małżeński. Autorka wykazuje, iż kobiety żyły krócej niż mężczyźni. Pow odem była najczęściej śmierć przy porodzie. D anych w stosunku do napisów pogańskich jest stosunkow o dużo. Zespół tych informacji nie jest jednak na ogół uw zględ niany przez literaturę naukow ą dotyczącą rodziny chrześcijańskiej. Bazuje ona na przekazach Ojców Kościoła, które nie zaw ierają tak dokładnych ujęć (aspekt małżeństwa), co um ożliw ia porównanie realiów i ideałów z życiem uchw yconym wprost.
Drugi artykuł traktujący o późnej chrześci jańskiej rodzinie rzymskiej autorstw a M. Kosznic- kiego, przedstawia aspekty życia rodzinnego w y stępujące w źródłach narracyjnych u poety Auzo- niusza (IV w.), który najpewniej był chrześcijani nem, lecz nie ma wystarczających danych na temat jego ewentualnej przynależności do K ościo ła. M ożemy tu porównać poezję narracyjną z epi grafiką, pokazującą realia życia. Z asługą M. Ko- sznickiego jest zastosowanie przy analizie punktu widzenia pedagogiki, ale i znajom ość teoretycz nych ujęć tworzących ówcześnie Ojców Kościoła. Kolejne dwa opracowania W. Brzezińskiego i M. Chołodowskiej prezentują średniow ieczną rodzinę polską, jej życie codzienne z punktu widzenia źródeł prawniczych i dokum entów kla sztornych. D użą w artością tych artykułów jest fakt, iż można je traktować ja k pew nego rodzaju kronikę ówczesnych dziejów rodziny.
W artykule W. Brzezińskiego znajdujem y fragm enty piętnastowiecznych aktów sądowych z zakresu spraw m ałżeńskich, dotyczących próśb o uniew ażnienie małżeństwa. G łów nym celem autora było przedstawienie dawnej praktyki pra wnej Kościoła i sądu w odniesieniu do m ałżeń stwa. Oprócz tego autor prezentuje nam indyw i dualne dzieje konkretnych ludzi połączonych w ię
zam i m ałżeństwa i to za pośrednictwem przyto czonych dosłownie źródeł, co umożliwi studen tom ich dalszą analizę.
Obraz polskiej rodziny średniowiecznej w Księdze Henrykowskiej przedstawia nam M. Chołodowska, przybliżając poglądy mnichów henrykowskich na tem at małżeństwa, dzieci i dal szych krewnych.
Całość omaw ianego zbioru prac zamyka ar tykuł, raczej nie pasujący do tego tomu, po św ięcony wizerunkowi rodziny w latach 40 i 50, jaki kreowały ówczesne dzieła filmowe, napisany przez P. Zwierzchowskiego. Artykuł zawiera szkic problemu relacji rodzice-dzieci w filmach socrealistycznych. A utor opracowania za cel po stawił sobie wykazanie różnicy relacji rodzice- dzieci przedstawianych w radzieckich i polskich filmach socrealistycznych, zestawiając z tekstami politycznymi, naukowymi i literackimi.
Niewątpliwym walorem recenzowanej pracy je s t różnorodność wykorzystanych i przeanalizo wanych źródeł. W arto dodać, że użyteczność tych badań jest bardzo istotna, ponieważ aspekt funk cjonow ania rodziny rzadko był omawiany na łam ach publikacji naukowych.
Podsumow ując, Dom us et Familia - ideały i realia życia rodzinnego jest publikacją stanowią cą istotną pomoc w poznawaniu dziejów w y chow ania w rodzinie. Forma narracji sprawia, że praca ta kierow ana jest zarówno do historyków starożytnych czy wychowania, jak i do pedago gów, studentów lub czytelników słabiej orien tujących się w prezentujących zagadnieniach. Bardzo dobre przygotowanie wydawnicze i edy torskie recenzowanej pracy, zachęca do jej prze czytania i głębszej analizy.
Wioletta Rudnicka
Historycy wychowania II Rzeczypospolitej, praca zbiorowa pod
redakcją Władysławy Szulakiewicz, Studio Wydawnicze Familia,
Warszawa 2000, ss. 192
Praca zbiorow a Historycy wychowania U Rzeczypospolitej pod redakcją W ładysław y Szula kiew icz wydana przez Studio w ydaw nicze „Fam i lia” w W arszawie w 2000 roku zaw iera referaty przygotow ane na konferencję naukow ą na temat
H istorycy wychowania II Rzeczypospolitej. P o glądy - Postawy - Idee.
Teksty dotyczą różnorodnej problematyki, a ich form a pisarska m a również różnorodny charakter: syntetyczny, jak i analityczny. Jako
kryterium selekcji tych m ateriałów przyjęto spo sób ujęcia przez Autorów podjętych zagadnień związanych ściśle z tem atem konferencji.
W pierwszej części zebrano teksty ukazujące zbiorowy wysiłek badawczy historyków w ycho wania okresu międzywojennego. W drugiej nato m iast zgromadzono szkice i przyczynki pośw ięco ne wybranym osobom, które zw iązane były z dziejami oświaty i wychowania.
Pierwsza część pracy zatytułow ana Kierunki i problematyka badań historyczno-oświatowych zawiera artykuły ukazujące główne kierunki b a dań, którymi zajmowali się m iędzyw ojenni histo rycy wychowania, ale także w skazują na błędy i braki w tym zakresie.
Dział ten otw ierają rozważania W ładysław y Szulakiewicz na temat m otyw ów zainteresowań badawczych historyków w ychow ania II R zeczy pospolitej. Autorka odpowiada na pytania: „ Cze go historycy wychowania, socjologow ie, pedago gowie, filozofowie chcą się dow iedzieć analizując przeszłość? Czego poszukują w przeszłości? Czy i jaka jest różnica m iędzy celami stawianymi w tej kwestii przez różnych specjalistów ?”
W śród motywów zainteresowań przeszłością wymienia dwie zasadnicze grupy: poznawcze (naukowe) i praktyczne. W śród tej ostatniej w yró żnia i analizuje motywy: kulturologiczny, ideo logiczny, dydaktyczny, narodowy. U zasadnia szczególną rolę m otywów praktycznych w bada niu przeszłości ośw iatowo-wychowawczej. A u torka wskazuje, że w okresie dwudziestolecia międzywojennego w Polsce duże znaczenie w ba daniach historyczno-oświatow ych m iał motyw narodowy, który „był klam rą łączącą pozostałe motywy” . Pełnił on dwie funkcje: pozytyw ną i negatywną. „Pozytywną, poniew aż w jeg o im ie niu tworzono podstawy patriotyczne wychow ania narodowego” i negatywną, poniew aż „w jego imieniu wypaczano czasem praw dę o rzeczyw is tości oświatowej idąc w kierunku ideologii” .
W zakończeniu działu Autorka podkreśla, iż motywy nie występują w czystej postaci, w od osobnieniu jako wzorcowe. W skazuje, iż autorzy różnorodnych opracowań nie zawsze mieli sam o świadomość, iż kierują się innym m otyw em ani żeli naukowy. Często z m otyw em poznawczym szedł w parze motyw dydaktyczny, kulturologicz ny i ideologiczny. Zaw sze m otyw y praktyczne uzupełniały naukowy motyw poznania.
Kończąc swoje rozważania słowami Sergiu sza H essena Autorka przedstawia zadanie histo ryka wychowania, które „polega istotnie na tym, aby z pom nika rzeczow ego wyprow adzić ukryty w nim sens, a przez to zrozum ieć jako dzieło twórczości ludzkiej” .
D w a kolejne szkice przedstaw iają dorobek nad dziejami oświaty i myśli pedagogicznej określonych epok historycznych. Dorota Żo- łądź-Strzelczyk przedstawiła osiągnięcia w bada niach nad dziejami edukacji staropolskiej w XX -leciu m iędzywojennym. Zaprezentowała dorobek poszczególnych ośrodków naukow ych w: Krakowie, Lwowie, W arszawie i Poznaniu oraz działających w nich badaczy. W ymieniła ich sukcesy naukowe, a także wskazała na zanied bania, które polegały na pom ijaniu niektórych problem ów i zbytnim koncentrowaniu się na w ybiórczych zagadnieniach.
A utorka podkreśla, iż badacze okresu m ię dzyw ojennego w swych pracach nad dziejami ośw iaty staropolskiej wyraźnie pomijali problem dotyczący edukacji przedszkolnej i wczesnoszkol- nej, a także rolę środow iska dom owego w w y chowaniu. W niewielkim zakresie zajmowali się również zagadnieniem edukacji kobiet.
Inform uje również, iż w tym okresie do m inującą naukow ą rolę w badaniach nad dzie jam i oświaty i w ychowania spełniała działal ność Stanisława Kota, który był tw órcą kra kowskiej szkoły historii kultury. Część badaczy dziejów edukacji staropolskiej zginęła tragi cznie w czasie II wojny światowej: J. Freli- chówna, ks. S. Bednarski, ks. K. M azurkie wicz, a inni: H. Barycz, Ł. Kurdybacha kon tynuowali swe prace po wojnie.
D orobek czasopiśmienny dotyczący okresu oświecenia przedstawił Sław om ir Sztobryn. Jego artykuł mieści się w ramach czasowych wyzna czonych latami 1900-1939. W sw oich rozważa niach A utor przedstawia ocenę poglądów i dzia łalności najw ybitniejszych myślicieli ośw iecenio wych w Polsce: H. Kołłątaja, S. Konarskiego, G. Piramowicza, T. Czackiego, S. Staszica, J. Śniadeckiego, F. Karpińskiego, I. Krasickiego dokonaną przez takich badaczy jak: W. Hahn, T. Grabowski, B. Nytko, Z. Kukulski, H. Radliń ska, L. Chmąj, A J . M ikulski, R. Szajnerman, I. Chrzanowski, L. Kamykowski, F. Zych, F. Stopa, B. Nawroczyński.
Szkic Jana H ellw iga m a nieco inny charak ter, poniew aż autor skoncentrował się w nim na stworzeniu wizerunku poznańskiego ośrodka ba dań historyczno-oświatow ych i wyeksponow aniu propozycji metodologicznych poznańskich histo ryków wychowania. A utor podkreślił, iż prace naukowo-badawcze poznańskich pedagogów zde terminowane były takimi podstaw ow ym i czyn nikami jak: bezpośrednie zainteresowania; zw ią zek z integracją różnorodnej wiedzy kierow ników katedry zdobytą w czasie studiów; osobiste do świadczenia szkolne; kontynuacja badań nauko wych podejm owanych na innych uczelniach lub w czasie pracy w szkołach średnich i ich uzew nę trznienie w postaci publikacji; przem ożny wpływ herbartyzmu i nowych kierunków w wychowaniu, a także idei w ychow ania narodowego.
A utor w swych rozważaniach om aw ia dzia łalność Antoniego Danysza, Bogdana Nawro- czyńskiego, Ludwika Jaxy-Bykow skiego oraz ks. Karola M azurkiewicza, który w spierał prace nau kowo-badawcze pracowników Katedry Pedagogi ki Uniwersytetu Poznańskiego.
Kolejny tekst I rozdziału pracy autorstw a Tadeusza Jałmużny nosi tytuł Nauczyciele z za kładów kształcenia nauczycieli ja k o historycy w y chowania w latach m iędzywojennych, ukazuje zbiorowy wysiłek badawczy nauczycieli sem ina riów nauczycielskich, pedagogiów i liceów peda gogicznych. Zwraca uwagę na twórczość: W andy Dzierzbickiej, Adolfiny G orzyckiej-W ieleżyń- skiej, Ludwiki Jeleńskiej, Julii K isielewskiej, Sa lomei Kisielewskiej, Jadwigi M łodow skiej, A lek sandra Patkowskiego, Rom ualda Petrykowskiego, W ładysław a Przanowskiego, Franciszka
Śniecho-t y .
W ypowiedź tę autor traktuje jak o w stęp do dalszych poszukiwań idei historycznych w dorob ku badawczym nauczycieli tych instytucji.
Ostatni artykuł tej części pracy przedstawia działania badawcze m iędzyw ojennych historyków wychowania w latach 1945-1956. A utorem tych rozważań jest Rom uald Grzybow ski, który za najważniejsze kryterium opracow ania tego zagad nienia uznał poglądy polityczne tw órców historio grafii oświatowej i uw arunkow ania polityczne rozwoju nauki polskiej.
A utor podkreśla, iż „trudną sytuację historio grafii wychowania pogłębiły zm iany polityczne zachodzące w Polsce po 1945 r., a zwłaszcza
przejęcie w styczniu 1947 r. pełnej kontroli nad życiem społecznym, naukowym i kulturalnym narodu przez PPR. Procesy te przesądziły o peł nym podporządkowaniu pedagogiki polityce, 0 odrzuceniu dorobku pedagogiki polskiej okresu II Rzeczypospolitej i zastępowaniu go pedagogiką kom unistyczną zapożyczoną z ZSRR, o podziale pedagogów i myślicieli na „reakcyjnych” i „po stępow ych” (rewolucyjnych).
W śród historyków wychowania tego okresu wymienia: H. Barycza, J. Skoczka, J. Hulewicza, S. Tyńca, C. Bobińską, Ł. Kurdybachę, W. Bob- kowską, Z. Dulczewskiego, R. W roczyńskiego, K. Maja, B. Suchodolskiego, S. W ołoszyna, K. M rozowską, J. Dobrzańskiego, L. Hajdukiewicza, M. Chamcównę, J. Madeję, K. Trzebiatowskiego.
W części II zatytułowanej H istorycy w y chowania. Zainteresowania badawcze - poglądy - postaw y znajdują się szkice przedstawiające m iędzyw ojenną historię wychowania przez pryz m at biografii: F. Majchrowicza, H. Radlińskiej, J. Hulewicza, J. Madei, S. Tyńca, M. Janika.
W śród zaprezentowanych postaci są badacze znani, zajmujący czołowe miejsce w rozwoju tej dyscypliny, jak i mniej znani, których prace zapisały się jednak na trwałe w dorobku historio grafii ośw iaty i wychowania.
Dział ten otwiera studium Andrzeja M eissne ra pośw ięcone Franciszkowi M ajchrowiczowi, który był jednym z prekursorów historii w y chowania. A utor poddał rzetelnej ocenie wysiłek badawczy tego historyka wychowania. Podaje, iż zainteresowania naukowe F. M ajchrowicza kon centrowały się wokół pedagogiki i psychologii. W szystko, co opublikow ał na przełomie XIX 1 XX wieku dowodzi ścisłych związków z peda gogiką zachodniej Europy dążącej wówczas do przebudow y tradycyjnego systemu szkolnego. A. M eissner podkreśla iż poglądy pedagogiczne F. M ajchrowicza wyraźnie oscylowały w kierun ku „now ych rozwiązań i nowego patrzenia na to, co wiąże się ze szkołą i jej społecznymi zadania m i” .
Jego dorobek z zakresu historii myśli peda gogicznej i ośw iaty obejmuje według M eissnera około 30 różnych artykułów i rozpraw, wydaw nictw źródłowych, dziesiątki recenzji prac histo ryczno-ośw iatowych oraz podręczniki do historii w ychow ania przeznaczone dla zakładów kształ cenia nauczycieli.
Artykuł W iesław a Jam rożka przedstaw ia wszechstronny obraz dokonań w dziedzinie histo rii wychowania Heleny Radlińskiej. A utor ukazał w nim wkład H. Radlińskiej w kształtow anie się podstaw m etodologicznych historii wychowania, a także podkreślił znaczenie jej dorobku piśm ien niczego, w którym sporo m iejsca zajmowała biografistyka edukacyjna. A utor podkreśla, iż „Helena Radlińska interesując się szczególnie dziejami oświaty pozaszkolnej i pracy społecznej znacznie poszerzała dotychczasow y przedm iot badań historii wychowania (sytuujący się trady cyjnie wokół zagadnień szkolnych i tzw. pedago giki szkolnej)” . W jej stanowisku dostrzec można zalążki społecznej orientacji w badaniach histo- ryczno-edukacyjnych. Akcentuje rów nież jej wkład w rozwój badań regionalnych, gdyż „bez ich wyników trudno kreślić w iększe obrazy prze szłości, ujmować szersze i bardziej całościow e problemy historii w ychow ania” .
K olejną część II działu stanow ią rozw ażania Danuty Koźmian dotyczące Jana Hulew icza i jego miejsca w historii wychowania XX wieku. A u torka ukazała różnorodne formy i problem atykę podejm owaną przez Jana H ulewicza w jego pracy naukowo-badawczej. Przedm iotem zainteresowań Jana Hulewicza były zagadnienia ośw iaty i nauki w okresie zaborów oraz w dw udziestoleciu m ię dzywojennym: walka o szkołę polską w Galicji, walka kobiet polskich o dostęp do nauki i uniw er sytetów, powstanie i rozwój A kadem ii U m iejęt ności, rola Szkoły Głównej w życiu narodu pol skiego, dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego, zna czenie serii wydawniczej Biblioteka Narodowa dla rozwoju nauki i kultury, dzieje ruchu nau czycielskiego w Polsce, życie i działalność Stani sława Łempickiego.
Kolejny artykuł autorstwa Eleonory Sa- pii-D rew niak poświęcony jest Józefow i Madei, który zajmował się problemami ośw iaty i wycho w ania dotyczącymi Śląska. Koncentrował się on głównie wokół następujących problemów: walka o polskość i szkołę polską na Śląsku, działacze ruchu narodowego, dzieje elementarzy na Śląsku.
A utorka szkicu podkreśla, iż „chociaż zain teresow ania naukowe J. M adei w zakresie historii ośw iaty ograniczone zostały do regionu Śląska, to zawsze starał się on ukazywać problem y w y stępujące w tym regionie jako integralną część historii Polski” .
W kolejnym szkicu Katarzyna Kalinowska przybliżyła działalność naukow ą Stanisława T yń ca, który rozwijał głównie zagadnienia związane z dziejami szkolnictwa na Pomorzu. Jego publika cje wniosły poważny wkład w historiografię Po morza, a w szczególności Torunia. Zarów no jego praca naukowa, jak i dydaktyczna miały na uw a dze krzewienie polskości. Publikując szereg ar tykułów w ogólnodostępnej prasie popularyzował naukę akcentując wartości m oralne i narodowe.
Rozdział II kończy kom unikat Tadeusza Jał mużny dotyczący M ichała Janika, autora popular nego opracowania D zieje szkolnictwa polskiego z rzutem oka na jeg o przyszłość. A utor podkreśla, iż M ichał Janik interesował się historią oświaty, szkolnictwa i kultury polskiej, poniew aż świadczy o tym pozostaw iony przez niego dorobek nauko wy.
Trzecia część niniejszej pracy zatytułow ana In M emoriam jes t wyrazem szacunku dla niedaw no zmarłych historyków wychowania: Profesor M irosławy Chamcówny i Profesora W acława M armona.
Danuta Apanel
Inspiracje dla współczesnej edukacji w dydaktyce Drugiej Rze
czypospolitej, pod red. Danuty Dryndy, Katowice 2000, ss. 130
Publikacja W ydawnictw a U niwersytetu Śląs kiego poświęcona koncepcjom teoretyczno-meto- dologicznym w dydaktyce Drugiej R zeczypos politej, dostarczająca inspiracji dla współczesnej edukacji, stanowić będzie zapewne cenną pomoc
dla osób zajmujących się organizacją i rozwojem dzisiejszej dydaktyki.
Om aw iana pozycja stanowi zbiór siedmiu artykułów, z których trzy pierw sze - Sławomira Sztobryna, W ładysław y Szulakiewicz oraz Danuty
