MICHAâ A.MICHALSKI
KULTURA GOSPODARCZA CYWILIZACJI
ZACHODNIEJ – JEJ ISTOTA, SPRZECZNOģCI I ZNACZENIE
DLA ROZWOJU W SKALI GLOBALNEJ
ABSTRACT. Michalski Michaã A., Kultura gospodarcza cywilizacji zachodniej – jej istota, sprzecznoĤci i znaczenie dla rozwoju w skali globalnej [The economic culture of the Western civilization – its essence, contradictions and role in the global development] edited by W. Banach – „Czãowiek i Spoãe- czeęstwo”, vol. XXXVIII, Poznaę 2014, pp. 233-252, Adam Mickiewicz University Press. ISBN 978-83-232-2791-5. ISSN 0239-3271.
The article presents an analysis of economic culture of the Western civilization in the context of its current shape and condition. Although this topic has already been chosen as the subject of research in the past, in this paper the stress is put on those aspects that do not seem to be very popular. To look at the uniqueness of the Western civilization in the context of a globalized world may seem incorrect to some extent, but in our opinion it is still necessary if we want to explore and to discover the sources of unprecedented growth and development that not only the West have benefited from. The article thereby contributes to the field of the research of the impact of culture on the socio-economic order. The paper therefore seeks to offer an explanation of the specific path that the West-ern civilization has followed, because it is important in the context of the future dilemmas of global society, which needs to find solutions to its different challenges and problems. Besides discussing the contribution of such recognized authors as Max Weber and Peter L. Berger, the article analyses the role of mediating structures (with special reference to the family) and cultural contradictions which seriously influence the shape and condition of the West these days.
Michaã A. Michalski, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Wydziaã Nauk Spoãecznych, Instytut Kulturoznawstwa, Zakãad Etyki Gospodarczej, ul. Szamarzewskiego 89a, 60-568 Poznaę, Poland.
Kultura jest waİna, niezwykle waİna. Moİe sič jednak zmieniþ. Kultury sĈ zãoİone. W danym momencie niektóre ich cechy wysuničte zostajĈ na pierwszy plan i zdajĈ sič niepodwaİalne. A potem polityka i ekonomia ulegajĈ przemianom, a wówczas cechy te tracĈ na znaczeniu, robiĈc miejsce innym.
Fareed Zakaria1
WSTČP
Moİe sič wydawaþ, İe próba scharakteryzowania i opisania kultury go-spodarczej cywilizacji zachodniej jest zadaniem niezmiernie trudnym i
zão-________________
1 F. Zakaria, Koniec hegemonii Ameryki, przeã. S. Kroszczyęski, Media Lazar NADIR,
İonym. Uwaİam, İe tak rzeczywiĤcie jest. Pomimo to jestem zdania, iİ pró-by takie naleİy podejmowaþ, tym bardziej İe juİ to czyniono wczeĤniej. Za kaİdym jednak razem postawienie tak interesujĈcego pytania dokonuje sič nie tylko w innym kontekĤcie, ale takİe w innym celu. W przypadku niniej-szego artykuãu uwaga zostaje zwrócona zarówno na te czynniki i elementy wpãywajĈce na ksztaãt kultury gospodarczej Zachodu, które bywaãy juİ w literaturze omawiane, jak i na te, które albo nie byãy w niej obecne w ogó-le, albo pojawiaãy sič tam tylko w sposób marginalny. Zdajč sobie sprawč, İe obecnie omawianie odrčbne jakiejĤ cywilizacji – a szczególnie w odróİnieniu od innych – moİe wydawaþ sič niepotrzebne, a nawet niepopularne, szcze-gólnie w kontekĤcie tak wyraĮnej dominacji narracji dotyczĈcej tworzenia globalnego ãadu w wielu wymiarach, w tym takİe na poziomie gospodar-czym. Uwaİam jednak, İe nadal rozpoznania dotyczĈce poszczególnych – konkretnych – regionów Ĥwiata okazujĈ sič przydatne i istotne w pogãčbia-niu naszego rozumienia rzeczywistoĤci i poszukiwapogãčbia-niu Ĥrodków i sposobów na zapewnienie i podtrzymanie rozwoju wspóãczesnych spoãeczeęstw. W takim zresztĈ duchu prowadzone sĈ, tak popularne w ostatnich latach, badania nad znaczeniem kultury dla gospodarki, które stanowiĈ podstawo-wĈ ramč badawczĈ w niniejszym opracowaniu.
Aby podjčte tu rozwaİania uczyniþ jak najbardziej zrozumiaãymi, naleİy sprecyzowaþ, w jaki sposób bčdĈ stosowane zasadnicze pojčcia zawarte w tytule. Chodzi przede wszystkim o terminy ‘cywilizacja’ i ‘kultura’, któ-rych wzajemny stosunek przybiera w literaturze postaþ dwojakĈ. Wedãug jednego sposobu ich postrzegania sĈ one traktowane i uİywane jak synoni-my. Innym razem sĈ odmiennie definiowane i starannie rozgraniczane, i w taki teİ sposób bčdĈ stosowane w tym artykule. JeĤli chodzi o sposób ich rozumienia, to termin ‘cywilizacja’ bčdzie definiowany jako „[…] swoisty zestaw przedmiotów materialnych, idei konstrukcyjnych czy inİynierskich zrealizowanych w tych przedmiotach (a wičc inaczej technologii) oraz umie-jčtnoĤci wãaĤciwego posãugiwania sič nimi (kompetencji praktycznych)”2,
podczas, gdy ‘kultura’ oznaczaþ bčdzie „[…] duchowy kontekst (a nawet regulator) dziaãaę ludzkich […]”3. Oznacza to wičc, İe cywilizacja to przede
wszystkim sfera materialna skãadajĈca sič z rozmaitych artefaktów o charak-terze mičdzy innymi gospodarczym, technicznym czy organizacyjnym, pod-czas gdy kultura to domena niematerialna, na którĈ skãadajĈ sič wartoĤci, ideaãy i symbole4. W zwiĈzku z tym – w kontekĤcie podejmowanych tu ________________
2 P. Sztompka, Socjologia. Analiza spoãeczeęstwa, Znak, Kraków 2005, s. 239-240. 3 J. Sójka, Kulturoznawca w Ĥwiecie gospodarki, „Kultura Wspóãczesna” 2008, nr 1(55), s. 7. 4 Por. K. Krzysztofek, Cywilizacja: dwie optyki, Instytut Kultury, Warszawa 1991, s. 17. Por.
Ekofilo-badaę nad kulturĈ gospodarczĈ – warto stwierdziþ za Kazimierzem Sosen-kĈ, İe „[…] kultura jest traktowana jako mechanizm adaptacyjno-regu-lacyjny ãĈczĈcy jednostki ze strukturami gospodarczymi”5.
Zwrócenie uwagi na cywilizacjč zachodniĈ okazuje sič istotne, gdyİ moİna zasadnie stawiaþ pytanie o to, w jakiej kondycji jest ona i jej kultura gospodarcza obecnie i czy nadal moİna spodziewaþ sič, iİ stanowiþ bčdzie ona – jak to byão w przeszãoĤci – waİnĈ inspiracjč dla rozwoju w skali glo-balnej. Czytelnik rozwaİaę tu podejmowanych zapewne odniesie wraİenie, İe ich autor nie zajmuje wzglčdem cywilizacji i kultury Zachodu stanowiska neutralnego, ale İe jego stosunek jest pozytywny. Jest tak w istocie, co jed-nakİe nie pozwala zignorowaþ wielu faktów i zagadnieę, które mogĈ niepo-koiþ, martwiþ, a niekiedy nawet zasãugiwaþ wprost na ocenienie ich w spo-sób negatywny.
1. PRÓBA ZDEFINIOWANIA CYWILIZACJI ZACHODNIEJ I JEJ KULTURY GOSPODARCZEJ
W tym miejscu przechodzč do próby opisania specyfiki tej formacji spo-ãecznej, którĈ umownie okreĤla sič mianem Zachodu. ZdajĈc sobie sprawč, İe jest to zadanie wielce wymagajĈce, uwaİam jego podjčcie za konieczne, by choþby w zarysie ukazaþ, na ile Ĥcieİka rozwoju w tym wypadku byãa zwiĈzana z konkretnym rodzajem rozstrzygničþ na poziomie tego, co okre-Ĥliãem wczeĤniej mianem kultury gospodarczej, stanowiĈcej element szer-szego tãa kulturowego. Chodzi wičc o to, by pochyliþ sič nad zjawiskiem, które dotyczy tego, iİ Ĥwiat zachodni podjĈã bardzo ambitnĈ – i na pewno odwaİnĈ – próbč budowy porzĈdku spoãecznego, w którym poİĈdanym standardem miaã byþ dobrobyt, a problemy tak powszechne w przeszãoĤci jak wysoka ĤmiertelnoĤþ i bieda miaãy byþ skutecznie przezwycičİone. ģrodkiem ku takiej rzeczywistoĤci miaãy zaĤ byþ kapitalistyczna gospodarka rynkowa w wymiarze ekonomicznym i ustrój demokratyczny w wymiarze politycznym. Dla uwypuklenia szczególnego charakteru tego przedsičwzič-cia warto przypomnieþ, İe wczeĤniejsza sytuacja egzystencjalna ludzkoĤci nacechowana byãa znacznymi wahaniami koniunktury gospodarczej i zwiĈ-zanĈ z nimi zmiennoĤciĈ dostčpnoĤci dóbr, co w duİym stopniu zaleİne byão od warunków naturalnych, wobec których czãowiek w wielu
wypad-________________
zofia, bioetyka, etyka biznesu. Aktualne problemy wspóãczesnoĤci, red. J. Jaroę, Wydawnictwo
Aka-demii Podlaskiej, Siedlce 2004, s. 203.
5 K. Sosenko, Ekonomia w perspektywie aksjologicznej, Wydawnictwo Akademii
kach pozostawaã bezsilny. JeĤli chodzi o sposób rozumienia cywilizacji za-chodniej, to uİywajĈc tego terminu, mam na myĤli te regiony, gdzie dominuje osobowa wizja czãowieka wywodzĈca sič z – wspartej elementami helleęskimi i rzymskimi – tradycji judeo-chrzeĤcijaęskiej, kapitalistyczny system gospo-darczy oparty na mechanizmie rynkowym oraz demokracja jako system polityczny. Zdajč sobie zarazem sprawč, İe rzeczywistoĤþ objčta tym pojč-ciem stanowi caãoĤþ zróİnicowanĈ wewnčtrznie, a i nierzadko nacechowanĈ sprzecznymi tendencjami. Takİe ze wzglčdu na historyczne przemiany po-szczególnych krajów czy regionów – niekiedy bardzo radykalne, np. pod wzglčdem ustroju gospodarczego – naleİy zgodziþ sič na pewnĈ umownoĤþ w operowaniu opisywanym tu terminem.
PoszukujĈc odpowiedzi na pytanie o istotne elementy skãadowe zachod-niej kultury gospodarczej, warto powróciþ do propozycji Maxa Webera. Autor ten w pracy pt. OsobliwoĤci kultury zachodniej stawia zasadnicze z interesujĈce-go nas punktu widzenia pytanie o to, „[…] jaki splot okolicznoĤci doprowa-dziã do tego, İe wãaĤnie na ziemi Zachodu, i tylko tutaj, powstaãy zjawiska, które – jak to sobie przynajmniej chčtnie wyobraİamy – nabierajĈ w swym rozwoju uniwersalnego znaczenia i waİnoĤci?”6. RozwaİajĈc powyİszĈ
kwestič, dokonuje on zestawienia tych elementów, które moİna uznaþ za specyficzne dla Zachodu, nie tyle pod wzglčdem ich obecnoĤci w ogóle, ile ich umiejscowienia i zastosowania w osobliwy sposób i w szczególnym kon-tekĤcie7. Rozpoczyna ich wyliczanie od nauki, która oczywiĤcie w róİnych
formach i intensywnoĤci wystčpowaãa równieİ w innych regionach Ĥwiata, jednak w Ĥwiecie zachodnim zostaãa zracjonalizowana i usystematyzowana na sposób wczeĤniej niespotykany8. To samo dotyczy systemu edukacji,
któ-ry staã sič sferĈ formacji i ksztaãcenia zawodowych specjalistów i urzčdni-ków. To z kolei przyczynião sič do rozwoju kolejnego elementu specyficzne-go dla Zachodu, jakim jest urzčdnicza organizacja, na której oparte jest funkcjonowanie spoãeczeęstwa w takich sferach, jak polityka, technika czy gospodarka9. Z tym wiĈİe sič natomiast stanowa struktura paęstwa, które ________________
6 M. Weber, OsobliwoĤci kultury zachodniej, [w:] idem, Szkice z socjologii religii, przeã. J.
Pro-kopiuk, H. Wandowski, KsiĈİka i Wiedza, Warszawa 1984, s. 70.
7 OczywiĤcie, zdajč sobie dobrze sprawč, İe kwestia wyjĈtkowoĤci Ĥcieİki rozwoju
cywili-zacji zachodniej i jej ocena jest przedmiotem sporu. Por. np. D.S. Landes, Bogactwo i nčdza
narodów. Dlaczego jedni sĈ tak bogaci, a inni tak ubodzy, przeã. H. Jankowska, Warszawskie
Wy-dawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2000; T.E. Woods Jr., Jak KoĤcióã katolicki zbudowaã
zachodniĈ cywilizacjč, przeã. G. Kucharczyk, Wydawnictwo AA, Kraków 2006; J. Goody, Kapita-lizm i nowoczesnoĤþ, przeã. M. Turowski, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2006;
idem, Kradzieİ historii, przeã. J. Dobrowolski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
8 Por. M. Weber, OsobliwoĤci…, s. 70-71. 9 Por. ibidem, s. 72.
jako polityczna instytucja wyposaİona w system prawny i regulacyjny jest kolejnym elementem typowym wãaĤnie dla Zachodu10. Nastčpnym
osiĈg-ničciem wskazywanym przez Webera jest kapitalistyczny system gospodar-czy, który uczony okreĤla mianem dominujĈcej siãy ksztaãtujĈcej nowoczesne İycie11. Zwraca przy tym uwagč, iİ kapitalizm nie jest toİsamy z dĈİeniem
do zysku czy pragnieniem zarobku, które nie sĈ wyãĈcznie domenĈ ludzi Zachodu. Stwierdza on natomiast, İe z istotĈ tego systemu zwiĈzane jest raczej racjonalne panowanie nad impulsami chciwoĤci, a zysk ma byþ efek-tem sysefek-tematycznego funkcjonowania „racjonalnego zakãadu kapitalistycz-nego”12 wedãug reguã rentownoĤci.
W tym miejscu, zanim przejdziemy do kolejnych elementów zachodniej kultury gospodarczej, zwróþmy jeszcze uwagč na element o znaczeniu pod-stawowym dla szczegóãowych rozstrzygničþ kulturowych Zachodu. To, co zostaão do tej pory zilustrowane na przykãadach róİnych form aktywnoĤci w obrčbie spoãeczeęstwa, ukazuje ãĈcznie pewien szczególny stosunek czãowieka do Ĥwiata i rzeczywistoĤci, którĈ wspóãtworzy. Skoro, jak stwier-dza Jacek Kochanowicz, kapitalizm i nowoczesna nauka doprowadziãy do powstania spoãeczeęstwa przemysãowego13, którego wpãyw na ksztaãt
i standard İycia moİna uznaþ za bezprecedensowy, to naleİy zadaþ pytanie o fundament, na którym te osiĈgničcia staãy sič moİliwe.
Odpowiedzi na to pytanie – wskazujĈc na osobowĈ koncepcjč czãowieka – udziela Jerzy Kopania. Ten wãaĤnie sposób myĤlenia – zwiĈzany z perspekty-wĈ greckĈ, rzymskĈ i chrzeĤcijaęskĈ – stanowi fundament zachodniego po-strzegania czãowieka i spoãecznoĤci przez niego tworzonych. Przywoãany autor stwierdza, İe „cywilizacja ãacięska jest cywilizacjĈ personalistycznĈ, tzn. czãowieka rozumie jako podmiot i zarazem cel dziaãaę spoãecznych, przy czym dobro czãowieka jest miarĈ i kryterium tych dziaãaę. Celem jest wszechstronny rozwój osoby ludzkiej, a wičc i wolnoĤþ, gdyİ bez wolnoĤci nie ma rozwoju osobowego. PodkreĤlmy, İe cywilizacja zachodnia jest jedy-nĈ cywilizacjĈ posãugujĈcĈ sič pojčciem godnoĤci osoby ludzkiej i pojčciem praw czãowieka. Zarazem jednak personalizm podkreĤla indywidualnĈ od-powiedzialnoĤþ czãowieka, podczas gdy w cywilizacjach niepersonalistycz-nych preferuje sič gromadnoĤþ. Przykãadem afirmacji ludzkiej wolnoĤci przez cywilizacjč ãacięskĈ jest fakt, İe nikt prócz konkretnego czãowieka nie
________________
10 Por. ibidem, s. 72-73, 82. 11 Por. ibidem, s. 73.
12 Ibidem. Por. J. Kochanowicz, Trendy cywilizacyjne, [w:] Wymiary İycia spoãecznego. Polska
na przeãomie XX i XXI wieku, red. M. Marody, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
2002, s. 468.
moİe ponosiþ odpowiedzialnoĤci za realizacjč i osiĈgničcie celu İycia czão-wieka”14.
Taki status jednostki ludzkiej nie tylko w perspektywie spoãecznej, ale takİe kosmicznej, stanowi niewĈtpliwie element zasadniczy dla zrozumienia specyfiki kultury Zachodu. Wspóãtworzy on – uİywajĈc sformuãowania Webera – tč szczególnĈ postaþ „racjonalizmu zachodniego”, z którego wyãa-nia sič „nowoczesny racjonalizm zachodni”15. Ten ostatni – który nas tu
szczególnie interesuje – pozostaje w relacji wspóãzaleİnoĤci z tym, co Weber nazywa „okreĤlonym rodzajem praktyczno-racjonalnego sposobu İycia”16.
Oznacza to, İe wynik gospodarowania wedãug powyİszych reguã racjonal-noĤci nie jest zaleİny tylko od poziomu techniki czy ksztaãtu systemu praw-nego, lecz jest takİe warunkowany rozstrzygničciami kulturowymi wyzna-czajĈcymi okreĤlony sposób İycia i zwiĈzane z nim reguãy. Tym samym w koncepcji Webera obecny jest trop, który pokazuje zwiĈzek kultury go-spodarczej z wartoĤciami i normami obecnymi w sposobach organizowania i prowadzenia nie tylko podmiotów gospodarczych i skãadajĈcego sič z nich podsystemu spoãecznego, ale takİe pozagospodarczymi (w takim rozumie-niu) aspektami wspomnianego juİ praktyczno-racjonalnego sposobu İycia17.
W tym miejscu uwaga zostanie zwrócona na kolejne szczególne rysy – tym razem o charakterze ekonomiczno-instytucjonalnym – kultury gospo-darczej Zachodu, które uzasadniajĈ przyznanie jej statusu szczególnego pod wzglčdem produktywnoĤci i wydajnoĤci. Jak stwierdziã Berger, „kapitalizm przemysãowy wyzwoliã najwičksze w historii ludzkoĤci moce produkcyjne. Jak dotĈd, İaden inny system spoãeczno-gospodarczy nie byã w stanie wy-zwoliþ porównywalnych mocy produkcyjnych”18. Na zagadnienie to – co
istotne – spoglĈda sič tu nie tylko w aspekcie systemu kapitalistycznego, który zostaã juİ zdefiniowany, ale takİe w szerszym kontekĤcie, który jest równie interesujĈcy. Obejmuje on mičdzy innymi rewolucjč naukowo- -technicznĈ, przeplatajĈcĈ sič z postčpem systemu kapitalistycznego19. Jej
podãoİe, zwiĈzane ze szczególnym statusem nauki i podejĤciem do niej, zostaão juİ takİe naszkicowane.
Chcč teraz zwróciþ uwagč na inne rozstrzygničcia, które dotyczĈ bezpo-Ĥrednio sposobu myĤlenia o gospodarowaniu i praktycznych rozwiĈzaę na
________________
14 J. Kopania, op. cit., s. 204.
15 Por. M. Weber, OsobliwoĤci…, s. 83. 16 Por. ibidem.
17 Jednym z przykãadów mogĈ byþ konkretne rozstrzygničcia dotyczĈce funkcjonowania
maãİeęstwa i rodziny w cywilizacji zachodniej, na co zostanie jeszcze zwrócona uwaga.
18 P.L. Berger, Rewolucja kapitalistyczna, przeã. Z. Simbierowicz, Oficyna Naukowa,
War-szawa 1995, s. 79.
nim opartych. Ich przedstawienie rozpocznč od kapitalistycznego sposobu myĤlenia o aktywnoĤci gospodarczej, które zawiera w sobie kilka szczegól-nych cech. Po pierwsze, bazĈ takich dziaãaę jest racjonalny zakãad (rozumia-ny jako ciĈgãe i celowe dziaãanie okreĤlonego rodzaju), który oddziela sič od gospodarstwa domowego. Po drugie, gospodarowanie w taki sposób na-stawione jest na osiĈganie rentownoĤci, czyli stale odnawialnego zysku, któ-ry zapewnia trwaãoĤþ. Po trzecie, interakcja pomičdzy stronami procesu gospodarczego dokonuje sič na zasadach pokojowej wymiany, której towa-rzyszy oczekiwanie osiĈgničcia wymiernych korzyĤci. Po czwarte, w taki sposób podejmowanym aktom gospodarczym towarzyszy szacowanie war-toĤci Ĥrodków prowadzĈce do okreĤlenia kapitaãu oraz stosowanie rachunku kapitaãowego, który oznacza ocenianie oraz kontrolowanie szans i efektów dotyczĈcych zarobku na poczĈtku i na koęcu danego przedsičwzičcia. WiĈ-İe sič to z rozwojem kolejnej cechy wyróİniajĈcej kapitalistyczny sposób gospodarowania, jakĈ jest racjonalna buchalteria20.
Weber – wyliczajĈc te elementy kultury gospodarczej Zachodu – podkre-Ĥla jednoczeĤnie, İe w takim sensie cechy i przykãady kapitalistycznego spo-sobu gospodarowania obecne byãy takİe w obrčbie innych cywilizacji. To, co jest jednak wyjĈtkowe, to fakt, İe „[…] tylko na Zachodzie zjawiska te osiĈg-nčãy istotne znaczenie, wydajĈc róİne rodzaje, formy i kierunki kapitalizmu, które gdzie indziej nigdy nie powstaãy. Na caãym Ĥwiecie istnieli kupcy: wiel-cy i detaliczni, lokalni i dziaãajĈwiel-cy na duİych obszarach, istniaão poİyczko-dawstwo wszelkiego rodzaju, banki speãniajĈce najróİniejsze funkcje, ale w istocie podobne do funkcji, jakie speãniaãy banki w naszym XVI wieku; morskie poİyczkodawstwo, commendy i stowarzyszenia commendowe miaãy takİe charakter zakãadów i istniaãy wszčdzie. […] Od czasów nowo-İytnych zna jednak Zachód caãkowicie inny i nigdzie na Ĥwiecie nie rozwi-ničty rodzaj kapitalizmu: racjonalno-kapitalistycznĈ organizacjč (formalnie)
wolnej pracy. Gdzie indziej istniaãy tylko zarodki tego rodzaju
kapitali-zmu”21.
Aby zrozumieþ ten swoisty fenomen, warto przywoãaþ tu stwierdzenie dotyczĈce personalistycznego charakteru kultury zachodniej, gdyİ w takim kontekĤcie moİna lepiej zrozumieþ, w jaki sposób koncepcja czãowieka przyczyniãa sič do takiego wãaĤnie rozwoju owej cywilizacji. Moİna stwier-dziþ, İe to taki sposób myĤlenia utorowaã drogč wolnej pracy, wãasnoĤci22, ________________
20 Por. M. Weber, OsobliwoĤci…, s. 73-80. 21 Ibidem, s. 78-79.
22 Por. H. de Soto, Rynek dziaãa tylko na Zachodzie, przeã. â. Sommer, „Gazeta Wyborcza”
18.01.2001, s. 13, oraz R. Pipes, WãasnoĤþ a wolnoĤþ, przeã. L. Niedzielski, MUZA SA, Warszawa 2000.
a w sensie wymiany – wolnej konsumpcji i redystrybucji. Z pewnoĤciĈ warto takİe wspomnieþ o procesie modernizacji, która ma wyraĮny zwiĈzek z re-wolucjĈ przemysãowĈ, gdyİ jest rozumiana jako „[…] proces przeksztaãcania sič spoãeczeęstw tradycyjnych wedle modelu kapitalistycznego spoãeczeę-stwa przemysãowego”23. Taki sposób rozumienia moİe sprzyjaþ
koncentro-waniu sič na przeobraİeniach materialnego poziomu İycia, choþ przecieİ modernizacja ma o wiele wičcej wymiarów, takich jak organizacyjny, tech-nologiczny, polityczny, psychologiczny, ideologiczny czy kulturowy. Ozna-cza wičc ona wielowymiarowy proces przejĤcia od spoãeczeęstwa tradycyj-nego do nowoczestradycyj-nego, które w sposób zasadniczy róİni sič od formacji je poprzedzajĈcej. Jak pisze Berger, zwracajĈc uwagč na istotny w kontekĤcie modernizacji proces ‘róİnicowania sič’, „[…] spoãeczeęstwo nowoİytne podlega rozczãonkowaniu, dzielĈc sič na róİne instytucje, które we wcze-Ĥniejszych okresach historii byãy zintegrowane w jednej instytucji (np. «funkcje» pokrewieęstwa zostaãy rozdzielone mičdzy odrčbne instytucje spoãeczne, gospodarcze i polityczne)”24. W rezultacie wraz z procesami
mo-dernizacyjnymi pojawiajĈ sič zarówno korzyĤci, jak i problemy. W tym miej-scu zatem – odnoszĈc sič przede wszystkim do tych ostatnich – spróbujč scharakteryzowaþ aktualnĈ kondycjč cywilizacji zachodniej.
2. WSPÓâCZESNY KONTEKST CYWILIZACYJNY ZACHODU A KONDYCJA KULTURY
JeĤli chodzi o wspomniany juİ charakter tego, co moİna by nazwaþ am-bitnym projektem cywilizacyjnym Zachodu, to trzeba przyznaþ, İe jego re-alizacja w znacznej mierze powiodãa sič, choþ zarazem wygenerowaãa nowe problemy. SĈ one szczególnie widoczne w tzw. systemie integracji25, który
moİna uznaþ za niezbčdne podãoİe, na którym dokonuje sič odtwarzanie
________________
23 K. Krzysztofek, op. cit., s. 73. 24 P.L. Berger, op. cit., s. 70.
25 Chodzi o takie jego rozumienie, które obecne jest u Bouldinga. Autor ten pisze, İe
„na-potykamy […] nastčpujĈcy problem: jeĤli spoãeczeęstwo biznesu ma przetrwaþ, musi rozwijaþ system i instytucje integrujĈce, przy czym instytucje dlaę specyficzne (rynek, korporacje, banki itp.), majĈce w zasadzie charakter instrumentalny, nie sĈ zdolne do rozwijania silnych syste-mów integracji we wãasnym zakresie. Przeto instytucje rynkowe winny byþ uzupeãnione ze-spoãem instytucji integrujĈcych, takich jak rodzina, KoĤcióã, szkoãa i naród, które rozwijajĈ indywidualne systemy wartoĤci, zasadzajĈce sič na miãoĤci, samopoĤwičceniu, identyfikacji z celami pozaosobistymi oraz altruizmie. […] Spoãeczeęstwo, które poĤwičca nieproporcjonal-nie duİĈ czčĤþ swego İycia i energii systemowi wymiany, moİe doprowadziþ do podwaİenia tego systemu”, K.E. Boulding, Etyka i biznes, [w:] Ponad ekonomiĈ, red. i przeã. J. Grosfeld, PIW, Warszawa 1985, s. 68-69.
i przekaz ãadu spoãeczno-kulturowego. IstotnĈ sferĈ, w jakiej sič to dokonu-je, jest rodzina, i to na jej przykãadzie moİna ukazaþ zasygnalizowany pro-blem. Jest rzeczĈ oczywistĈ, İe aby mówiþ o jakimkolwiek rozwoju – takİe gospodarczym – muszĈ zostaþ speãnione okreĤlone warunki, wĤród których wskazaþ naleİy tak podstawowy, jak zapewnienie biologicznej odtwarzal-noĤci i ciĈgãoĤci socjalizacji w spoãeczeęstwie. Okazuje sič jednak, iİ pod tym wzglčdem – za sprawĈ kondycji maãİeęstw i rodzin – analizowana tu cywi-lizacja staje obecnie wobec powaİnych trudnoĤci. W odniesieniu do prze-mian w tej sferze nastčpujĈcy poglĈd ujawniã Gary S. Becker, ukazujĈc zara-zem ich gospodarczy kontekst. Pisaã on w roku 1993, İe „rodzina w Ĥwiecie zachodnim ulegãa radykalnym zmianom – niektórzy twierdzĈ wrčcz, İe zostaãa niemalİe zniszczona – przez wydarzenia ostatnich trzech dekad. Szybki wzrost wskaĮników rozwodów znacznie powičkszyã liczbč gospo-darstw domowych kierowanych przez kobiety i liczbč dzieci dorastajĈcych w gospodarstwach domowych z jednym tylko rodzicem. Duİy wzrost udziaãu zamčİnych kobiet w sile roboczej, wãĈczajĈc w to matki maãych dzieci, ograniczyã kontakt mičdzy dzieþmi i ich matkami i przyczyniã sič do konfliktu pomičdzy pãciami zarówno na polu zatrudnienia, jak i maãİeę-stwa. Szybki spadek wskaĮników urodzeę zredukowaã rozmiary rodziny i przyczyniã sič do wzrostu wskaĮników rozwodów i udziaãu zamčİnych kobiet w sile roboczej. Inaczej mówiĈc, upowszechnianie sič rozwodów i aktywnoĤci zawodowej wpãynčão na osãabienie pragnienia posiadania du-İych rodzin”26.
Mamy wičc do czynienia z sytuacjĈ, gdy równolegle z przemianami trwaãoĤci i dzietnoĤci rodzin rozgrywajĈ sič wydarzenia wskazujĈce na osãa-bienie koniunktury gospodarczej, które w sposób szczególny ujawniãy sič w postaci kryzysu, zapoczĈtkowanego w roku 2007. WĤród wyjaĤnieę jego przebiegu pojawiaãy sič takİe te, które przywoãywaãy kontekst demogra-ficzny. W jednej z publikacji z tego zakresu – analizujĈcej wspóãzaleİnoĤþ zmian demograficznych i wzrostu gospodarczego w Unii Europejskiej – pojawia sič stwierdzenie, İe zestawienie ekonometrycznych szacunków z prognozami Eurostatu dotyczĈcymi wielkoĤci populacji wskazuje, iİ trud-no bčdzie uniknĈþ spadku PKB, a bčdzie on silniejszy w przypadku tych scenariuszy demograficznych, w których wystĈpi wolny wzrost albo nawet spadek liczby pracowników27. W ostatnim czasie takie wahania PKB juİ sič ________________
26 G.S. Becker, Treatise on the Family, Harvard University Press, Cambridge, MA-London
1993, s. 1. Por. T. Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróİnicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 366-377.
27 Por. The Relationship Between Demographic Change and Economic Growth in the EU, eds
zresztĈ ujawniãy – z wyraĮnĈ tendencjĈ zniİkowĈ w roku 2012 – w niektó-rych krajach (szczególnie europejskich) tradycyjnie kojarzonych z cywiliza-cjĈ zachodniĈ28. Co ciekawe, w wičkszoĤci tych krajów poprzedzone to byão
spadkiem dzietnoĤci w roku 2011 w porównaniu z rokiem 201029.
Skutki wspomnianych przemian w funkcjonowaniu rodziny sĈ dostrze-galne mičdzy innymi w sferze ubezpieczeę spoãecznych, której stabilnoĤþ i wydolnoĤþ stoi obecnie w wielu paęstwach pod znakiem zapytania, szcze-gólnie gdy chodzi o systemy emerytalne30. Dotyczy to w gãównej mierze
tych spoĤród nich, które oparte sĈ na zasadzie solidarnoĤci mičdzypokole-niowej. W ich wypadku niewystarczajĈcy przyrost naturalny stanowi bez-poĤrednie zagroİenie dla pãynnoĤci caãego systemu, gdyİ jeĤli w przyszãoĤci bčdzie zbyt maão osób wypracowujĈcych Ĥrodki, z których wypãacane sĈ bieİĈce emerytury, to ci, dla których stanowiĈ one Įródão utrzymania, nara-İeni sĈ wprost na brak Ĥrodków do İycia. PropozycjĈ, która ma zmniejszaþ ryzyko, jakie jest wpisane w powyİszy model systemu emerytalnego, jest tzw. emerytura kapitaãowa, opierajĈca sič na pomnaİaniu Ĥrodków wpãaca-nych na indywidualne konta emerytalne.
Oba wspomniane rozwiĈzania majĈ swoje wady i zalety i moİna by oczywiĤcie podjĈþ dyskusjč, które z nich jest lepsze. Nie to jest jednak moim celem, lecz zwrócenie uwagi na fakt, İe w obu przypadkach ostatecznie fundamentem wszelkich Ĥwiadczeę emerytalnych sĈ Ĥrodki finansowe wy-pracowywane przez ludzi, którzy stali sič czãonkami spoãeczeęstwa za po-Ĥrednictwem rodziny i których znaczna czčĤþ İyje w tej wãaĤnie grupie spo-ãecznej. Mówienie wičc o tym, czy lepsza jest emerytura ‘od paęstwa’ czy ‘z sektora prywatnego’ zawiera w sobie istotny bãĈd. Polega on na tym, İe te sfery w rzeczywistoĤci zaledwie poĤredniczĈ w dystrybucji Ĥrodków, które tylko wtedy mogĈ zostaþ wypracowane, gdy rodzina speãnia swoje rozmaite funkcje, a wĤród nich w tym wymiarze podkreĤliþ naleİy funkcjč prokrea-cyjnĈ i socjalizaprokrea-cyjnĈ.
________________
28 Spadek zanotowaãy m.in. takie kraje, jak Austria, Holandia, Niemcy, Hiszpania,
Sãowe-nia, Portugalia, Wãochy, Irlandia, Grecja, Finlandia i Francja. Por. http://data.world bank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD [dostčp: 17.01.2014].
29 Por. http://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN [dostčp: 17.01.2014].
Trze-ba jednakİe zaznaczyþ, İe zbieİnoĤþ analizowanych tu procesów w czasie nie musi jedno-znacznie potwierdzaþ ich wspóãzaleİnoĤci. Warto przy tym pamičtaþ, iİ skutki zmian demo-graficznych niekoniecznie muszĈ byþ zauwaİalne i odczuwalne w krótkiej perspektywie.
30 Warto wskazaþ przynajmniej niektóre Įródãa ukazujĈce dyskusje dotyczĈce tej
proble-matyki i nawiĈzujĈce do niej. Oto niektóre z nich: I. Ehrlich, F.T. Lui, Social Security, the Family,
and Economic Growth, „Economic Inquiry” 1998, vol. XXXVI, July; P.A. Morrison, Demographic
Links to Social Security, „Challenge” January-February 1982; J.J. Sztaudynger, W. Zatoę, Kryzys gospodarczy a kryzys rodziny – analizy symulacyjne, „Prakseologia” 2010, nr 150.
Gdyby spojrzeþ na tč sytuacjč z perspektywy kultury, to na swój sposób kondycja demograficzna Ĥwiata zachodniego ukazuje cywilizacjč, która nie jest nastawiona na odtwarzanie, a wičc w konsekwencji i na przetrwanie. Oznacza to szczególny sposób traktowania cyklu İycia, którego zaleİnoĤþ od rytmu natury byãa tak wyraĮna i silna w epoce przednowoczesnej, a wraz z nowoczesnoĤciĈ zaczčãa sič ‘rozluĮniaþ’, w znacznym stopniu dzički osiĈg-ničciom naukowo-technicznym. Okazuje sič wičc, İe proces marginalizowa-nia znaczemarginalizowa-nia uwarunkowaę biologicznych i ich wpãywu na funkcjonowanie spoãeczeęstwa postčpuje. Jak stwierdza Castells, podejmujĈc kwestič ‘spo-ãecznej arytmii’, „obecnie organizacyjne, technologiczne i kulturowe wyda-rzenia, charakterystyczne dla nowego, wyãaniajĈcego sič spoãeczeęstwa, zdecydowanie podwaİajĈ ten uporzĈdkowany cykl İycia, bez zastčpowania go jakĈkolwiek alternatywnĈ sekwencjĈ. Proponujč hipotezč, İe spoãeczeęstwo
sieciowe charakteryzuje zaãamanie rytmów, zarówno biologicznych, jak i spoãecz-nych, powiĈzanych z pojčciem cyklu İycia”31.
WyjaĤnienie powyİszej przemiany tylko poprzez sferč nauki, techniki i ich gospodarczych aplikacji uwaİam za niewystarczajĈce. Chodzi o prze-platanie sič elementów wywodzĈcych sič z kultur wzglčdem siebie opozy-cyjnych, co w konsekwencji prowadzi do problemów tu analizowanych. Chodzi mianowicie o fakt nakãadania sič na siebie elementów tego, na co zwracaã uwagč Berger, a co nazwaþ moİna – w interesujĈcym nas kontekĤcie – przeciwstawnymi kulturami gospodarczymi. W wyniku tego gospodarka Zachodu poddawana jest jednoczeĤnie sprzecznym tendencjom, co skutkuje tym, İe indywidualna samorealizacja konkuruje ze wspólnotowĈ koopera-cjĈ, paęstwo opiekuęcze Ĥciera sič z wolnoĤciĈ, przedsičbiorczoĤciĈ i odpo-wiedzialnoĤciĈ obywateli, krótkoterminowy cykl koniunktury rynkowej rywalizuje z dãugofalowym procesem odtwarzania spoãeczeęstwa, pragnie-nie zawarcia maãİeęstwa i zaãoİenia rodziny ‘zmaga sič’ o czas z ambicjĈ osiĈgničcia okreĤlonego poziomu materialnego İycia i zabezpieczenia so-cjalnego.
3. KULTUROWE SPRZECZNOģCI CYWILIZACJI ZACHODNIEJ Poniewaİ nie jest moİliwe, by wyczerpujĈco przeanalizowaþ postawiony tu problem, dlatego ograniczč sič do spojrzenia na analizowane tu zagad-nienia z perspektywy kultury. Jestem bowiem zdania, İe to wãaĤnie na tym
________________
31 M. Castells, Spoãeczeęstwo sieci, przeã. M. Marody i in., Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2007, s. 444. Por. P.L. Berger, Th. Luckmann, Spoãeczne tworzenie rzeczywistoĤci, przeã. J. Niİnik, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 77-79.
najgãčbszym poziomie naleİy szukaþ wyjaĤnienia i zrozumienia procesów oraz zmian zachodzĈcych w realiach spoãeczno-gospodarczych. JeĤli chodzi o wyjĈtkowoĤþ cywilizacji Zachodu, która byãa przedmiotem opisu na po-przednich stronach, to miaãa ona w znacznym stopniu wydĮwičk pozytywny, chociaİby pod wzglčdem osiĈgničþ, które w sposób zasadniczy przyczyniãy sič do polepszenia warunków İycia na masowĈ skalč. Obecnie moİna od-nieĤþ wraİenie, iİ uwagč przykuwajĈ juİ nie te niewĈtpliwe osiĈgničcia, lecz nierzadko zwiĈzane z nimi zjawiska wzbudzajĈce niepokój i dyskusje za-równo dotyczĈce ich genezy, jak i wãaĤciwych rozwiĈzaę pojawiajĈcych sič trudnoĤci32. Sytuacjč tč dobrze oddajĈ sãowa Ingleharta i Bakera, którzy
stwierdzajĈ, İe „dziĤ niewielu byãoby skãonnych przypisywaþ moralnĈ wyİ-szoĤþ cywilizacji Zachodu, a gospodarki zachodnie nie sĈ juİ traktowane jako rozwiĈzanie modelowe dla Ĥwiata”33. Inni z kolei w sposób krytyczny
oceniajĈ obecnĈ sytuacjč Zachodu jako paradoksalne poãĈczenie materialne-go nadrozwoju i duchowematerialne-go ubóstwa34.
Oznacza to, İe w obecnym kontekĤcie kulturowym Zachodu obecne sĈ zasadnicze sprzecznoĤci, które znajdujĈ swe odbicie w ksztaãcie cywilizacji. InteresujĈcĈ diagnozč w tym zakresie stawia Daniel Bell. Zauwaİa on, İe problem, który nas tu interesuje, zwiĈzany jest z tym, iİ „[…] trzy obszary – ekonomia, polityka i kultura – podlegajĈ trzem przeciwstawnym zasadom: wydajnoĤci w ekonomii, równoĤci w polityce i samorealizacji (lub samogra-tyfikacji) – w kulturze. Konflikty w spoãeczeęstwie zachodnim w ciĈgu ostatnich stu pičþdziesičciu lat miaãy swe Įródão w napičciach wynikajĈcych z rozchodzenia sič tych trzech obszarów”35.
W tym miejscu warto zwróciþ uwagč na jeden z przejawów tej anomii, dotyczĈcy kosztów, jakie pojawiajĈ sič wraz z osiĈgničciami w sferze tech-nicznej i materialnej. Ma to zwiĈzek ze wspomnianym juİ systemem
inte-________________
32 „Pytanie: co dalej? – trapi ludzi zaniepokojonych tym, co sič wokóã nich dzieje.
Nieãa-two jest na to pytanie odpowiedzieþ. Pojčcia, do których jeszcze niedawno sič odwoãywano i które wydawaãy sič oczywiste – rozwój, postčp, racjonalizacja dziaãaę spoãecznych – tracĈ swĈ jednoznacznĈ wymowč. Wiemy dzisiaj, İe lepsze bywa wrogiem dobrego, İe innowacje pociĈgaþ mogĈ za sobĈ nieprzewidziane skutki, İe ich koszty przerzucane sĈ czčsto na barki przyszãych pokoleę i İe szybkie zmiany spoãeczne zakãócajĈ równowagč, bez której spoãeczeę-stwa nie mogĈ normalnie funkcjonowaþ”, M. Hirszowicz, StĈd, ale dokĈd? Spoãeczeęstwo u progu
nowej ery, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007, s. 266.
33 Por. R. Inglehart, W.E. Baker, Modernization, Cultural Change, and the Persistence of
Tradi-tional Values, „American Sociological Review” 2000, vol. 65, no. 1, February, s. 19-20.
34 Por. P.B. Smith, M. Max-Neef, Economics Unmasked. From Power and Greed to Compassion
and the Common Good, Green Books, Devon 2011, s. 19.
35 D. Bell, Kulturowe sprzecznoĤci kapitalizmu, przeã. S. Amsterdamski, Wydawnictwo
Na-ukowe PWN, Warszawa 1998, s. 32. Wydaje sič, İe w wyniku przekãadu sãowo ‘ekonomia’ zastĈpião wyraz ‘gospodarka’, co wpãywa na znaczenie tej wypowiedzi.
gracji, którego stan w coraz wičkszym stopniu przyciĈga zainteresowanie i pobudza do refleksji. W interesujĈcy sposób analizujĈ to w kontekĤcie ãa-dów transakcyjnych Bloch i Parry, którzy choþ koncentrujĈ sič na wymiarze gospodarczym, to potwierdzajĈ poĤrednio wyjĈtkowoĤþ kultury zachodniej w ogóle36. AnalizujĈc funkcjonowanie sfery wymiany i roli pieniĈdza,
wprowadzajĈ oni rozróİnienie na krótko- i dãugoterminowe ãady transak-cyjne, okreĤlane takİe jako cykl krótko- i dãugoterminowy37. Podczas gdy
pierwszy rodzaj odnosi sič do tych relacji i wymian, które dokonywane sĈ na sposób rynkowy, gãównie wedãug reguã indywidualnego wspóãzawodnictwa, to drugi ãad odnosi sič do dãugofalowej reprodukcji ãadu spoãecznego38.
Zaão-İeniem towarzyszĈcym tej klasyfikacji jest przekonanie, İe poİĈdanym sta-nem jest równowaga obu rodzajów ãadu w spoãeczeęstwie. OdnoszĈc to do kwestii anomii, którĈ tu analizujč, autorzy ci stawiajĈ istotnĈ diagnozč, pi-szĈc, iİ „to, co sič staão unikalnego w kapitalistycznej ideologii, […] polega na tym, İe wartoĤci sterujĈce krótkoterminowym ãadem zostaãy wyartyku-ãowane w postaci teorii dãugoterminowej reprodukcji. To, co nasza kultura (podobnie jak inne) stworzyãa w obrčbie oddzielnych i podporzĈdkowanych domen, zostaão, przynajmniej czčĤciowo, doprowadzone do postaci teorii wszechogarniajĈcego ãadu – teorii, w której wyãĈcznie nieskrčpowane, in-dywidualne przywary mogĈ przynieĤþ publicznĈ korzyĤþ”39.
Taki stan rzeczy w obrčbie cywilizacji zachodniej bywa kojarzony ze zjawiskiem komercjalizacji, na której przykãadzie moİna zobrazowaþ sytua-cjč interesujĈcej nas tu kultury Zachodu. W odniesieniu do tego Andrzej Radomski pisze, İe „dominacja praktyk gospodarczych i niesionych przez nie wartoĤci spowodowaãa osãabienie roli i znaczenia praktyk regulowanych przez sferč symbolicznĈ kultury. ģwiatopoglĈdy ulegãy prywatyzacji (bĈdĮ zanikowi). Kaİdy potencjalnie moİe sobie tworzyþ wãasne sãowniki finalne. Wiele dziedzin na czele z naukĈ, której czčĤþ dyscyplin badaãa poszczególne aspekty kultury symbolicznej, stančão przed widmem «bezrobocia». Wolny rynek wkroczyã do pozostaãych praktyk. I w nich to upowszechniãy sič takie
________________
36 Por. M. Bloch, J. Parry, PieniĈdz i moralnoĤþ wymiany, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii
antropologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 236.
37 Por. ibidem, s. 241-246. 38 Por. ibidem, s. 241.
39 Ibidem, s. 247. KontynuujĈc, autorzy ci podajĈ waİne zastrzeİenie: „Jednakİe jest
rów-nieİ moİliwe, İe zmiana pojčciowoĤci byãa mniej radykalna i İe to, co sič naprawdč dokonaão – jak dawno temu sugerowaã esej Maussa Szkic o darze (1973) – polega na tym, İe zachodnia ideologia podkreĤliãa odrčbnoĤþ dwóch cyklów do tego stopnia, İe nie moİna sobie wyobraziþ mechanizmów, dzički którym sĈ one wzajemnie poãĈczone”, ibidem.
wartoĤci, jak zysk, efektywnoĤþ, skutecznoĤþ czy popularnoĤþ. Krótko mó-wiĈc: komercjalizacja”40.
WiĈİe sič to z problemem homogenizacji, a wičc z tendencjĈ do ujednoli-cania przestrzeni spoãecznej, która wydaje sič charakterystyczna dla kultury nowoczesnej, prowadzĈcĈ mičdzy innymi w stronč urynkowienia przestrzeni spoãecznej. Proces ten, przejawiajĈcy sič poprzez ujednolicanie róİnych sfer w obrčbie spoãeczeęstwa, dotyka rozmaitych aspektów İycia jego czãonków. Za jego przejawy moİna traktowaþ mičdzy innymi takie zjawiska, jak zacie-ranie róİnic mičdzy pãciami, grupami wiekowymi, rolami spoãecznymi i rodzinnymi. Od razu moİna zauwaİyþ, İe jeĤli symptomy te odniesiemy do mechanizmu rynkowego – który niekiedy bywa traktowany jako ich przyczyna – to okazuje sič, İe poprzez takie przemiany zwičksza sič zasičg wymiany handlowej, gdyİ grupy wczeĤniej z niej wyãĈczone (lub majĈce ograniczony dostčp do rynku z róİnych wzglčdów) w tym nowym kontek-Ĥcie – poprzez owo specyficzne zatarcie granic – stajĈ sič potencjalnymi, a nierzadko faktycznymi konsumentami.
DobrĈ ilustracjĈ tej przemiany jest problem traktowania dziecka jako podmiotu rynkowego, przede wszystkim w zakresie konsumpcji. Moİna zauwaİyþ, İe tradycyjnie rola dziecka w rodzinie, która zwiĈzana jest z oczekiwaniem posãuszeęstwa i podporzĈdkowania rodzicom, ogranicza dziecku dostčpnoĤþ do rozmaitych produktów i usãug, nierzadko chroniĈc je w ten sposób. Gdy jednak zakwestionowany zostaje status dziecka jako oso-by, która nie moİe samodzielnie decydowaþ o wszystkim, a promowany jest model partnerskich relacji rodzic–dziecko, to okazuje sič, İe trudniej znaleĮþ uzasadnienie dla podtrzymywania ograniczeę zwiĈzanych ze sferĈ rynku41.
W takiej sytuacji wspomniana wczeĤniej homogenizacja zaciera osobowe róİnice pomičdzy uczestnikami wymiany i wãaĤciwie oznacza depersonali-zacjč. Gdy zestawimy to z analizĈ Kopytoffa, który pokazuje, İe wzrost ho-mogenizacji prowadzi do regresu kultury, to wãaĤciwie naleİy uznaþ, iİ przesadna homogenizacja staje sič zagroİeniem dla samego czãowieka. Au-tor ten, zwracajĈc uwagč na to, İe kultura umoİliwia porzĈdkowanie kogni-tywne Ĥwiata, pisze, iİ „ãad osiĈga sič dzički temu, İe kultura za pomocĈ rozróİnieę i klasyfikacji wydziela z wszechogarniajĈcej heterogenicznoĤci róİne obszary wewnčtrznie homogeniczne. Jednak jeİeli proces homogeni-
________________
40 A. Radomski, Dyskurs kulturoznawczy a kultury wspóãczesnych spoãecznoĤci, „Kultura
Wspóãczesna” 2007, nr 1(51), s. 70.
41 Por. M.A. Michalski, Dzieci rynku… Rynek dzieci… Osoby czy zasoby?, [w:] Annales. Etyka
w İyciu gospodarczym, t. 15, Salezjaęska Wyİsza Szkoãa Ekonomii i ZarzĈdzania, âódĮ 2012,
oraz B.R. Barber, Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosãych i poãyka obywateli, przeã. H. Jankowska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2009.
Rysunek. âad spoãeczno-gospodarczy jako efekt harmonizowania przeciwstawnych tendencji w obrčbie kultury
Opracowanie wãasne na podstawie: I. Kopytoff, op. cit., s. 254-255.
zacji posunie sič zbyt daleko i postrzegany Ĥwiat zacznie przybliİaþ sič zbytnio do przeciwlegãego bieguna, co w przypadku rzeczy oznacza caãko-wite utowarowienie, podkopana zostaje funkcja kultury, polegajĈca na przeprowadzaniu kognitywnych rozróİnieę”42.
Powyİszy rysunek stanowi próbč przedstawienia kontekstu, w jakim tworzy sič ãad spoãeczno-gospodarczy, który cechowaþ musi spójnoĤþ, jeĤli ma on byþ efektywny w swym funkcjonowaniu. JeĤli chodzi o jego rozumie-nie, to jest ono bliskie temu, co Amitai Etzioni okreĤliã mianem ‘dobrego
________________
42 I. Kopytoff, Kulturowa biografia rzeczy – utowarowienie jako proces, [w:] Badanie kultury…,
s. 255. Z tej perspektywy moİna postawiþ pytanie, czy nie mamy do czynienia z regresem kulturowym, gdyİ osiĈgničte w ostatnich stuleciach (w mniej lub bardziej znacznej mierze i z wičkszym lub mniejszym sukcesem) wyãĈczenie czãowieka z bycia przedmiotem wymiany handlowej zdaje sič ustčpowaþ ponownemu jego utowarowieniu, które w sprzyjajĈcych temu okolicznoĤciach oznacza tendencjč do rozszerzania zakresu wymiany towarowej. W konse-kwencji czãowiek wspóãczesny znów stoi w obliczu zagroİenia stania sič przedmiotem, a nie podmiotem wymiany. Por. ibidem, s. 249-250, 268, 272, oraz Ch. Delsol, Esej o czãowieku póĮnej
nowoczesnoĤci, przeã. M. Kowalska, Znak, Kraków 2003, s. 151. ABSOLUTNA HETEROGENICZNOĝû ABSOLUTNA HOMOGENICZNOĝû àAD SPOàECZNO-GOSPODARCZY KONTEKST ISTNIENIA àADU SPOàECZNO-GOSPODARCZEGO
spoãeczeęstwa’, w którym ludzie traktujĈ siebie nawzajem jako cele, a nie Ĥrodki, i zarazem jako czãonków jednej spoãecznoĤci, którĈ opisuje jako ro-dzinč znacznie poszerzonĈ (much extended family). JeĤli chodzi o kwestič ãa-du, to takie spoãeczeęstwo zachowuje odpowiednie proporcje pomičdzy aparatem paęstwowym, sferĈ rynkowĈ i spoãecznoĤciĈ. Co istotne, realizacja tak rozumianego ãadu wymaga wspóãpracy tych trzech sfer, które zarazem peãniĈ wzglčdem siebie nawzajem funkcje kontrolne43. JeĤli zaĤ chodzi
o dwie skrajne sytuacje – opisane na rysunku jako ‘absolutna heterogenicz-noĤþ’ i ‘absolutna homogeniczheterogenicz-noĤþ’ – to prowadziþ do nich bčdzie zaburze-nie równowagi i wspóãpracy, o których byãa mowa wczeĤzaburze-niej.
W tym kontekĤcie moİna stwierdziþ, İe równowaga (albo jej brak) za-równo pomičdzy sferĈ publicznĈ a prywatnĈ, jak i w obrčbie samej sfery prywatnej ma wpãyw na kondycjč kultury i ma zwiĈzek ze spójnoĤciĈ spo-ãeczno-gospodarczĈ. W kontekĤcie przywoãywanej tu analizy spoãeczeęstwa nowoczesnego w odniesieniu do cywilizacji zachodniej moİna stwierdziþ, İe jednym z jego zasadniczych problemów – i zarazem Įródãem róİnych napičþ – jest wãaĤnie nierównowaga w wymienionych powyİej przestrzeniach. Ob-jawia sič ona przyznawaniem pierwszeęstwa sferze obrotu towarowego i spoãecznie zorganizowanej pracy, które swym funkcjonowaniem odzwier-ciedlajĈ raczej ‘naturč’ Gesellschaft niİ Gemeinschaft. Oznacza to, İe coraz wičksza czčĤþ przestrzeni spoãecznej funkcjonuje wedãug reguã racjonalnoĤci formalnej, o której pisaã Weber44. To z kolei odsyãa nas znów do problemu
komercjalizacji, którego znaczenie w taki sposób komentujĈ Teresa Bal- -WoĮniak i Michaã Gabriel WoĮniak: „Upowszechnianie instytucji wypiera-jĈcych altruizm, myĤlenie w kategoriach dobra wspólnego, godnoĤci osoby i jej podmiotowoĤci oraz innych uniwersalnych wartoĤci aksjologicznych utrwalonych w dziejach ludzkoĤci, jest produktem komercjalizacji wszyst-kich sfer bytu ludzkiego”45. Autorzy zwracajĈ na to uwagč w kontekĤcie
deficytu spójnoĤci spoãeczno-gospodarczej, który ich zdaniem domaga sič
________________
43 Por. A. Etzioni, For a Soft Moral Culture, „Kettering Review” 2001, vol. 19, no. 2, s. 37-38,
http://www.gwu.edu/~ccps/etzioni/A285.pdf [dostčp: 2.10.2012].
44 M. Weber, Gospodarka i spoãeczeęstwo. Zarys socjologii rozumiejĈcej, przeã. D. Lachowska,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 60.
45 T. Bal-WoĮniak, M.G. WoĮniak, Gospodarka Polski 1990-2011. Transformacja. Modernizacja.
SpójnoĤþ spoãeczno-ekonomiczna. Synteza, „NierównoĤci Spoãeczne a Wzrost Gospodarczy” 2011,
z. 21, Uniwersytet Rzeszowski i Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Rzeszów-Kraków, s. 43. Potwierdza to takİe Kopytoff, który pisze: „W duİych skomercjalizowanych spoãeczeę-stwach istnienie wyrafinowanej technologii wymiany otwiera gospodarkč na zalew utowaro-wienia. We wszystkich wspóãczesnych spoãeczeęstwach przemysãowych, niezaleİnie od ich ideologii, utowarowienie i monetaryzacja wdzierajĈ sič – jawnie lub w postaci czarnego rynku – niemal we wszystkie aspekty İycia”, I. Kopytoff, op. cit., s. 272.
rewizji umowy spoãecznej w jej dotychczasowej formie46. To zaĤ moİemy
rozumieþ szerzej, jako wezwanie do krytycznego pochylenia sič nad obecnie dominujĈcymi treĤciami kultury Zachodu.
Wydaje sič wičc, İe w kontekĤcie analizowanej tu kultury gospodarczej cywilizacji zachodniej istotnymi elementami, które naleİy braþ pod uwagč, sĈ – poza waİnymi instytucjami i narzčdziami natury gospodarczej – roz-strzygničcia dotyczĈce praktycznego sposobu İycia na poziomie fundamen-talnym zarówno dla reprodukcji biologicznej spoãeczeęstwa, jak i dla od-twarzania oraz transmisji kultury gospodarczej.
Bez wzglčdu na to, w jakim kierunku podĈİy kultura gospodarcza Za-chodu – a wãaĤciwie obecnie moİe powinno sič juİ mówiþ o ‘kulturach gospodarczych Zachodu’ – jej wpãyw na dzisiejszy obraz Ĥwiata wydaje sič niepodwaİalny. Wydaje sič, İe zasadnie moİna stwierdziþ, iİ jest czymĤ pozytywnym to, İe sukces cywilizacyjny Zachodu – w wymiarze ogólnym dzički jego kulturze, a w interesujĈcym nas tu wymiarze dzički kulturze gospodarczej – przyczyniã sič do tego, iİ takİe inne regiony Ĥwiata dziĤ do-ĤwiadczajĈ wzrostu i dobrobytu. Jak stwierdza Zakaria, komentujĈc prze-miany pozycji Stanów Zjednoczonych jako mocarstwa Ĥwiatowego, „komuĤ moİe wydawaþ sič dziwne, İe mówič tu o wzroĤcie i dobrobycie, podczas gdy setki milionów wciĈİ muszĈ İyþ w warunkach rozpaczliwej nčdzy. Jed-nak w rzeczywistoĤci liczba ludzi İyjĈcych za dolara lub mniej dziennie spadãa z 40 procent w roku 1981 do 18 procent populacji naszej planety w roku 2004, a w roku 2006 ludzie ci stanowili 12 procent ludnoĤci Ziemi. Sam tylko wzrost Chin przyczyniã sič do wydĮwigničcia z ubóstwa ponad czterystu milionów ludzi. W krajach zamieszkanych przez 80 procent lud-noĤci planety stopa ubóstwa maleje. Te 50 krajów, które w najwičkszym stopniu dotkničte sĈ klčskĈ nčdzy, rzeczywiĤcie wymagajĈ szczególnej tro-ski. Jednak pozostaãe 142 paęstwa – wliczajĈc w to Chiny, Indie, Brazylič, Rosjč, Indonezjč, Turcjč, Kenič i Republikč Poãudniowej Afryki – stopniowo eliminujĈ ten problem dzički produktywnej i rozwijajĈcej sič gospodarce. Po raz pierwszy od zarania dziejów mamy do czynienia ze wzrostem, który odbywa sič naprawdč na globalnĈ skalč. Powstaje dzički temu mičdzynaro-dowy system zãoİony z krajów poãoİonych w najrozmaitszych zakĈtkach Ĥwiata, które nie sĈ juİ przedmiotami lub obserwatorami, lecz graczami i podmiotami”47.
Zapewne dokãadne oszacowanie tego, w jakim stopniu do takiej sytuacji przyczyniãa sič cywilizacja zachodnia i jej – pod wieloma wzglčdami
szcze-________________
46 Por. T. Bal-WoĮniak, M.G. WoĮniak, op. cit., s. 44. 47 F. Zakaria, op. cit., s. 35.
gólna – kultura gospodarcza, nie jest moİliwe. Niemniej sĈdzč, İe wielu z nas zgodzi sič co do tego, iİ wiele waİnych gospodarczo, i tak dziĤ rozpo-wszechnionych, osiĈgničþ naukowo-technicznych, instytucji spoãeczno- -politycznych i wpisanych w nie rozstrzygničþ aksjonormatywnych uksztaã-towaão sič i udoskonalião wãaĤnie w ãonie kultury i cywilizacji zachodniej. Ulegaãy one niekiedy twórczym adaptacjom i modyfikacjom, co nierzadko ukazywaão ich jeszcze wičkszy potencjaã. Obserwowanie zaĤ i Ĥledzenie tych, jakİe czčsto innowacyjnych, aplikacji oraz tego, jak osiĈgničcia róİnych kultur niekiedy ĤcierajĈ sič, a innym razem przenikajĈ, co prowadzi do roz-wiĈzaę i efektów nierzadko zaskakujĈcych, naleİy niewĈtpliwie uznaþ za jeden z przywilejów İycia w poczĈtkach XXI stulecia.
BIBLIOGRAFIA
Bal-WoĮniak T., WoĮniak M.G., Gospodarka Polski 1990-2011. Transformacja. Modernizacja. SpójnoĤþ spoãeczno-ekonomiczna. Synteza, „NierównoĤci Spoãeczne a Wzrost Gospodar-czy” 2011, z. 21, Uniwersytet Rzeszowski i Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Rzeszów-Kraków.
Barber B.R., Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosãych i poãyka obywateli,
przeã. H. Jankowska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2009.
Becker G.S., Treatise on the Family, Harvard University Press, Cambridge, MA-London 1993.
Bell D., Kulturowe sprzecznoĤci kapitalizmu, przeã. S. Amsterdamski, Wydawnictwo
Na-ukowe PWN, Warszawa 1998.
Berger P.L., Luckmann Th., Spoãeczne tworzenie rzeczywistoĤci, przeã. J. Niİnik,
Wydawnic-two Naukowe PWN, Warszawa 2010.
Berger P.L., Rewolucja kapitalistyczna, przeã. Z. Simbierowicz, Oficyna Naukowa, Warsza-wa 1995.
Bloch M., Parry J., PieniĈdz i moralnoĤþ wymiany, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii
antro-pologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Boulding K.E., Etyka i biznes, [w:] Ponad ekonomiĈ, red. i przeã. J. Grosfeld, PIW, Warszawa
1985.
Castells M., Spoãeczeęstwo sieci, przeã. M. Marody i in., Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2007.
Delsol Ch., Esej o czãowieku póĮnej nowoczesnoĤci, przeã. M. Kowalska, Znak, Kraków 2003.
Ehrlich I., Lui F.T., Social Security, the Family, and Economic Growth, „Economic Inquiry” 1998, vol. XXXVI, July.
Etzioni A., For a Soft Moral Culture, „Kettering Review” 2001, vol. 19, no. 2, http:// www.gwu.edu/~ccps/etzioni/A285.pdf [dostčp: 2.10.2012].
Goody J., Kapitalizm i nowoczesnoĤþ, przeã. M. Turowski, Wydawnictwo Akademickie
Dialog, Warszawa 2006.
Goody J., Kradzieİ historii, przeã. J. Dobrowolski, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Hirszowicz M., StĈd, ale dokĈd? Spoãeczeęstwo u progu nowej ery, Wydawnictwo Sic!, War-szawa 2007.
Inglehart R., Baker W.E., Modernization, Cultural Change, and the Persistence of Traditional Values, „American Sociological Review” 2000, vol. 65, no. 1, February.
Kochanowicz J., Trendy cywilizacyjne, [w:] Wymiary İycia spoãecznego. Polska na przeãomie
XX i XXI wieku, red. M. Marody, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002.
Kopania J., Mičdzy buddyzmem a islamem, czyli przedwczesnoĤþ chrzeĤcijaęstwa, [w:]
Ekofilo-zofia, bioetyka, etyka biznesu. Aktualne problemy wspóãczesnoĤci, red. J. Jaroę, Wydawnic-two Akademii Podlaskiej, Siedlce 2004.
Kopytoff I., Kulturowa biografia rzeczy – utowarowienie jako proces, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, Wydawnictwo Nauko-we PWN, Warszawa 2005.
Krzysztofek K., Cywilizacja: dwie optyki, Instytut Kultury, Warszawa 1991.
Landes D.S., Bogactwo i nčdza narodów. Dlaczego jedni sĈ tak bogaci, a inni tak ubodzy, przeã.
H. Jankowska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2000. Michalski M.A., Dzieci rynku… Rynek dzieci… Osoby czy zasoby?, [w:] Annales. Etyka
w İyciu gospodarczym, t. 15, Salezjaęska Wyİsza Szkoãa Ekonomii i ZarzĈdzania, âódĮ 2012.
Morrison P.A., Demographic Links to Social Security, „Challenge” January-February 1982.
Pipes R., WãasnoĤþ a wolnoĤþ, przeã. L. Niedzielski, MUZA SA, Warszawa 2000.
Radomski A., Dyskurs kulturoznawczy a kultury wspóãczesnych spoãecznoĤci, „Kultura
Wspóãczesna” 2007, nr 1(51).
Smith P.B., Max-Neef M., Economics Unmasked. From Power and Greed to Compassion and the Common Good, Green Books, Devon 2011.
Sosenko K., Ekonomia w perspektywie aksjologicznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicz-nej w Krakowie, Kraków 1998.
The Relationship Between Demographic Change and Economic Growth in the EU, eds A. Prska-wetz, T. Lindh, Research Report 32, Vienna Institute of Demography, July 2007.
de Soto H., Rynek dziaãa tylko na Zachodzie, przeã. â. Sommer, „Gazeta Wyborcza”
18.01.2001.
Sójka J., Kulturoznawca w Ĥwiecie gospodarki, „Kultura Wspóãczesna” 2008, nr 1(55).
Szlendak T., Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróİnicowanie, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2010.
Sztaudynger J.J., Zatoę W., Kryzys gospodarczy a kryzys rodziny – analizy symulacyjne, „Prakseologia” 2010, nr 150.
Sztompka P., Socjologia. Analiza spoãeczeęstwa, Znak, Kraków 2005.
Weber M., Gospodarka i spoãeczeęstwo. Zarys socjologii rozumiejĈcej, przeã. D. Lachowska,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Weber M., OsobliwoĤci kultury zachodniej, [w:] idem, Szkice z socjologii religii, przeã. J.
Pro-kopiuk, H. Wandowski, KsiĈİka i Wiedza, Warszawa 1984.
Woods T.E. Jr., Jak KoĤcióã katolicki zbudowaã zachodniĈ cywilizacjč, przeã. G. Kucharczyk,
Wydawnictwo AA, Kraków 2006.
World Bank, http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD [dostčp: 17.01.2014]. World Bank, http://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN [dostčp: 17.01.2014]. Zakaria F., Koniec hegemonii Ameryki, przeã. S. Kroszczyęski, Media Lazar NADIR,
