K apituły były przedm iotem zainteresow ania pierw szych historyków środow iska kieleckiego działających w X IX w .35 D o starszej literatury w ykorzystanej w artykule 0 historiografii diecezji kieleckiej należy dodać now ą36. Teren diecezji k ielec­ kiej od średniow iecza pozostaw ał m iejscem osiedlania się w spólnot zakonnych. N ajstarsze klasztory m ałopolskie zostały założone w tej części Polski: H eb ­ dów, Miechów, Jędrzejów, Prandocin, Skała, K rzyżanow ice, Busko, Im bramo- w ice, O patow iec, Chęciny, Lelów, N ow y K orczyn, Św ięta K atarzyna, K siąż Wielki. M niejsze znaczenie dla kultury narodow ej m iały klasztory pow stałe na tym terenie w czasach now ożytnych i w spółczesnych. K ulturotw órcza rola klasztorów je st dodatkow o om aw iana przy tem atyce bibliotek oraz nauczania 1 służby Bożej. Przybliżona przez ks. O lszew skiego literatura dotycząca zako­ nów dom aga się uzupełnienia szczególnie o pozycje najnow sze37. Połączenie dziejów parafii, kapituł i zakonów oraz bogactw o literatury n a ten tem at spow odow ało konieczność podziału tem atyki n a trzy lata studium . O drębnie om aw iane b ęd ą dzieje tych instytucji w średniow ieczu, w epoce staropolskiej i now opolskiej (X IX -X X I w.).

Z tem atyki parafialnej w yłączono kw estię sanktuariów. Pom im o iż w szyst­ kie sanktuaria w diecezji kieleckiej w ytw orzyły się przy parafiach, to jed n ak

34 P. Kardyś, Parafie w średniowieczu na obszarze obecnej diecezji kieleckiej. Stan i perspektywy badań, KST 13 (2014), s. 49-68.

35 Por. D. Olszewski, Historiografia, dz. cyt., s. 43.

36 Tytułem egzemplifikacji: L. Poniewozik, Prałaci i kanonicy wiśliccy w okresie średniowiecza, Lublin 2004; tenże, Uposażenie prałatur i kanonii kolegiaty kielec­ kiej w średniowieczu, „Studia Muzealno-Historyczne” (dalej SMH), 3 (2011), s. 53-86. 37 D. Olszewski, Historiografia, dz. cyt., s. 43; M. Dębowska, Klasztor norberta­ nek w Imbramowicach, Studia i materiały, Lublin 2012; T. Gałuszka OP, Dominikanie w Krakowie, czy w Opatowcu? W poszukiwaniu pierwszego bractwa różańcowego w średniowiecznej Małopolsce, NP 113 (2010), s. 281-293; R. Grodecki, Dzieje kla­ sztoru premonstrateńskiego w Busku w wiekach średnich, „Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności”, t. 57, Kraków 1914; Z. Grot- hówna, Kronika klasztorna sióstr norbertanek w Imbramowicach 1703-1741, Kielce 2011; S. Kuraś, Katalog opatów klasztoru premonstrateńskiego w Brzesku- -Hebdowie 1179-1732, NP 9 (1959), s. 39-49; K. Tymieniecki, Majętność książęca w Zagościu i pierwotne uposażenie klasztoru joannitów na tle osadnictwa dorzecza dolnej Nidy. Studium z dziejów gospodarczych X II wieku, w: tegoż, Pisma wybrane, Warszawa 1956, s. 35-126; J. Zdanowski, Kościół pod wezwaniem św. Tekli i były klasztor norbertański w Krzyżanowicach pod Pińczowem. Zarys historyczny, NP 17 (1963), s. 103-121.

niezw ykłość tych m iejsc, przeżyć religijnych, m odlitw y i nadprzyrodzonych w ydarzeń w ym aga odrębnej refleksji. O pracow ana w latach osiem dziesiątych zbiorow a praca pośw ięcona sanktuariom diecezji zaw iera różnej w artości opisy poszczególnych ośrodków kultu (głów nie m aryjnego) i niezw ykle cenną bibliografię sięgającą końca X V II w.38 K urs w sw oich założeniach ideow ych stawia sobie za cel wzm ożenia ruchu pielgrzymkowego i turystycznego, a przede w szystkim podniesienie św iadom ości dziedzictw a kultury chrześcijańskiej i ożyw ienie m odlitwy. Sanktuaria są najbardziej żyw otnym i m iejscam i kultu stąd konieczność autonom icznej refleksji n ad tym nieprzeciętnym zjaw iskiem religijnym.

H istoria sztuki na terenie diecezj i kieleckiej j est niezw ykle bogata. W w ie­ lu parafiach znajdują się dzieła sztuki pochodzące niem al z początków chrze­ ścijaństw a - IX w. W przestrzeni kultu pozo stają ciągle kościoły zachow ane od X II stulecia. U czestnicy kursu to ludzie m odlący się w sw oich kościołach parafialnych, naw iedzający san k tuaria, sięgające X II w. (M iechów, W iślica, K ielce). R zeczyw istość historii sztuki, służby B ożej, m odlitw y na terenie diecezji je s t chyba najbardziej inspirującym kurs m otyw em poznania i pracy dydaktycznej. Szczęśliw e położenie K ościoła kieleckiego na tak przesyconym k u ltu rą chrześcijańską terenie zobow iązuje. L iteratura na tem at historii sztuki została om ów iona przez ks. prof. D aniela O lszew skiego39. W ram ach w spó ł­ pracy archiw um z M uzeum D iecezjalnym w K ielcach w ykłady z historii sztuki objął ks. dr Paw eł Tkaczyk40. Jest to o tyle istotne, że w yk ład ow cą został kap łan posiadający przygotow anie m erytoryczne, ponadto u rzęd nik K urii D iecezjalnej w K ielcach, który bezpośrednio koordynuje w diecezji prace konserw atorskie. Posiada w zw iązku z tym nieocenione dośw iadczenie i w ie­ dzę, której na tem at sztuki n a terenie diecezji kieleckiej nie m ożna jeszcze zaleźć w naukow ych opracow aniach.

A rchiw um D iecezjalne w K ielcach to najw ażniejszy urząd archiw alny diecezji o charakterze naukowym. Zasób obejmujący 1,5 km akt zawiera głównie w ytw ory konsystorza i kurii kieleckiej oraz zespoły akt w ytw orzonych na parafiach i zgrom adzonych w archiw um diecezjalnym jak o historycznym dla całej diecezji. D obrze zachow ane akta są podstaw ow ym źródłem w iedzy dotyczącym diecezji i poszczególnych jej instytucji (m niej lub bardziej auto­ nom icznych jed n o stek i urzędów ) oraz kilkuset parafii. A rchiw um posiada

38 Por. Sanktuaria diecezji kieleckiej, red. W. Łydka, Kielce 1990. 39 Por. D. Olszewski, Historiografia, dz. cyt., s. 42.

40 Informacja o mianowaniu ks. dr. P. Tkaczyka wykładowcą: KPD 89 (2013), z. 5. 519. Tam też informacja o mianowaniu ks. dr. A. Kwaśniewskiego dyrektorem i wykła­ dowcą studium. [W tym samym czasie zostali mianowani wykładowcami prof. dr hab. W. Kowalski oraz dr P. Kardyś, o czym nie ma wzmianki w KPD.] ADK, Akta Studium Historii Diecezji Kieleckiej, b. sygn.

literaturę n a tem at w łasnych dziejów, a także zasobu41. S praw ą o tw artą jest troska o archiw a parafialne w 304 parafiach diecezji. N a jej terenie funkcjo­ n u ją archiw a parafialne, których zasób sięga nierzadko X V III w. W w ielu parafiach znajdują się staropolskie księgi m etrykalne, dokum enty erekcyjne,

41 G. Bujak, Kuria diecezjalna w Kielcach w latach 1918-1938. Studium kance- laryjno-archiwoznawcze. Zarys problematyki badawczej, ABMK 64 (1995), s. 49-57; Z Jedynak, Dokumenty pergaminowe bożogrobców miechowskich w Archiwum Die­ cezjalnym w Kielcach, „Świętokrzyskie Studia Archiwalno-Historyczne” (dalej ŚSAH), 2 (2013), s. 187-196; P. Kardyś, Rubrycele i schematyzmy diecezji żmudzkiej z lat 1853-1914 zachowane w Archiwum Diecezjalnym w Kielcach, [artykuł w druku]; tenże, Zbiór dokumentów pergaminowych i papierowych Archiwum Diecezjalnego w Kielcach, „Rocznik Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego w Skarżysku- -Kamiennej. Z dziejów regionu i miasta” (dalej ROPTHSK), 4 (2013), s. 35-56; tenże, Średniowieczne dyplomy pergaminowe bożogrobców z Miechowa w Archiwum Diecezjalnym w Kielcach, w: Rycerze, wędrowcy, kacerze. Studia z historii średnio­ wiecznej i wczesnonowożytnej Europy Środkowej, red. B. Wojciechowska, W. Kowal­ ski, Kielce 2013, s. 177-183; S. Konarska-Zimnicka, Ze zbiorów Archiwum Diecezjalne­ go w Kielcach. Rubrycele i schematyzmy diecezji tyraspolskiej (1858-1913),

[artykuł w druku]; W. Kowalski, Schematyzm diecezji krakowskiej z tzw. kopiarza wiślickiego, ABMK 81 (2004), s. 101-137; A. Kwaśniewski, Akta Konsystorza Gene­ ralnego Krakowskiego, jako zaczątek akt Konsystorza Generalnego w Kielcach na podstawie zasobu Archiwum Diecezjalnego w Kielcach (1797-1807), „Archiva Ecclesiatica. Biuletyn Stowarzyszenia Archiwistów Kościelnych” (dalej AE), 6 (2013), s. 51-76; tenże, Katalog rubrycel i schematyzmów polskich cystersów, znajdujących się w księgozbiorze podręcznym Archiwum Diecezjalnego w Kielcach (1788-1816), „Hereditas Monasteriorum”, 1 (2012), s. 189-205; tenże, Rubrycele i elenchusy diecezji kielecko-krakowskiej i kieleckiej (1849-2014), [artykuł w druku]; tenże, Rubrycele i elenchusy diecezji krakowskiej z lat 1801-1848, [artykuł w druku: ŚSAH]; tenże, Rubrycele i schematyzmy diecezji kieleckiej (1808-1818), ROPTHSK, 4 (2013), s. 57-77; tenże, Źródła do dziejów parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Mari Panny w Busku-Zdroju przechowywane w Archiwum Diecezjalnym w Kielcach (XIX-XXI w.), [artykuł w druku]; D. Olszewski, Akta konsystorza kieleckiego, jako podstawa do badan nad parafiami i duchowieństwem pierwszej połowy X IX wieku, ABMK, 19 (1969), s. 5-30; tenże, Archiwalia diecezji kieleckiej jako podstawa źródłowa do badań działalności społecznej Kościoła na przełomie X IX i X X w., w: Na przełom ie stuleci. Naród - Kościół - państwo w X IX i X X wieku, red. M. Piotrowski, Lublin 1997, s. 715-721; H. Mazur, Archiwa parafialne w dekanacie Kije w świetle wizytacji z 1782 r, „Archiwista Polski”, 17 (2012), nr 2, s. 23-36; tenże, Archiwa parafialne w dekanacie Książ Wielki w świetle wizytacji z 1783 r., ABMK 90 (2009), s. 99-110; tenże, Staropolskie księgi metrykalne w zasobie Archiwum Pań­ stwowego w Kielcach, ŚSAH 2 (2013), s. 25-34; R. Skrzyniarz, Archiwum Diecezjalne w Kielcach (ADK), AE 4 (2007) s. 137-141; tenże, Ksiądz Tomasz Wróbel (1908­ 1985) archiwariusz diecezji kieleckiej i historyk Kościoła, AE 4 (2007) s. 143-147;

korespondencja i inne. K ształceni przy archiw um ludzie są bardzo często zw iązani ze sw oim i parafiam i, a ten zw iązek z p a ra fią i zainteresow ania historyczne są rzeczyw istym i m otyw am i podejm ow ania kształcenia. C elow o w ięc studium obliczone zostało jak o szkoła przyszłych archiw istów p ara­ fialnych. W założeniu chodziłoby w przyszłości o uporządkow anie archiw ów parafialnych oraz o urządzanie lokalnych w ystaw archiwaliów, np. z okazji odpustu. Ludzie w ykształceni stanow iliby pom oc dla proboszczów zarządza­ jący ch archiw am i parafialnym i. N iektóre z tych archiw ów p osiad ają opubli­ k o w an e o p ra co w an ia42. B ad an ia n a d arch iw am i p a ra fia ln y m i p o z o sta ją p o stu latem p rzy szło ści. W lite ratu rz e w sk az u je się n a w a rto ść zasob ów archiw ów parafialnych43.

Tem at archiw aliów był podejm ow any na forum Tow arzystw a Przyjaciół A rchiw um . P iotr K ardyś zaprezentow ał w yniki badań n ad zbiorem dokum en­ tów pergam inow ych i papierow ych44, natom iast ks. A. K w aśniew ski p rzed­ staw ił dw a referaty: „G eneza akt K onsystorza K ieleckiego (X V III/X IX w.)” oraz „Stan badań n ad elenchusam i”45. O bok krótkich artykułów -streszczeń p u b lik o w an y ch n a stro n ie in tern eto w ej arch iw u m ow o cem d o jrza lsz y m badań są publikacje (patrz poniżej literatura o bibliotekach). W m aju 2014 r. odbyła się w archiw um ogólnopolska konferencja n a tem at schem atyzm ów

T. Wróbel, Archiwum Diecezjalne w Kielcach; W. Wójcik, Organizacja i działalność oficjalatu okręgowego w Kielcach w latach 1551-1635, „Roczniki Teologiczno-Ka- noniczne” (dalej RTK), 10 (1963), z. 3, s. 29-37; tenże, Organizacja i działalność oficjalatu okręgowego w Kielcach w latach 1635-1681, „Prawo Kanoniczne”, 30 (1987), nr 1-2, s. 121-141.

42 Dokumenty klasztoru P P Norbertanek w Imbramowicach (1228-1450), wyd. Z. Kozłowska-Budkowa, Kraków 1948; M. Dębowska, Archiwum norbertanek w Imbramowicach, ABMK 94 (2010), s. 29-38; M. Dębowska, R. Skrzyniarz, Zasoby archiwalne zakonu bożogrobców w archiwum parafialnym w Miechowie, ABMK 86 (2006), s. 83-106; R. Skrzyniarz, Archiwum parafialne w Bielinach, ABMK 75 (2001), 259-259; tenże, Początki archiwum zakonnego bożogrobców w Miechowie, ABMK 71 (1999), s. 407-412.

43 Por. W. Kowalski, Znaczenie archiwów parafialnych w badaniach nad dziejami przedrozbiorowymi, ABMK 75 (2001), s. 19-63.

44 Por. P. Kardyś, Zbiór dokumentów pergaminowych i papierowych Archi­ wum Diecezjalnego w Kielcach [streszczenie], opublikowany na stronie interneto­ wej Archiwum Diecezjalnego w Kielcach (dalej ADK): www.archiwum.diecezja. kielce.pl/documents/adk/tw_adk/posiedzenia_adk/pos-2012-11-13.pdf [stan z 24.

11.2014 r.].

45 Por. A. Kwaśniewski, Dziewięć skarbów Kościoła Kieleckiego. Stan badan nad zbiorem rubrycel i schematyzmów Archiwum Diecezjalnego w Kielcach, opubli­ kowany na stronie internetowej ADK: www.archiwum.diecezja.kielce.pl/documents/ adk/tw_adk/posiedzenia_adk/pos-2014-01 -14.pdf [stan z 24.11.2014 r.].

i ru b ry c e l46. Z o stały w ó w czas p rz ed staw io n e w y n ik i b a d a ń n ad trze m a zbioram i schem atyzm ów znajdujących się w zasobie A rchiw um D iecezjal­ nego w K ielcach: diecezja tyraspolska (185 8-19 13 ), diecezja żm udzka z lat 1853-1914, diecezja kielecko-krakow ska i kielecka (1849-2014). Ponadto do „Św iętokrzyskich Studiów A rchiw alno-H istorycznych” przygotow any został artykuł o rubrycelach i elenchusach diecezji krakow skiej z lat 1801-1848. O w ocem badań zostaną w przyszłości opublikow ane (por. przypis 41 o litera­ turze na tem at archiwum ).

Zbiory historycznych bibliotek parafialnych, niezw ykle bogate w diecezji kieleckiej, rów nież p otrzebują opieki i doskonale n ad ają się do rozbudzania zainteresow ań histo rią za p o m o cą prezentacji inkunabułów i starodruków. Biblioteki historyczne na terenie diecezji kieleckiej po siad ają n auk ow ą litera­ turę47. O pracow ania n a tem at bibliotek pow stały w ostatnim czasie. Rozwój

46 Plan konferencji na stronie internetowej ADK: www.archiwum.diecezja. kielce.pl/index.php/konferencje/konferencja-23-25052014 [stan z 24.11.2014 r.]; M. Me­ dyński, Konferencja naukowa archiwistów kościelnych. Rubrycele i schematyzmy Kościoła w Polsce, ROPTHSK 5 (2014), s. 222-231.

47 W. Bielak, Księgozbiór Panien Norbertanek w Imbramowicach, ABMK 95 (2011), s. 5-10; P. Jamioł, Biblioteki parafialne dekanatów krakowskich Lelów i Wolbrom w XVIII wieku, ABMK 98 (2012), s. 121-148; J. A. Kaleta, Powstanie i rozwój Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego w Kielcach, KPD 74 (1998), nr 4, s. 335-341; J. Kaliszuk, Rękopisy średniowieczne kolegiaty wiślickiej w świetle inwentarzy, ABMK 87 (2007), s. 83-106; P. Kardyś, Biblioteka przykolegiacka w Wiślicy (XV-XVIII w.), ABMK 82 (2004), s. 75-102; tenże, Biblioteka przy kościele kolegiackim w Kurzelowie w okresie staropolskim, „Roczniki Humanistyczne”, 53 (2004), s. 33-45; tenże, Księgozbiory kościołów w dekanacie Bodzentyn i Kunów w latach 1738-1739 w świetle zasobów Archiwum Diecezjalnego w Kielcach, ABMK 92 (2009), s. 129-139; tenże, Przyczynki do dziejów księgozbioru kolegiaty kieleckiej w średniowieczu i w okresie wczesnonowożytnym, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” (dalej BBJ), 56-57 (2006-2007), s. 17-44; M. Kowalczyk, Biblioteka w kościele parafialnym w Książnicach Wielkich, „Studia Mediewistyczne”, 33 (1998), s. 201-211; A. Kwaśniewski, Księgozbiory parafialne w prepozyturze kieleckiej wXVIII wieku, Lublin 2010 [praca doktorska w Archiwum Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego]; tenże, Księgozbiory parafialne w prepozyturze kieleckiej w XVIII wie­ ku, „Roczniki Historii Kościoła”, 3/58 (2011), s. 231-235; tenże, Księgozbiory prywatne zachowane w Bibliotece Kapituły Kieleckiej (XV-XVIII w.) KPD 87 (2011), s. 703­ 711; tenże, Siedemnastowieczny mszał z super ekslibrisem księdza Stanisława Rozdrażewskiego proboszcza parafii w Iłży, ROPTHSK 3 (2012), s. 139-144; tenże, Księgozbiór kanonika kieleckiego Wojciecha Strzemeskiego (+1602 r.) w świetle inwentarza z 1650 roku, „Rocznik Kolbuszowski”, 12 (2012), s. 87-107; tenże, Księgo­ zbiory prywatne zachowane w Bibliotece Kapituły Kieleckiej (XV-XVIII wiek) BBJ 62 (2012), s. 69-95; tenże, Księgozbiór kapituły kieleckiej w świetle inwentarza z 1598 roku, ABMK 99 (2013), s. 43-92; tenże, Księgi liturgiczne zachowane

badań dotyczy obszaru, n a którym funkcjonow ały najw ażniejsze zakonne biblioteki historyczne w średniow ieczu: Hebdów, M iechów , Jędrzejów i inne; ponadto biblioteki kapitulne: K ielce, W iślica, Skalbm ierz i Kurzelów. N ie sposób byłoby tego rozdziału dziejów polskiej kultury intelektualnej p om i­ nąć w program ie studium historii. W posiadaniu diecezji kieleckiej pozostaje 10.000 staro d ru k ó w p o c h o d z ą c y c h w zn aczn ej części ze sk aso w a n y ch klasztorów . Te ogrom ne zb io ry p rz echow y w ane są B ib lio tece W yższego Sem inarium D uchow nego w Kielcach. N a parafiach znajduje się ok. 1500 starodruków, m .in.: w K siążu W ielkim, M iechow ie, Koniecpolu, W iślicy i Pro- szow icach48. W ostatnich latach archiw um objęło badaniam i księgozbiory znajdujące się w K siążu W ielkim , w P roszow icach i w M iechow ie, a także k sięg o zb ió r k ap itu ln y w K ielcach. W yniki ty ch prac b y ły p rezentow an e w ram ach com iesięcznych spotkań Towarzystwa Przyjaciół Archiwum . K rzysz­ to f K lata w ygłosił referat o kolekcji inkunabułów zachow anych w B ibliotece Parafialnej w Proszow icach. A gnieszka F luda-K rokos przedstaw iła w yniki badań nad starodrukam i po klasztorze augustianów w K siążu W ielkim. Ksiądz A ndrzej K w aśniew ski om ów ił w yniki badań n ad k sięgozbiorem kanonika W ojciecha Strzem eskiego oraz nad stanem biblioteki kapitulnej w K ielcach w końcu X V I w.49 O w ocem badań są publikacje (por. przypis 47 o literaturze na tem at bibliotek). Prace nad b iblioteką augustiańską ukazały się w form ie spraw ozdaw czej. O statecznym ow ocem będzie w ydanie drukiem obszernego katalogu50.

Szczególne m iejsce w zasobach bibliotecznych zajm ują rękopisy. W zbio­ rach diecezji kieleckiej rękopisy były pierw szym i księgam i w zbudzającym i

w bibliotece bożogrobców w Miechowie (XVII-XVIII w.) [artykuł w druku]; H. Mazur, Biblioteki parafialne w dekanacie Książ Wielki w drugiej połowie X VIII wieku, ABMK 88 (2007), s. 109-131; R. Skrzyniarz, Biblioteka parafialna w Bielinach (diec. kielecka), ABMK 77 (2002), s. 77-80; tenże, Księgozbiór historyczny bożogrobców w parafii Miechów, ABMK 77 (2002), s. 71-76; tenże, Księgozbiór parafialny w Bieli­ nach wg. wizytacji z 1738 roku, ABMK 74 (2000), s. 415-418; J. Szady, Księgozbiory parafialne w prepozyturze wiślickiej w XVIII wieku, Lublin 2008; E. Truskolaska, Księgozbiór bożogrobców miechowskich w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warsza­ wie, ABMK 81 (2004), s. 353-369.

48 Informacje z autopsji autora.

49 Informacje o czterech referatach na stronie: www.archiwum.diecezja.kielce.pl/ index.php/towarzystwo-przyjacio-archiwum-diecezjalnego-w-kielcach/posiedzenia [stan z 24.11.2014 r.].

50 Por. A. Fluda-Krokos, Szczątki biblioteki i archiwum po klasztorze. augustia- nów-eremitów w Książu Wielkim, opublikowany na stronie internetowej ADK: www. archiwum.diecezja.kielce.pl/documents/adk/tw_adk/posiedzenia_adk/pos-2014-03-

zainteresow anie naukow e51. K siądz dr Jó z e f Zdanow ski pośw ięcił im p ierw ­ sze naukow e opracow anie, które pojaw iło się w przedw ojennym kieleckim środowisku naukowym.

Z biory zn ajdujące się w b ib lio tec e sem inaryjnej z a w iera ją ręk o p isy liturgiczne i teologiczne (biblioteczne) z terenu diecezji. W śród nich n a szcze­ g ó ln ą u w ag ę zasługuje najw ięk szy zachow any h isto ry czn y zbiór ręk op isów kap ituły kieleckiej. D zięki ciągłości historycznej kapituły, k tó ra nie została skasow ana, o calały je j zb io ry litu rg ic zn e oraz b ib lio tec zn e. Ten o statn i obejm uje 29 kodeksów , które w w iększości p rzetrw ały od X V stulecia i funk­ cjo nu ją jak o h istoryczny zbiór ukształtow any w ciągu wieków. D odatkow ym w alorem tego zbioru je s t jeg o integ raln o ść; w czasach k asat szczęśliw ie nie uległ on rozproszeniu. R ękopisy k apituły kieleckiej zostały zinw en tary zo­ w an e p rzez ks. prof. Jerzego W olnego. O p ub liko w any w ów czas k atalo g je st najw iększym osiągnięciem kodykologicznym na gruncie b iblioteki k ap i­ tu ln ej52. Jak w y n ik a z badań n ad in w en tarzem biblioteki kapitulnej z 1598 r. zachow any zbiór rękopisów był w tedy w posiadaniu kap itu ły - m am y w ięc do czynienia z d ow odem źródłow ym o histo ry czn o ści i średniow iecznej przy n ależn o ści tego zbioru do w arsztatu teo lo g iczn eg o sław nej kap itu ły k ielec k ie j53. W tym k o ntekście k ap itu ła ja w i się jak o pierw sza i n ajstarsza insty tu cja n au kow a m iasta K ielce i regionu. R ękopisy k apitulne są w sp ó ł­ cześnie p rzedm iotem badań k ieleck ich h isto ry k ó w 54. W zw iązku z o p ra­ co w y w an iem p ro g ra m u stu d iu m n a fo ru m to w a rz y stw a prof. K rz y sz to f B racha zaprezentow ał stan b adań n ad tym w y jątk ow ym zbiorem . B ył to

51 Por. Ecodicibus Kielcensibus, wyd. W. Kętrzyński, Lwów 1888 (Monumenta Poloniae Historica, t. 5), s. 997-1002; J. Zdanowski, Iluminowane rękopisy księgo­ zbiorów kapitularza katedralnego i seminarium duchownego w Kielcach oraz kościoła parafialnego w Miechowie, Kielce 1929.

52 J. Wolny, Inventaire des manuscrits théologiques médiévaux de la Bibliothèque du chapitre à Kielce, „Mediaevalia Philosophica Polonorum”, 16 (1971), s. 43-85.

53 Por. A. Kwaśniewski, Księgozbiór kapituły kieleckiej w świetle inwentarza z 1598 roku, art. cyt., s. 52-53.

54 Por. P Kardyś, Stanisław z Jankowic - kanonik kielecki z X V wieku i jego księgozbiór, SMH 3 (2011), Kielce 2011, s. 87-97; tenże, Dwa rękopisy Adama wika­ rego darowane kolegiacie kieleckiej w 1430 r , „Między Wisłą a Pilicą”, 12 (2011), s. 55-64; tenże, Z dziejów pewnego rękopisu. Przyczynek do związków intelektual­ nych kanoników regularnych kłodzkich z Małopolską w XIV/XV wiek, w: Rola życia codziennego w Europie Środkowej ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, red. A. Barciak, Katowice - Zabrze 2011, („Kultura Europy Środkowej”, t. XIV), s. 94-106; K. Bracha, Statuta vel praecepta scholarium. Przyczynek do dziejów najstarszej szkoły w Kielcach w X V w., SMH 3 (2011), s. 31-51.

p ierw szy refera t na kieleck im forum k o ścieln ym n a tem at n ajcenniejszego pom nika kultury intelektualnej K ielc55.

W bibliotece sem inaryjnej obok historycznej kolekcji rękopisów kapituły kieleckiej znajdują się rów nież inne rękopisy, które należy nazyw ać dziś „sem i­ naryjnym i” , pom im o że m ożliw e je s t określenie w w iększości przypadków prow eniencji. Jednak ze w zględu n a szczątkow ość zbiorów nie praktykuje się przy obecnym poziom ie badań w yraźnego podkreślania faktycznego istnienia historycznych zbiorów innych bibliotek z terenu diecezji kieleckiej. Po zinw en­ taryzow aniu rękopisów kapituły kieleckiej przez ks. W olnego „pozostałe” rękopisy sem inaryjne opracow ał ks. Nir, nazyw ając je „rękopisam i sem inaryj­ n y m i”56. U jęte w katalo g u N ira ręk opisy zw iązan e z w y kład am i teologii w sem in ariu m k ie le c k im z o sta n ą u w z g lę d n io n e w w y k ład a ch n a tem at historii W SD w K ielcach.

O bok liczniejszych m anuskryptów bibliotecznych najcenniejszą w łasn o­ ścią diecezji p ozo stają rękopisy liturgiczne. Te w artościow e pom niki dawnej liturgii przechow yw ane są obecnie w katedrze i w sem inarium . B iorąc pod uw agę potrzeby w arsztatu liturgisty i m uzykologa, zostały one w ydzielone w program ie studium w odrębny w ykład obejm ujący kieleckie liturgica cało­ ściowo. W śród daw nych ksiąg zakrystii kościelnych pierw sze m iejsce zajm ują niew ątpliw ie A ntyfonarz kielecki i G raduał w iślicki. S ą to księgi liturgiczne daw nej diecezji krakow skiej, jed n e z najcenniejszych w Polsce i Europie. A ntyfonarz kielecki (1372 r.) je st najstarszym pełnym antyfonarzem liturgii K ościoła krakow skiego, do którego przez ponad 800 lat należała w iększość terenów tw orzących dziś diecezję kielecką. L iturgiczne zabytki kultury euro­ pejskiej znajdujące się w posiadaniu diecezji kieleckiej cieszyły się w p rze­ szłości zainteresow aniem specjalistów, co zaow ocow ało literaturą n aukow ą57.

55 Por. K. Bracha, Rękopisy biblioteczne kapituły kieleckiej X IV -X V wiek, ss. 14, opublikowany na stronie internetowej ADK [stan 24.11.2014]: www.archiwum. diecezja.kielce.pl/documents/adk/tw_adk/posiedzenia_adk/K_Bracha_Biblioteka_ka- pituly_kieleckiej .pdf.

56 R. Nir, Katalog rękopisów biblioteki Seminarium Duchownego w Kielcach, ABMK 41 (1980), s. 91-126.

57 Por. R. Bernagiewicz, Recepcja tradycji neumatycznych w notacji Graduału Wiślickiego w świetle neum liquescentes, Ząbki 1999; T. Miazga, Antyfonarz Kielecki z 1372 roku pod względem muzykologicznym, Graz 1977; H. Piwoński, Graduał z roku 1596 Biblioteki Seminarium Duchownego w Kielcach „Musica Antiqua Europae Orientalis”, 6 (1982), s. 389-408; B. Pudelska, Graduał wiślicki z Biblioteki Semina­ rium Duchownego w Kielcach, sygn. 1995 (sygn. A. 2608) RL 1, jako przedmiot badan muzykologicznych [praca mgr w Instytucie Muzykologii KUL]; J. Piech, Anty- fony w Antyfonarzu Kieleckim z 1372 roku w świetle tonariuszy, Lublin 2001, [mps w Bibliotece Instytutu Muzykologii KUL, sygn. A. 2951]; Z. Rogala, Rękopis średnio­ wiecznego graduału Biblioteki seminarium duchownego w Kielcach, w: Księga jubileuszowa 1727-19 77, Kielce 1977, s. 235-254.

W iększość kieleckich rękopisów liturgicznych to spuścizna dawnej diecezji kra­ kow skiej. N ależy ostrożnie przyjm ow ać, że raczej nie zachow ały się w zb io­ rach kieleckich zabytki z terenu dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej.

Zachow ały się nie tylko pom niki tradycji liturgicznej krakow skiej, ale także księgi liturgiczne bożogrobców z M iechow a oraz norbertanek z Im bra- m ow ic. L iturgia bożogrobców została opracow ana w stępnie, tradycja nor- b ertań sk a je s t słabiej rozpoznana. P rzechow yw an y o becnie w biblio tece sem inaryjnej w K ielcach A ntyfonarz m iechow ski to pom nik tradycji liturgicz­ nej bożogrobców . B adaniem antyfonarza i liturgii bożogrobców zajm ow ał się ks. H enryk Piw oński, który pozostaw ił literaturę n auk ow ą n a ten tem at58. B ożogrobcy posiadając d ługą tradycję liturgiczną, w trakcie reform y potry- denckiej przyjęli księgi liturgii rzymskiej. Jednak aby uchronić w łasną tradycję zakonną, w ydali w okresie now ożytnym swój partonał. Jego egzem plarze za­ chow ały się m .in. w bibliotece kapitulnej i sem inaryjnej w K ielcach59. Posiada­ nie w łasnego patronału było sposobem ocalenia tradycji i w ierności soborowej reform ie. Po opublikow anych artykułach ks. Piw ońskiego ukazało się studium ks. prof. K opcia60. L iturgia bożogrobców , jak o w ielow iekow e dziedzictw o

58 H. Piwoński, Liturgia wielkanocna u bożogrobców w Miechowie, RTK, 16 (1969), z. 4, s. 93-102; tenże, Liturgia wielkanocna u bożogrobców w Miechowie, RTK, 17 (1970), z. 4, s. 39-58; tenże, Nieznany utwór wielogłosowy w Antyfonarzu miechowskim, NP, 33 (1970), s. 256-259; tenże, Liturgia wielkosobotnia u bożogrob­ ców, „Studia Theologica Varsaviensia”, 10 (1971), nr 2, s. 131-146; tenże, Antyfonarz Bożogrobców z Miechowa, „Musica Medii Aevi” 6 (1977), s. 88-140; tenże, Liturgia wielkoczwartkowa u bożogrobców, ABMK 35 (1977), s. 215-230; tenże, Dedicatio ecclesiae u bożogrobców, „Musica Antiqua Europae Orientalis”, 5 (1978), s. 315-325; tenże, Liturgia wielkopiątkowa u bożogrobców, ABMK 43 (1981), s. 269-280.

59 Officia propria festorum Canonici Ordinis SS. Sepulchri Domini Hierosoly- mitani a multo quidem tempore collecta et longo usu ab ordine aservata nunc vero primum ad instantiam [...] Matthiae Lubieński eiusdem Ordinis Praepositi Genera­ lis per [...] Samuelem Nakielski dicti ordinisprofessum ad normam Breviarii Roma­ ni in ordine redacta. Authoritate [...] Martini Szyszkowski Episcopi Cracovien. in lucem edita [...], in Officina typograph. Mathiae Andreoviensis, Cracoviae 1620, 4°, Biblioteka Kapituły Katedralnej w Kielcach. sygn. K. 00101.

Officia propria patronorum Canonici Ordinis SS. Sepulchri Domini Hierosoly- mitani [...] nunc vero jussu et auctoritate [...] Michaelis [...] Cardinalis Radziejow­ ski Archiepiscopi Gnesnen. [...] Praepositi Generalis pro meliori recitantium commoditate iterum typis mandata et reimpressa anno Domini 1694, Cracoviae typis Nicolai Alexandri Schedel S. R. M. Ord. Typ. 8°, Biblioteka Wyższego Semina­ rium Duchownego w Kielcach sygn. 0182.

60 Por. J. Kopeć, Teksty Oficjum Sacrosancti Sepulchri Hierosolymitani u bożo­ grobców miechowskich i w proprium Poloniae. (W 150-lecie kasaty prepozytury miechowskiej), w: Bożogrobcy w Polsce. Praca zbiorowa, Miechów - Warszawa 1999, s. 79-97.

K ościoła w ytw orzone na terenie diecezji kieleckiej, p ozostaje postulatem badaw czym i popularyzacyjnym . Stąd potrzeba m ów ienia o niej n a studium przy archiwum.

W ogrom nym bogactw ie tradycji diecezjalnych i zakonnych na przestrzeni tysiąca lat chrześcijaństw a w diecezji kieleckiej na w yodrębnienie zasługuje zagadnienie: N auczanie i służba Boża. Ś w iadectw em daw nego n auczania są rękopisy i druki w bibliotekach. Służba B oża posiada niezw ykłe, europejskie pom niki liturgii diecezji krakow skiej oraz zakonnej. W kościele w B ejscach i w Szydłow ie znajdują się odkryte w spółcześnie średniow ieczne m alow idła, przedstaw iające m .in. cykle siedm iu grzechów głów nych oraz sceny z życia Chrystusa. W ram ach przygotow ań do w ykładów o religijności m ieszkańców obecnej diecezji kieleckiej zostało złożone do druku stosow ne opracowanie. A utorem je st prof. dr hab. B eata W ojciechow ska, która jedn ocześn ie p o pro­ w adzi w ykłady o tej tem atyce na studium 61. Podjęcie w spom nianych w y kła­ dów przez prof. W ojciechow ską będzie dotknięciem ew angelicznego przekazu i liturgii K ościoła, które to święte czynności realizow ano przez w ieki na terenie diecezji kieleckiej.

Po klasycznie rozum ianej historii diecezji oraz naukach pom ocniczych koniecznych do ukazania dziedzictw a K ościoła n a terenie diecezji kieleckiej trzecim obszarem tem atycznym są życiorysy w ażniejszych postaci zw iąza­ nych z diecezją. W dziale uw zględniono cm entarze i m iejsca pam ięci naro- dow ej62. W odrębny sposób potraktow ane zostały żyw oty sław nych postaci z terenu diecezji. W w yniku poszukiw ania koncepcji w ykładu w yselekcjono­ w ano w ażniejsze postacie historyczne działające w ciągu ponad tysiącletniej historii K ościoła na historycznym terenie diecezji. Ze w zględów m etodolo­ gicznych dokonano podziału i w ydzielono z całej grupy św iadków Chrystusa: św iętych, błogosław ionych i sługi Boże. Sylw etki nieśw iętych zostaną p od ­ dane refleksji zm ierzającej do ukazania znaczenia regionu jak o m iejsca p o ­ chodzenia i działalności sławnych ludzi. W doborze postaci należy uwzględniać teren diecezji - obszar tej części Polski, która znajduje się m iędzy K ielcam i a K rakow em ; ponadto tysiącletnie dzieje K ościoła na tym terenie. Do tak

61 Por. B. Wojciechowska, Kościół wobec folkloru w Polsce X IV i X V wieku, KST 13 (2014), s. 151-163.

62 Wybrana literatura: J. Szczepański, U. Oetingen, Cmentarze Kielc, Kielce 2012; L. Kaczanowski, B. Paprocki, Miejsca pamięci narodowej w województwie kieleckim (1939-1945), Kielce 1989; U. Oetingen, Cmentarze I wojny światowej w województwie kieleckim, Warszawa - Kraków 1988; U. Oetingen, Rola miejsc pamięci narodowej związanych z osobą Józefa Piłsudskiego w kształtowaniu tożsa­

mości regionu świętokrzyskiego w latach 1919-1939, w: Województwo kieleckie i świętokrzyskie w latach 1919-2009. Bilans sukcesów i niepowodzeń, red. E. Sła- bińska, Kielce 2010.

pojętego w ykładu istnieje bogata literatura63. W perspektyw ie historycznej ośrodkiem w spółcześnie najw ażniejszym są K ielce. W ciągu dziejów do ro z­ w oju kultury w ielce przyczyniły się klasztory i kapituły. Spośród klasztorów n a terenie diecezji najw iększy w kład w k ultu rę narodow ą m iała w spólnota kanoników reguły św. A ugustyna w M iechow ie; zw ażyw szy szczególnie funk­ cjonujące tam od średniow iecza studium zw iązane z A k ad em ią K rakow ską oraz liczbę ok. trzydziestu pisarzy teologów, którzy pozostaw ili spuściznę w postaci publikacji.

Święci, błogosław ieni i słudzy B oży to dział dom agający się ujęcia hagio- graficznego, stąd potrzeba odrębnej refleksji nad tym dziedzictw em diecezji kieleckiej. W stępne badania pozw oliły na w yselekcjonow anie ponad dw u­ dziestu św iętych, którzy byli zw iązani pochodzeniem lub działalnością z tym i terenam i. W nazw ie w ykładu zaw arto koncepcję m etodologiczną - „Śladam i św iętych w diecezji kieleckiej” . W poszukiw aniach należy brać po d uw agę w pierw szej kolejności tych, którzy „pozostaw ili tu ślady” . Podstaw ę w ykładu m o że stan o w ić sło w n ik H a g io g ra fia P o ls k a 64. K o n ie c z n e j e s t ró w n ie ż u w z g lę d n ia n ie now ej lite ra tu ry oraz zn a jd o w an ie p rz y k ła d ó w św iętego życia w śród m ieszkańców diecezji65. W ykład „Śladam i św iętych w diecezji kieleckiej” oraz w ykład o sanktuariach (głów nie m aryjnych) n adają się na

63 Tytułem egzemplifikacji: W. Czapliński, Stanisław Koniecpolski, w: Polski Słow­ nik Biograficzny (dalej PSB), t. 13, Wrocław i inne 1967, s. 523-527; W. Bartel, Paszko- wiczAdam Tomasz, PSB t. 25 Wrocław i inne 1980, s. 280-281; L. Hajdukiewicz, Racki (Radzki) Jan (ok. 1610-1682), PSB t. 29, Wrocław i inne 1986, s. 604-605; Z. Kozłow- ska-Budkowa, Dzierżko, PSB t. 6, Kraków 1948, s. 163-164; A. Massalski, Skurczyński Stanisław (1892-1972), w: PSB t. 38, Warszawa - Kraków 1997-1998, s. 528-529; tenże, Polejowski Andrzej Gaspar (1776-1849), PSB t. 27 Wrocław i inne 1983, s. 286-287; Z. Olszamowska-Skowrońska, BadeniSebastian, PSB t. 1, Kraków 1935, s. 209; L. Piechnik, Radliński Jakub Paweł (ok. 1680-1762), w: Słownik Polskich Teologów Katolickich (dalej SPTK), red. H. Wyczawski, t. 3, Warszawa 1982, s. 479­ 481; M. Pieniążek-Samek, KielceXVII-XVIII wiek. Słownik biograficzny, Kielce 2003; A. Przyboś, Koryciński Piotr Mikołaj z Pilicy h. Topór, w: PSB t. 14 Wrocław i inne 1968-69, s. 130-131; A. Rachuba, Radziejowski Augustyn Michał Stefan h. Juno­ sza (1645-1705), w: PSB t. 30, Wrocław i inne 1987, s. 66-76; I. Sułkowska-Kurasiowa, Moskorzowski Klemens, PSB t. 22, Wrocław i inne 1977, s. 52-54; J. Szczepaniak, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008; J. Szczepaniak, Spis prałatów i kanoników kapituły katedralnej oraz kapituł kolegiackich diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008. W. Urban, Maciej Łubieński, PSB t 18, Wrocław i inne 1973, s. 491-493; H. E. Wyczawski, Nowopolczyk (Novicampianus, Nowopolski) Wojciech, SPTK t. 3, red. H. E. Wyczawski, Warszawa 1982, s. 233-234.

64 Hagiografia Polska. Słownik bio-bibliograficzny, t. 1-2, red. R. Gustaw, Poznań i inne 1971-1972.

65 Tytułem egzemplifikacji: D. Olszewski, Błogosławiony Józef Pawłowski. Mę­ czennicy 1939-1945, Włocławek 2001; A. Kwaśniewski, Przemówienie do kapłanów

zorganizow anie szlaku pielgrzym kow ego i turystycznego, w skazującego na w a rto ści k u ltu m ary jn eg o i ow oce ży cia ch rześcijań sk ieg o w d iece zji - św iętość. Szlak m ógłby posiadać oznaczenia drogow e podobne do m odnych dziś szlaków zw iązanych np. z architekturą średniow ieczną.

O s i ą g n i ę c i a i p e r s p e k t y w y r o z w o j u

Pan prof. A dam M assalski w latach osiem dziesiątych opracow ał Pro­ g ra m stu d iu m w ie d zy o reg io n ie ś w ię to k r z y s k im 66. P ro g ra m ten z o sta ł pom yślany jak o „m ateriał pom ocniczy” dla prelegentów Tow arzystw W iedzy P ow szechnej oraz innych p ro w ad zący ch k lu b y i ró żn eg o ro d z aju kursy. W program ie ujęte zostały m .in. kw estie przyrodnicze, kultura ludow a, archi­ tektura i sztuka, w ybitni ludzie zw iązani z K ielecczyzną. A utor program u opow iedział się za d efinicją regionu sięgającego daleko pod K raków - do rzek D łu b i i S zreniaw y. O p ra co w a n ie z a w ie ra ze sta w za g a d n ie ń zeb ran y c h w punktach oraz spisy literatury naukow ej. Jeśli takiej brak, w ów czas podano popularnonaukow ą. Inny charakter m a artykuł prof. A dam a M assalskiego na tem at regionu św iętokrzyskiego opublikow any w P am iętniku Sw iętokrzy- skim 67. To tekst narracyjny n a tem at regionu św iętokrzyskiego rozum ianego ściślej. Perspektyw a diecezji kieleckiej, o k tó rą chodzi w archiw um , je s t je d ­ nak szersza. Terytorium diecezji to region św iętokrzyski i krakow ski. D iecezja kielecka obejm uje m iasto K ielce oraz teren pom iędzy K ielcam i a K rakow em . Zatem na studium j est potrzeba dodania do tego, co kieleckie (św iętokrzyskie) także tego, co krakow skie. W takiej perspektyw ie kształtuje się św iadom ość diecezjalna kielecka. K onieczne też było w program ie kursu zw rócenie w ięk ­ szej uw agi na treści zw iązane z K ościołem . O becnie je st to łatw iejsze, gdyż rozw inęły się badania nad dziejam i kościelnym i.

Porów nując założone w K ielcach studium z podobnym i inicjatyw am i, należy zw rócić uw agę na dzieło archidiecezji poznańskiej Lubranscianum . In sty tu t S tu d ió w K o ścieln ych , k tó re zostało zało żo n e p rzez arcy bisku pa Stanisław a G ądeckiego; budynek w yrem ontow any ze środków archidiecezji został pośw ięcony dnia 13 stycznia 2013 r.68 Cele działalności instytutu określa

rezydujących w Domu Księży Emerytów Diecezji Kieleckiej w sprawie przewidywa­ nego procesu beatyfikacyjnego ks. Mariana Łuczyka (1912-1955), KPD 88 (2012), s. 127-129.

66 A. Massalski, Program studium wiedzy o regionie świętokrzyskim, Kielce 1988. 67 Por. A. Massalski, Kraina Świętokrzyska, w: Pamiętnik Świętokrzyski. Stu­ dia z dziejów kultury chrześcijańskiej, red. L. Kaczanowski, A. Massalski, D. Olszew­ ski, J. Szczepański, Kielce 1991, s. 11-46.