[Psychological examinations in occupational health services: Legal regulations. Part I].

Małgorzata Waszkowska Agata Wężyk

PSYCHOLOGICAL EXAMINATIONS IN OCCUPATIONAL HEALTH SERVICES: LEGAL REGULATIONS. PART I

Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera / Nofer Institute of Occupational Medicine, Łódź, Poland Zakład Psychologii Zdrowia i Pracy / Department of Health and Work Psychology

Streszczenie

Zagadnienia związane z badaniami psychologicznymi w orzecznictwie o zdolności do pracy są regulowane przepisami prawa. W wielu przypadkach badania te mogą być wykonywane wyłącznie przez psychologów służby medycyny pracy. Dokonano ana-lizy 32 aktów prawnych (17 ustaw i 15 rozporządzeń). Jej celem było m.in. wskazanie problematycznych kwestii związanych z ba-daniami i sformułowanie propozycji zmian przepisów oraz przybliżenie psychologom prawnych aspektów ich pracy. Ze względu na obszerność materiału (19 ustaw i 13 rozporządzeń) zostanie on opublikowany w dwóch częściach. Niniejsza część I dotyczy kwalifikacji psychologów, kierowania na badania, celu i zakresu badań oraz terminów ich przeprowadzania. W części II omówio-ne zostaną zagadnienia niezwiązaomówio-ne bezpośrednio z diagnostyką. Med. Pr. 2018;69(5):561–572

Słowa kluczowe: ocena psychologiczna, psychologia pracy, ocena zdolności do pracy, służba medycyny pracy, przepisy prawne, zawód psychologa

Abstract

In Poland psychological assessment for the purpose of fitness-to-work certification is regulated by the law. In the majority of cas-es, only psychologists registered with the occupational health services are authorized to conduct the assessment procedures. In this study 32 legal documents (17 acts and 15 directives) have been analyzed to identify the most problematic issues pertaining to psychological examination and to suggest certain changes in the regulations, as well as to raise the psychologists’ awareness of the legal aspects of their work. Due to the number of the topics explored, the results of the study will be published as two separate, yet related articles. The first one concentrates on the qualifications of psychologists, the examination reference process, the aim and scope of the psychological assessment, and the validity of the assessment results. In part II other issues, not directly related to the diagnostic process, will be discussed. Med Pr 2018;69(5):561–572

Key words: psychological assessment, psychology of work, ability to work, occupational health care, legal acts, work psychology Autorka do korespondencji / Corresponding author: Małgorzata Waszkowska, Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Zakład Psychologii Zdrowia i Pracy, ul. św. Teresy 8, 91-348 Łódź, e-mail: malgorzata.waszkowska@imp.lodz.pl

Nadesłano: 22 grudnia 2017, zaakceptowano: 17 maja 2018

BADANIA PSYCHOLOGICZNE W SŁUŻBIE MEDYCYNY PRACY –

REGULACJE PRAWNE: CZĘŚĆ I

PRACA POGLĄDOWA

Ubi ius incertum, ibi ius nullum Gdzie prawo niepewne, tam w ogóle nie ma prawa WSTĘP

Badania psychologiczne coraz częściej stają się elemen-tem procedur orzeczniczych dotyczących możliwości wykonywania pracy lub określonych czynności na róż-nych stanowiskach. Zostały one prawnie uregulowane przez ustawy i rozporządzenia właściwych ministrów. Regulacje dotyczą wielu aspektów badań, począwszy od kwalifikacji psychologów, którzy mogą je wykony-wać, przez tryb ich przeprowadzania, ich cel, zakres

i dokumentowanie, po koszt i nadzór nad ich wykony- waniem. Akty prawne w niektórych zapisach są jednak niespójne, zawierają niejasne sformułowania, nie regu-lują pewnych istotnych kwestii lub odsyłają do nieaktu-alnych jednostek redakcyjnych innych aktów prawnych. Powoduje to, że prawo staje się niezrozumiałe, a także jest źródłem nieprawidłowości w trybie wykonywanych badań oraz w postępowaniu diagnostycznym.

Celem wspomnianych badań psychologicznych jest co do zasady stwierdzenie występowania przeciwwska-zań do wykonywania określonej pracy/czynności lub ich braku. W przypadku niektórych grup zawodowych zastosowano warunek, że badania mogą być przepro-wadzane jedynie przez psychologów realizujących

za-dania służby medycyny pracy (SMP), zarejestrowanych w wojewódzkich ośrodkach medycyny pracy (WOMP) właściwych ze względu na miejsce wykonywania dzia-łalności [1] (analizą nie zostały objęte badania pracow-ników i kandydatów do pracy wykonywane przez psy- chologów zatrudnionych w SMP, utworzonych na pod-stawie delegacji art. 8 i art. 27 ust. 1 ustawy o służbie medycyny pracy [1], gdyż są one regulowane odrębny-mi przepisaodrębny-mi resortowyodrębny-mi). Ta grupa psychologów przede wszystkim przeprowadza badania pracowników w ramach badań lekarskich przewidzianych w art. 229 Kodeksu pracy [2]. Są nimi objęte osoby zatrudnione na stanowiskach, na których występują określone czynni-ki szkodliwe dla zdrowia – substancje neurotoksyczne, niekorzystne czynniki psychospołeczne, lub na których praca wymaga pełnej sprawności psychoruchowej  [3]. Problematyka tych badań została wcześniej omówio-na przez Waszkowską i Wągrowską-Koski [4], dlatego w niniejszej publikacji skoncentrowano się na przedsta-wieniu kwestii związanych z badaniami pracowników mającymi na celu ocenę możliwości wykonywania pra-cy, regulowanych odrębnymi przepisami. Przedstawio-no krytyczną analizę obowiązujących aktów prawnych dotyczących badań psychologicznych, której celem było:

■

przybliżenie psychologom-praktykom prawnych as- pektów wykonywanych przez nich badań niektó-rych grup zawodowych,

■

wskazanie problematycznych (niejasnych, sprzecz-nych lub nieuregulowasprzecz-nych) aspektów tych badań i propozycji zmiany przepisów.

Zakres zagadnień związanych z przeprowadzaniem badań jest na tyle obszerny, że omówienie ich w jednej publikacji nie jest możliwe ze względów edytorskich. Dlatego materiał został podzielony. Niniejsza część  I dotyczy kwestii związanych ściśle z procesem diagno-stycznym. W części II zostaną omówione zagadnienia okołodiagnostyczne.

METODY PRZEGLĄDU

W opracowaniu wykorzystano akty prawne dostępne w bazie Internetowy System Aktów Prawnych – ISAP i bazie systemu informacji prawnej Legalis C.H. Beck. W wyszukiwarce ISAP w ogóle nie funkcjonują hasła „psycholog”, „badania psychologiczne” i  „medycyna pracy”. Dostęp do odpowiednich aktów prawnych moż-liwy jest jedynie przez hasło „badania lekarskie”. W ten sposób znaleziono 357 rekordów. W drugiej wyszuki-warce po wpisaniu hasła „badania psychologiczne, me-dycyna pracy” ukazało się 338 rekordów – aktualnych

aktów prawnych bezpośrednio lub pośrednio odnoszą-cych się do obu tych haseł. Spośród znalezionych doku-mentów wybrano te, które odnoszą się do badań wyko-nywanych przez psychologów służby medycyny pracy jako pierwsze bądź w  trybie odwoławczym. W  kolej-nym etapie dołączono akty dotyczące badań psycholo-gicznych, do których odwołują się wybrane wcześniej dokumenty i inne mające zastosowanie w badaniach. Łącznie przeanalizowano 19 ustaw i 13 rozporządzeń.

W  analizie dokumentów uwzględniono wszystkie aspekty procedury badań, w tym osoby im podlegają-ce, tryb kierowania, kwalifikacje psychologów, cel i za-kres, ich częstotliwość, dokumentację (rodzaje, sposób postępowania), koszt (wysokość i  płatnik) oraz nad-zór. Porównano zakresy aspektów badań poszczegól-nych grup zawodowych regulowane przez akty praw-ne z uwzględnieniem podziału na regulacje ustawowe i przepisy wykonawcze.

WYNIKI PRZEGLĄDU

Przepisy prawne regulujące różne aspekty omawianego typu badań psychologicznych dotyczą następujących zawodów i grup zawodowych: detektywi [5,6], kwali-fikowani pracownicy ochrony fizycznej [7,8], strażnicy gminni (miejscy)  [9,10], osoby wykonujące specjali-styczne czynności w ruchu zakładu górniczego [11–14], inspektorzy transportu drogowego [15,16], a także kie-rujący pojazdami, tj. osoby wykonujące zawód kierow-cy, kierujący pojazdami uprzywilejowanymi i przewo-żący wartości pieniężne, instruktorzy jazdy, instruk-torzy doskonalenia jazdy oraz egzaminainstruk-torzy osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazda-mi [15,17,18]. Badaniom podlegają zarówno kandydaci do pracy, jak i osoby już zatrudnione.

W niniejszej części I pracy omówiono zagadnienia związane z kwalifikacjami psychologów, kierowaniem na badania oraz celem i zakresem badań. Szczegółowe regulacje dla poszczególnych grup zawodowych przed-stawionow tabelach 1 i 2.

Kwalifikacje psychologa

Omówienie kwestii związanych z uprawnieniami psy-chologów do przeprowadzania badań poprzedzono kil-koma uwagami na temat zawodu psychologa, co jest – zdaniem autorek niniejszej pracy – zagadnieniem klu-czowym. Zawód ten (prawo jego wykonywania) zdefi-niowano w art. 8 ust. 1 ustawy o zawodzie psychologa i samorządzie psychologów [19] (o wadach ustawy piszą Bednarek [21] i Żukowski [22]).

Ta be la 1 . R eg ul ac je p ra w ne w yb ra ny ch a sp ek tó w b ad ań p sy ch ol og ic zn yc h d et ek ty w ów , k w al ifi ko w an yc h p ra co w ni kó w o ch ro ny fi zy cz ne j i s tr aż ni kó w s tr aż y g m in ne j Ta ble 1 . L eg al r eg ul at io ns o f s el ec te d a sp ec ts o f p sy ch ol og ic al e xa m in at io ns f or : d et ec tiv es , qu al ifi ed s ec ur ity g ua rd s a nd m un ic ip al s ec ur ity g ua rd s As pe kt As pe ct G ru pa za w odo wa O cc up at io n g ro up det ek ty w i det ec tiv es kwa lifi ko wa ni p raco w nic y o chr on y qu alifie d s ec ur ity gu ar ds strażnic y g minni m unici pa l gu ar ds Po dmio ty u pra w nio ne do bad ani a / En tit ies a ut ho rize d to p er fo rm psy ch olog ic al tes tin g psy ch olog u pra w nio ny* / cer tifie d psy ch olog ist* psy ch olog u pra w nio ny* / cer tifie d psy ch olog ist* psy ch olog u pra w nio ny* / cer tifie d psy ch olog ist* Po dmio t k ier uj ąc y / R ef er rin g ent ity na w nios ek za in ter es owa neg o; w uza sadnio ny ch przyp ad kac h n a w nios ek k om en da nt a w oj ew ódzk ieg o p olic ji / a t t he r eq ues t o f t he ap plic an t; in j us tifie d c as es a t t he r eq ues t o f t he Vo iv od shi p P olice C ommi ssio ner na w nios ek za in ter es owa neg o; w p rzyp ad ku praco w ni ka wp isa neg o n a li stę o raz w uza sadnio ny ch przyp ad kac h n a w nios ek p raco da w cy l ub k om en da nt a w oj ew ódzk ieg o p olic ji  / a t t he r eq ues t o f t he a pp lic an t; in t he c as e o f t he r eg ist er ed gu ar ds a nd in j us tifie d ca ses a t t he r eq ues t o f t he em plo yer o r t he V oi vo ds hi p Po lice C ommi ssio ner praco da w ca / em plo yer C el b ad ani a / Pur pos e o f t he as ses sm en t ocen a zdo ln oś ci do w yk on ywa ni a czy nn oś ci w za kr esie u sług det ek ty w ist yczn yc h / t o a ss es s t he ca pa bi lit y t o c ar ry o ut t he d ut ies o f a det ec tiv e ocen a zdo ln oś ci psy chiczn ej do w yk on ywa ni a zad ań / / t o a ss es s t he psy ch olog ic al fi tn es s t o c ar ry o ut t he pr of es sio na l d ut ies bra k l ub i stnienie p rze ci w ws kaza ń do w yk on ywa ni a czy nn oś ci s trażni ka / l ac k o r t he p res en ce o f co nt ra in dic at io ns t o c ar ry o ut t he ac tiv ities o f a m unici pa l gu ar d Za kr es b ad ani a / S co pe o f t he as ses sm en t ocen a s pra w noś ci in te lek tu aln ej, os ob ow oś ci z u wzg lę dnieniem f un kc jo no wa ni a w t rudn yc h syt uac jac h, p ozio m u do jrzałoś ci s połe czn ej i em oc jo na ln ej / t he a ss es sm en t o f in te lle ct ua l ca pa bi lit ies a nd p er so na lit y, in cludin g f un ct io nin g in diffic ul t si tu at io ns, t he le ve l o f s oci al a nd em ot io na l m at ur ity ocen a s pra w noś ci in te lek tu aln ej, os ob ow oś ci z u wzg lę dnieniem f un kc jo no wa ni a w syt uac jac h tr udn yc h, p ozio m u do jrzałoś ci s połe czn ej i em oc jo na ln ej / t he a ss es sm en t o f in te lle ct ua l ca pa bi lit ies a nd p er so na lit y, in cludin g f un ct io nin g in diffic ul t si tu at io ns, t he le ve l o f s oci al a nd em ot io na l m at ur ity ocen a s pra w noś ci in te lek tu aln ej, os ob ow oś ci z u wzg lę dnieniem f un kc jo no wa ni a w syt uac jac h tr udn yc h, p ozio m u do jrzałoś ci s połe czn ej i em oc jo na ln ej / t he a ss es sm en t o f in te lle ct ua l ca pa bi lit ies, p er so na lit y, in cludin g f un ct io nin g in diffic ul t si tu at io ns, t he le ve l o f s oci al a nd em ot io na l m at ur ity Ter min b ad ani a / F re quen cy of exa min at io n

nie rzadziej niż co 5 l

at, w p rzyp ad ku nie zdo ln oś ci do p rac y dłużej niż 6 miesię cy , w p rzyp ad ku po dejrzeni a u tra ty zdo ln oś ci do w yk on ywa ni a czy nn oś ci / n ot les s f re quen tly t ha n e ver y 5 y ea rs, aft er 6 m on th s o f cer tifie d in ca paci ty t o w or k, in t he ca se o f s us pe ct ed in ca paci ty t o p er fo rm p ro fes sio na l ac tiv ities co 3 l at a l ub k ró cej , w p rzyp ad ku nie zdo ln oś ci do p rac y dłużej niż 6 miesię cy , w p rzyp ad ku po dejrzeni a u tra ty zdo ln oś ci do w yk on ywa ni a czy nn oś ci / e ver y 3 y ea rs o r les s, a fter 6 m on th s o f cer tifie d in ca paci ty t o w or k, in t he c as e o f s us pe ct ed in ca paci ty t o p er fo rm p ro fes sio na l ac tiv ities nie ok reś lo ny / n ot s pe cifie d * P syc ho lo g u pr aw ni on y d o w yk on yw an ia b ad ań , o k tó ryc h m ow a w a rt . 1 5c u st . 1 u st aw y o b ro ni i a m un ic ji / C er tifi ed p syc ho lo gi st a s d es cr ib ed i n t he A ct o n w ea po n a nd a m m un iti on ( ar t. 1 5c s ec tio n 1 ) [ 20 ].

Ta be la 2 . R eg ul ac je p ra w ne w yb ra ny ch a sp ek tó w b ad ań p sy ch ol og ic zn yc h o só b w yk on uj ąc yc h c zy nn oś ci s pe cj al ist yc zn e w r uc hu z ak ła du g ór ni cz eg o, in sp ek to ró w t ra ns po rt u d ro go w eg o i o só b k ie ru ją cy ch p oj az da m i Ta ble 2 . L eg al r eg ul at io ns o f s el ec te d a sp ec ts o f p sy ch ol og ic al e xa m in at io ns f or : s ho t fi re rs a nd e xp lo siv e i ss ue rs ( m in er s), w or ke rs p er fo rm in g p ro fe ss io na l a ct iv iti es i n m in es , ro ad t ra ns po rt i ns pe ct or s, v eh ic le d riv er s As pe kt As pe ct G ru pa za w odo wa O cc up at io na l g ro up gó rnic y s trzało w i i w yd aw cy śr od kó w s trzało w yc h min er s: s ho t fir er s a nd exp losi ve i ss uer s os ob y w yk on uj ące s pe cj ali sty czn e czy nn oś ci w r uc hu za kład u g ór niczeg o a w or ker s p er fo rmin g p ro fes sio na l ac tiv ities in min es a in sp ek to rzy t ra ns po rt u dr og ow eg o ro ad t ra ns po rt in sp ec to rs kier uj ąc y p oj azd ami ve hic le dr iv er s Po dmio ty u pra w nio ne do b ad ani a / En tit ies au th or ize d t o p er fo rm psy ch olog ic al t es tin g up oważnio ny psy ch olog* / cer tifie d psy ch olog ist* psy ch olog S MP / psy ch olog ist r eg ist er ed w ith t he O MS up oważnio ny psy ch olog* / cer tifie d psy ch olog ist* up ra w nio ny psy ch olog t ra ns po rt u, up ra w nio na p raco w ni a psy ch olog iczn a / / cer tifie d t ra ns po rt at io n psy ch olog ist, cer tifie d psy ch olog ic al t es tin g faci lit y Po dmio t k ier uj ąc y / / R ef er rin g en tit y praco da w ca / em plo yer praco da w ca / em plo yer praco da w ca, o dw oła nie: b ad an y i p raco da w ca / em plo yer , in t he c as e o f ap pe al s p ro ce dur e: t he exa min ee a nd t he em plo yer na w nios ek za in ter es owa neg o l ub praco da w cy / a t t he r eq ues t o f t he ap plic an t o r t he em plo yer C el b ad ani a / Pur pos e of t he a ss esm en t bra k/i stnienie za burzeń zdr ow ia psy chiczn eg o / l ac k o r t he p res en ce o f m en ta l h ea lth di so rder s bra k/i stnienie p rze ci w ws kaza ń do w yk on ywa ni a o kr eś lo ny ch czy nn oś ci w r uc hu za kład u g ór niczeg o / l ac k o r t he pr es en ce o f co nt ra in dic at io ns t o p er fo rm th e d ut ies o f min e w or ker s bra k/i stnienie p rze ci w ws kaza ń do w yk on ywa ni a czy nn oś ci in sp ek to ra / / l ac k o r t he p res en ce o f co nt ra in dic at io ns t o ac t in t he c ap aci ty of a n in sp ec to r bra k/i stnienie p rze ci w ws kaza ń do w yk on ywa ni a o kr eś lo ny ch czy nn oś ci/p rac y / l ac k o r t he p res en ce of co nt ra in dic at io ns t o p er fo rm t he sp ecifie d d ut ies/w or k Za kr es b ad ani a / S co pe of t he a ss esm en t po zio m r ozw oj u um ysło w eg o, do jrzałoś ci sp ołe czn ej i em oc jo na ln ej o raz o pi s ce ch os ob ow oś ci / t he le ve l o f in te lle ct ua l de ve lo pm en t, s oci al a nd em ot io na l m at ur ity , a s w el l a s a c ha rac ter ist ics o f per so na lit y t ra its po zio m r ozw oj u in te lek tu aln eg o i ce ch y os ob ow oś ci , z u wzg lę dnieniem fun kc jo no wa ni a w t rudn yc h syt uac jac h; po zio m do jrzałoś ci s połe czn ej; zdo ln oś ci p ozn aw cze: p amię ć, uwa ga i k on cen trac ja, p er cep cj a oraz r ozum owa nie; s pra w noś ć psy ch om ot or yczn a: cza s r ea kc ji i k oo rd yn ac ja rą k; k om uni ko wa nie się i os ob ow oś ć, um ożli w ia jące b ezp ie czn e w yk on ywa nie o kr eś lo ny ch czy nn oś ci / / t he le ve l o f in te lle ct ua l de ve lo pm en t an d p er so na lit y t ra its, in cludin g fun ct io nin g in diffic ul t si tu at io ns; cog ni tiv e a bi lit ies: m em or y, a tten tio n an d co ncen tra tio n, p er cep tio n, a nd re as onin g; psy ch om ot or p er fo rm an ce: re ac tio n t im e, a nd h an d co or din at io n; co mm unic at io n s ki lls a nd p er so na lit y al lo w in g f or s af et y p er fo rm an ce o f pr of es sio na l d ut ies po zio m r ozw oj u in te lek tu aln eg o i o pi s ce ch os ob ow oś ci z u wzg lę dnieniem fun kc jo no wa ni a w t rudn yc h syt uac jac h, a t akże o kr eś lenie p ozio m u do jrzałoś ci sp ołe czn ej / t he le ve l o f in te lle ct ua l de ve lo pm en t a nd p er so na lit y t ra its in cludin g f un ct io nin g in diffic ul t sit ua tio ns, t he le ve l o f s oci al m at ur ity sp ra w noś ć in te lek tu aln a i p ro ces ów po zn aw czy ch, os ob ow oś ć, z u wzg lę dnieniem f un kc jo no wa ni a w t rudn yc h syt uac jac h; do jrzałoś ć s połe czn a; s pra w noś ć psy ch om ot or yczn a; nie ok reś lo ne szczeg óln e p re dys po zy cj e ws kaza ne ze wzg lę du n a r odza j w yk on ywa ny ch czy nn oś ci/p rac y / in te lle ct ua l a nd cog ni tiv e c ap ab ili ties, p er so na lit y in cludin g f un ct io nin g in diffic ul t sit ua tio ns; s oci al m at ur ity ; psy ch om ot or per fo rm an ce; un sp ecifie d s pe ci al pr edi sp osi tio ns r eq uir ed d ue t o t he t yp e of w or k/d ut ies

Zawód psychologa definiuje się poprzez wskazanie:

■

wymogów formalnych, którymi są m.in. uzyskanie tytułu magistra psychologii lub uzyskanie wykształ-cenia za granicą uznanego za równorzędne, ukoń-czenie podyplomowego stażu zawodowego, wpisa-nie na listę Regionalnej Izby Psychologów (RIP);

■

wykonywanych czynności, np. opiniowania, psy-choterapii, prowadzenia badań naukowych w dzie-dzinie psychologii.

Na listę RIP może być wpisana także osoba z tytu-łem magistra filozofii chrześcijańskiej, o ile pracowała w zawodzie min. 2 lata. Niestety, mimo że wspomniana ustawa obowiązuje od wielu lat, na skutek luki praw-nej (brak aktów wykonawczych) nie funkcjonują izby psychologów, a absolwenci studiów magisterskich nie odbywają ww. praktyki.

Do wykonywania badań niektórych grup zawodo-wych uprawnieni są psycholodzy wpisani na listę prowa-dzoną przez komendanta wojewódzkiego policji, speł-niający wymagania określone w art. 15c ust. 1 Ustawy z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji [20]. Obejmu-ją one:

■

posiadanie dyplomu magistra psychologii (lub w okre-ślonych przypadkach magistra filozofii chrześcijań-skiej),

■

minimum 5-letni staż w zawodzie,

■

przynajmniej 3-letni w ciągu poprzedzających 5 lat okres zatrudnienia na stanowisku psychologa,

■

ukończenie z wynikiem pozytywnym specjalistycz-nego szkolenia organizowaspecjalistycz-nego przez Polskie Towa-rzystwo Psychologiczne lub Stowarzyszenie Psycho-logów Sądowych w Polsce według programu zatwier-dzonego przez właściwego ministra [23].

Od psychologa ubiegającego się o upoważnienie do wykonywania ww. badań na broń wymagane jest do-świadczenie zawodowe, lecz nie jest określony jego ob-szar. Ubiegać się o to upoważnienie mogą więc m.in. psy-cholodzy biznesu, psym.in. psy-cholodzy wychowawczy i psycho-terapeuci [24]. Tymczasem uprawniony psycholog ma orzekać o występowaniu zaburzeń stanu psychicznego u osób pełnoletnich lub ich braku, do czego niezbędna jest wiedza z zakresu psychologii klinicznej osób do-rosłych. Ponadto ze względu na to, że psychologów je-dynie z tymi uprawnieniami upoważniono do przepro-wadzania badań, których celem jest ocena zdolności do wykonywania pracy na odmiennych stanowiskach, do poprawnej i trafnej diagnozy niezbędna jest dodatkowo wiedza z zakresu psychologii pracy.

Kontrowersje wzbudza również kwestia wymagane-go ustawą o broni i amunicji [20] stażu na stanowisku

Ter min b ad ani a / / F re quen cy o f exa min at io n co 5 l at / e ver y 5 y ea rs ele kt ro m on ter , r ew iden t urządzeń sys tem ów łączn oś ci , a la rm owa ni a i b ezp ie czeń stwa w p odziemn yc h za kład ac h g ór niczy ch co 5 l at; p ozos ta li praco w nic y – nie o kr eś lo no / w irem an, audi to r o f t he co mm unic at io n de vices, al ar m s a nd s ec ur ity in un der gr oun d min e e ver y 5 y ea rs; o th er w or ker s – no t s pe cifie d prze d b ad ani ami le ka rs kimi ws tęp ny mi , w t er min ac h b ad ań o kr es ow yc h leka rs kic h i k on tro ln yc h ze ws kaza ń leka rs kic h, p o uży ci u b ro ni nie zg odnie z p rzep isa mi / b ef or e p re-em plo ym en t m edic al exa min at io n, acco rdin g t o t he de ad lin es o f p er io dic a nd r et ur n-t o-w or k m edic al exa min at io ns if r eco mm en de d by o cc up at io na l p hysici an a fter u sin g w ea po n a ga in st r egu la tio ns co 5 l at, w yk on uj ąc y t ra ns po rt dr og ow y p o 60 r .ż. – co 30 miesię cy / / e ver y 5 y ea rs, in t he c as e o f w or ker s ag ed 60 o r m or e – e ver y 30 m on th s a Z w yj ąt ki em g ór ni kó w s tr za ło w yc h i w yd aw có w ś ro dk ów s tr za ło w yc h / E xc ep t s ho t fi re rs a nd e xp lo siv e i ss ue rs . SM P – s łu żb a m ed yc yn y p ra cy / OM S – o cc up at io na l m ed ic al s er vi ce s. In ne o bj aś ni en ia j ak w t ab el i 1 / O th er e xp la na tio ns a s i n T ab le 1 .

psychologa, ponieważ w wielu instytucjach lub orga-nizacjach, w  których psycholodzy realizują zadania przewidziane ustawą, nie są oni na nich zatrudniani, ponieważ takich stanowisk w tych strukturach nie ma. Także psycholog praktykujący w ramach indywidual-nej działalności gospodarczej nie pracuje na stanowi-sku psychologa – jest przedsiębiorcą.

Psycholodzy, o których mowa, muszą również zo-stać wpisani do rejestru psychologów upoważnionych prowadzonego przez komendanta wojewódzkiego po-licji właściwego ze względu na miejsce wykonywania badań.

Należy zwrócić uwagę, że regulacje dotyczące upraw-nień do wykonywania badań poszczególnych grup pracowników są niejasne. W przypadku badań straży gminnej (miejskiej), kwalifikowanych pracowników ochrony, górników strzałowych i wydawców środków strzałowych przepisy w sprawie wymagań, jakie musi spełnić psycholog, żeby je wykonywać (§ 2 [10], art. 33 ust. 4 i art. 33a ust. 1 [7], art. 56 pkt 5 [11], § 10 [14]), od-syłają wprost do ustawy o broni i amunicji [20].

Przepisy ustawy o  usługach detektywistycznych (art. 42 [5]) wraz z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 3 listopada 2011 r. w sprawie badań lekarskich i  psychologicznych osób ubiegających się o  wydanie albo posiadających licencję detektywa (§ 3 ust. 1 i 2 [6]), Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z  dnia  7  lu-tego 2002 r. w sprawie warunków i trybu przeprowa-dzania badań lekarskich i  psychologicznych w  celu stwierdzenia istnienia lub braku przeciwwskazań zdro-wotnych do wykonywania czynności inspektora trans-portu drogowego (§ 5 ust. 2, § 6 [16]), dotyczące kwestii upoważnionego psychologa, odwołują się natomiast do nieaktualnej już redakcji Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 7 września 2000 r. w sprawie badań le-karskich i psychologicznych osób ubiegających się lub posiadających pozwolenie na broń [25]. Co do zasady kryteria opisane w art. 15c ust. 1 obowiązującej usta-wy o broni i amunicji [20] i w § 6 ust. 1 rozporządzenia w sprawie badań osób ubiegających się o pozwolenie na broń [25] nie różnią się merytorycznie.

Niedopatrzenie prawodawców i zachowanie w ak-tach prawnych odwołań do nieaktualnego rozporządze-nia oraz przepisu ustawy powoduje jednak, że kwestia uprawnień do wykonywania badań opisanych 3 grup pracowników jest niejasna.

Przedstawione informacje nakazują uznać, że sko-ro przepisy ww. sko-rozporządzeń odwołują się w kwestii kwalifikacji psychologów do rozporządzenia wydane-go na mocy ustawy o broni, który to akt prawny został

zmieniony tak, że zawiera przepisy regulujące upraw-nienia psychologa do wykonywania badań na broń oraz badań psychologicznych detektywów i  inspektorów transportu drogowego, to badania tych grup zawodo-wych mogą wykonywać jedynie psycholodzy posiada-jący upoważnienie do wykonywania badań na broń wydane na mocy art. 15c ww. ustawy [20].

Nieco inne wymagania musi spełnić psycholog, żeby uzyskać uprawnienia do badania kierowców zawodo-wych. Zgodnie z  przepisami Ustawy z  dnia  5  stycz-nia 2011 r. o kierujących pojazdami (art. 87 ust. 2 [17]) psycholog uprawniony musi posiadać tytuł zawodowy magistra psychologii i ukończyć z pozytywnym wyni-kiem podyplomowe studia w zakresie psychologii trans-portu. Ponadto uprawnienia może uzyskać wyłącznie osoba, która nie była skazana prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo popełnione w  celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub przestępstwo przeciwko wia-rygodności dokumentów. Podobnie jak w  przypadku opisanych wcześniej uprawnień również dla potrzeb ba-dań w zakresie psychologii transportu psycholog musi uzyskać wpis do ewidencji psychologów uprawnionych, prowadzonej przez marszałków województw właści-wych ze względu na miejsce wykonywania badań. Nale-ży dodać, że badania osób kierujących pojazdami moż-na wykonywać jedynie w  uprawnionych pracowniach (art. 83 ust. 1 [17]).

Na tym tle wyróżniają się badania osób wykonują-cych czynności specjalistyczne w ruchu zakładu górni-czego (z wyjątkiem górników strzałowych i wydawców środków strzałowych). Zgodnie z art. 56 pkt 5 Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze osoby te podlegają badaniom psychologicznym „pro-wadzonym w  ramach służby medycyny pracy”  [11]. Oznacza to, że badania te może wykonać każdy psy-cholog, który realizuje zadania służby medycyny pracy w rozumieniu art. 2 ust. 1 i ust. 3 ustawy o służbie me-dycyny pracy [1]. Żadne konkretne dodatkowe kwalifi-kacje nie zostały w tym przypadku określone. Jedyne wymaganie ma charakter czysto formalny i wiąże się z pisemnym zgłoszeniem podjęcia działalności w wo-jewódzkim ośrodku medycyny pracy właściwym ze względu na miejsce jej wykonywania (art. 10 [1]). No-tabene nie ma przepisów pozwalających na egzekwo-wanie ww. zgłoszenia ani regulujących kwestię przyzna-wania psychologom określonych numerów w ewidencji i stosowanie ich w dokumentacji związanej z badaniami. Przepisy określają również warunki utraty upraw-nień do wykonywania badań. Psycholog może utracić upoważnienie do przeprowadzania badań psychologicz-

nych pracowników ochrony (art. 33a ust. 1 [5]), straż-ników gminnych (§ 2 [10]), górstraż-ników strzałowych i wy-dawców środków wybuchowych (§ 5 ust.  2  [14]), de- tektywów (§ 3 ust. 1 i 2 [6]) lub inspektorów transpor-tu drogowego (§ 5 ust. 2, § 6 [16]) wyłącznie na mocy przepisów o  broni i  amunicji. Następuje to wówczas, gdy sąd prawomocnym wyrokiem zakaże mu wykony-wania zawodu lub pozbawi praw publicznych (art. 15d ust. 2 [20]). Psycholog może również utracić upoważ-nienie do wykonywania tych badań na terenie danego województwa w  przypadku wykreślenia go z  rejestru psychologów uprawnionych do wykonywania badań na broń, prowadzonego przez komendanta wojewódzkie-go policji właściwewojewódzkie-go ze względu na miejsce wydawania orzeczeń (art. 15j ust. 8 [20]). Sytuacja taka może mieć miejsce na wniosek wojewody wówczas, gdy psycholog nie usunie w terminie nieprawidłowości stwierdzonych podczas kontroli przeprowadzania badań i  ich doku-mentowania (art. 15d ust. 2 [20]).

Nieco odmiennie przepisy prawa przewidują utratę uprawnień do przeprowadzania badań psychologicz-nych osób kierujących pojazdami. Zgodnie z art. 88 ust. 6 ustawy o kierujących pojazdami ma ona formę wykreślenia z  ewidencji uprawnionych psychologów prowadzonej przez marszałka województwa właści-wego ze względu na miejsce wydawania orzeczeń [17]. Wykreślenie może ono nastąpić w przypadku śmierci psychologa lub gdy psycholog:

■

nie spełnia warunków wpisania do ewidencji,

■

wielokrotnie przeprowadził badania niezgodnie z prze-pisami lub potwierdził nieprawdę w dokumentacji badań,

■

prawomocnym wyrokiem sądu orzeczono wobec niego zakaz wykonywania zawodu,

■

komisja dyscyplinarna, o  której mowa w  ustawie o zawodzie psychologa [19], pozbawiła go prawa wy-konywania zawodu lub je zawiesiła.

Należy dodać, że z uwagi na nieskuteczność usta-wy o zawodzie psychologa możliwe jest tylko sądowe pozbawienie psychologa możliwości wykonywania za-wodu, będące karą za popełnienie przestępstwa okre-ślonego w Kodeksie karnym [27].

Tylko w przypadku utraty prawa wykonywania za-wodu psycholog traci uprawnienia na terenie całego kraju. W pozostałych przypadkach – wyłącznie w wo-jewództwie, w którym ujawniono nieprawidłowości w wykonywaniu badań.

W przypadku nieprawidłowości w  wykonywaniu badań przez psychologów transportu przedsiębiorca może utracić uprawnienia do prowadzenia pracowni

uprawnionej do wykonywania badań w zakresie psy-chologii transportu (art. 88 ust. 4 [17]).

W odniesieniu do psychologów wykonujących ba-dania pracowników, o których mowa w ustawie o pra-wie geologicznym i  górniczym  [11] (poza górnikami strzałowymi i wydawcami materiałów wybuchowych), nie ma prawnych możliwości cofnięcia im uprawnień do prowadzenia tych badań. Wynika to stąd, że we-dług art. 18 ust. 3 pkt 3 ustawy o SMP [1] w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w wykonywaniu badań organ kontrolujący kieruje wniosek do Regionalnego Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego, w  którego wyniku  – zgodnie z art. 25 ust. 2 ustawy o zawodzie psycholo-ga [19] – psychologowi można zawiesić prawo wykony-wania zawodu na maks. 6 miesięcy.

Niestety przepisy te są niewykonalne z  uwagi na brak przepisów wykonawczych do ustawy. Jedyną moż-liwą konsekwencją takich działań psychologa może być utrata zleceniodawcy badań i ewentualna kara finan-sowa. Zgodnie z art. 18 ust. 3 pkt 3 ustawy o SMP [1] w omawianych przypadkach kierownik WOMP składa wniosek do zleceniodawcy badań o zastosowanie wo-bec psychologa przewidzianych w  umowie skutków niewłaściwego wykonywania świadczeń (o ile umowa została podpisana). Tego typu konsekwencje może po-nieść psycholog SMP także w sytuacji nieprawidłowego wykonywania innych badań dla jej potrzeb.

Tylko w stosunku do psychologów transportu okre-ślono sposób odzyskania uprawnień. Gdy ich odebra-nie jest skutkiem odebra-nieprawidłowego wykonywania ba-dań, o odzyskanie uprawnień psycholog może ubiegać się po upływie 2 lat od wydania decyzji administracyj-nej (art. 88 ust. 8 [17]). W odniesieniu do innych badań, a de facto odzyskania uprawnień do wykonywania ba-dań na broń, po ustaniu powodów ich utraty z powo-du braku regulacji tej kwestii psycholog może ubiegać się o ponowny wpis na listę psychologów upoważnio-nych [20].

Należy również dodać, że przepisy prawa nakazują aktualizowanie swoich danych personalnych, a także da-nych dotyczących miejsca wykonywania badań w pod-miotach prowadzących rejestr upoważnionych psycho-logów jedynie uprawnionym psychologom transportu. Podobny zapis dotyczy również uprawnionych pracowni (art. 87 ust. 6 pkt 1 lit. b, art. 85 ust. 9 [17]).

Kierowanie na badanie

Badania psychologiczne analizowanych grup zawodo-wych są wykonywane w  większości przypadków na

podstawie skierowania wystawionego przez właściwy podmiot. Najczęściej jest nim pracodawca. Wyjątek stanowią:

■

detektywi, którzy zgłaszają się na badanie na własny wniosek [5],

■

osoby ubiegające się o wpis na listę kwalifikowanych pracowników ochrony i osoby wpisane na tę listę, jeśli nie są pracownikami (art. 33a ust. 3 [7]),

■

kierujący pojazdami uprzywilejowanymi i przewo-żący wartości pieniężne, kierujący tramwajem, tak-sówkarze, osoby wykonujące zawód kierowcy w ra-mach własnej działalności gospodarczej, kandydaci na egzaminatorów i egzaminatorzy oraz kandydaci na instruktorów [17].

Ponadto w uzasadnionych przypadkach (podejrzenie o utratę zdolności do wykonywania określonych czynno-ści) na badanie może skierować komendant wojewódzki policji właściwy ze względu na miejsce zamieszkania ba-danej osoby. Dotyczy to detektywów (§ 4 ust. 2 pkt 3 [6]) i pracowników ochrony fizycznej (art. 32 pkt 3 [7]).

Wymaga podkreślenia to, że w  przypadku badań osób wykonujących specjalistyczne czynności w ruchu zakładów górniczych, inspektorów transportu drogo-wego oraz górników strzałowych i wydawców materia-łów strzałowych akty prawne nie zawierają przepisów uprawniających psychologa do sprawdzenia tożsamo-ści osoby badanej. Dokumentacja związana z  bada-niami tych osób wymaga jednak ich wylegitymowa-nia. W odniesieniu do osób wykonujących czynności w zakładach górniczych w Karcie badania i orzeczeniu należy wpisać PESEL lub nr dowodu potwierdzającego tożsamość (zał. 3 i 4 [30]), w przypadku inspektorów orzeczenia muszą zawierać numer dowodu osobistego (zał. 2 [18]), a górników strzałowych i wydawców mate-riałów – PESEL (zał. 2 i 4 [14]).

Cele i zakresy badań

Ogólnie rzecz ujmując, celem badań psychologicznych analizowanych grup pracowników jest ocena, czy ba-dana osoba ma cechy psychiczne niezbędne do wła-ściwego wykonywania określonej pracy z uwzględnie-niem niektórych warunków, w jakich się ona odbywa. Formułowana jest ona w dwojaki sposób:

1. Stwierdzenie braku lub istnienia przeciwwskazań do wykonywania pracy, czynności lub zadań na sta-nowisku.

2. Stwierdzenie psychicznej zdolności do wykonywa-nia zadań.

Określenia te nie są równoznaczne. W pierwszym przypadku należy ocenić, czy u badanej osoby wystę-

pują zaburzenia stanu psychicznego, które istotnie ogra-niczają jej możliwość wykonywania pracy na danym stanowisku lub które w określonych warunkach mogą stanowić zagrożenie dla innych osób. Należy także wy-kluczyć występowanie zaburzeń tego stanu, mogących ulec progresji w wyniku wykonywania pracy.

W  drugim  przypadku oprócz stwierdzenia wystę-powania powyższych właściwości lub ich braku należy dodatkowo ocenić, czy u badanej osoby są odpowied-nio wykształcone cechy niezbędne do wykonywania pracy o określonych wymaganiach [por. 29]. Charakter tych badań leży więc na pograniczu selekcji pozytyw-nej i negatywpozytyw-nej.

Zakres badań większości omawianych grup za- wodowych określono w  odpowiednich przepisach. W  przypadku badań inspektorów transportu drogo- wego (§ 5 ust. 1 [16]) jest on identyczny z zakresem ba-dań osób ubiegających się o pozwolenie na broń, po-siadających je lub rejestrujących broń pneumatyczną wskazanym w  art.  15a ust.  3 i  ust.  4 ustawy o  broni i amunicji [20]. Obejmuje on ocenę:

■

sprawności intelektualnej,

■

osobowości, z uwzględnieniem funkcjonowania w sy-tuacjach trudnych,

■

dojrzałości społecznej.

W odniesieniu do detektywów (§ 6 ust. 2 [6]), kwa-lifikowanych pracowników ochrony fizycznej (§ 3 [8]), strażników gminnych (§ 5 ust. 1 i ust. 2 [10)], górników strzałowych i wydawców środków strzałowych (art. 56 pkt  6  [11,13]) zakres badania obejmuje również doj-rzałość emocjonalną. Należy dodać, że zakresy badań mogą być uznaniowo poszerzone, co wyrażone jest wprost bądź pośrednio poprzez wskazanie, że na wy-brane aspekty funkcjonowania psychologicznego bada-jący powinien zwrócić szczególną uwagę. W związku z charakterem pracy (czynności manipulacyjne w kon-takcie z  materiałami wybuchowymi) górników strza-łowych i  wydawców środków strzastrza-łowych wydaje się wręcz konieczne ocenianie u nich koordynacji wzroko-wo-ruchowej oraz sprawności manualnej.

Szerszy zakres badań obowiązuje w badaniach osób wykonujących czynności specjalistyczne w  ruchu za-kładu górniczego, poza górnikami strzałowymi i wy-dawcami środków strzałowych. Oprócz ww. obejmuje on również:

■

zdolności poznawcze,

■

sprawność psychomotoryczną,

■

komunikowanie się i osobowość, umożliwiające bez-pieczne wykonywanie czynności określonych w usta- wie (§ 8 [12]).

Przepisy nie upoważniają psychologa do poszerze-nia tego zakresu.

W odniesieniu do kierowców zakres badań psycho-logicznych obejmuje:

■

sprawność intelektualną i procesów poznawczych,

■

osobowość, z uwzględnieniem funkcjonowania w trud-nych sytuacjach,

■

dojrzałość społeczną,

■

sprawność psychomotoryczną.

Ze względu na rodzaj pojazdu, kategorię prawa jazdy i  rodzaj wykonywanej pracy z  wykorzystaniem pojazdu zakres ten musi być poszerzony o bliżej nie-określone „szczególne predyspozycje” (§ 4 ust. 3, zał. 5 pkt II.5 [20]).

Jedynie w stosunku do górników strzałowych i wy-dawców środków strzałowych wskazano kryterium orzecznicze (art. 56 pkt 6 [11]). Jest nim niewystępo-wanie zaburzeń psychicznych w  rozumieniu ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (art. 3 pkt 1 [30]).

Tylko w przypadku badań osób kierujących pojaz-dami przepisy określają standardy badań obejmujące przebieg badania, jakość stosowanych metod i narzędzi oraz interpretacji wyników (zał. 5 pkt I.1 [18]). Zostały one utworzone w celu ujednolicenia procedur diagno-styczno-orzeczniczych stosowanych w różnych ośrod-kach i określenia minimum wymagań zapewniających właściwą jakość badań. Stanowią one również źródło kryteriów oceny usług świadczonych przez psycholo-gów, dokonywanej przez jednostki nadzorujące. Brak takich standardów w  odniesieniu do badań innych grup zawodowych skutkuje znacznym subiektywi-zmem podmiotu nadzorującego (psychologa wykonu-jącego kontrolę badań) w ocenie poprawności wykony-wania badań.

Terminy i tryb przeprowadzania badań

Dla większości zawodów terminy przeprowadzania ba-dań, jak również okoliczności będące wskazaniem do ich przeprowadzenia poza tymi terminami, zostały ści-śle określone. Częstotliwość badań dla poszczególnych grup zawodowych wynosi od 2,5 roku do 5 lat. Ponadto badania detektywów (§ 4 [5]) i kwalifikowanych pra-cowników ochrony (art. 32 [7]) są wykonywane, gdy ich niezdolność do pracy była dłuższa niż 6 miesięcy oraz w przypadku zaistniałego podejrzenia ze strony praco-dawcy lub wojewódzkiego komendanta policji utraty zdolności do wykonywania pracy. Badania są wykony-wane na wniosek tych podmiotów.

Inspektorzy transportu drogowego są poddawani badaniom psychologicznym w  terminach wstępnych

i okresowych badań lekarskich, ze wskazań lekarskich podczas badań kontrolnych przewidzianych w Kodek-sie pracy oraz w  przypadku użycia broni niezgodnie z przepisami (§ 7 [16]). Niejasne jest jednak, na czyj wniosek należy przeprowadzić to badanie. Według roz-porządzenia dotyczącego badań tej grupy skierowanie na badanie psychologiczne wydaje tylko pracodawca. Lekarz może jedynie zlecić konsultację psychologiczną na podstawie rozporządzenia w sprawie badań lekar-skich pracowników (§ 2 ust. 2 [3]). W tym przypadku psycholog nie może jednak wydać orzeczenia. Można więc domniemywać, że pracodawca powinien skiero-wać inspektora na badanie psychologiczne na wniosek lekarza. Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z przepisa-mi rozporządzenia badanie to kończy się wydaniem orzeczenia dla badanej osoby i pracodawcy, ale nie dla lekarza, czyli podmiotu de facto kierującego na badanie.

Niejasne są przepisy regulujące kwestię terminów badań w  grupie osób wykonujących specjalistyczne czynności w ruchu górniczym, z wyjątkiem górników strzałowych i  wydawców środków strzałowych, któ-rych termin badań (co 5 lat) określa art. 13 ust. 1 usta-wy [13]. W przypadku rewidentów urządzeń systemów łączności, alarmowania i bezpieczeństwa w kopalniach podziemnych oraz elektromonterów maszyn i  urzą-dzeń elektrycznych za termin kolejnych badań należy uznać termin odnawiania stosownych uprawnień wy-noszący 5 lat (zał. 6 [12]). W żaden sposób nie określono natomiast terminów ani wskazań do przeprowadzenia badań psychologicznych m.in. sygnalistów szybowych, maszynistów maszyn wyciągowych i operatorów agre-gatów cementacyjnych czy zasobników. Podobna sytu-acja ma miejsce w  przypadku strażników gminnych. Pracodawca wskazany jako podmiot kierujący na ba-danie może więc bez uzasadnienia skierować pracow-nika na badanie psychologiczne, co w oczywisty sposób daje asumpt do nadużyć w tym zakresie.

W bardzo nielicznych przypadkach psycholog może skrócić termin kolejnego badania. Dotyczy to egzami-natorów i instruktorów nauki jazdy (art. 34 ust. 6 [17]), detektywów (§ 4 ust. 2 pkt 1 [6]) oraz kwalifikowanych pracowników ochrony (art.  32  [7]). Możliwe powody podjęcia takich decyzji nie zostały nigdzie określone.

Z przeprowadzonej analizy wynika, że dla więk-szości grup zawodowych terminy kolejnych badań są prawnie ściśle określone i psycholog nie ma możliwo-ści skrócenia terminu kolejnego badania. Rozwiązanie takie z pewnością zapobiega nieuzasadnionemu mery-torycznie skracaniu przez psychologów tych terminów. Równocześnie jednak utrudnia to podjęcie właściwej

decyzji typu „zdolny” czy „niezdolny” w przypadkach, gdy sprawność badanych funkcji klienta obniża się, a kierunku i tempa tych zmian nie można przewidzieć. W sytuacji, gdy zaburzenia mają charakter odwracalny i krótkotrwały wydanie orzeczenia o braku zdolności do wykonywania czynności zawodowych pozbawia pra-cownika możliwości kontynuowania pracy na danym stanowisku, co może skutkować nawet utratą pracy. Następstwa decyzji psychologa mogą być więc dalece krzywdzące. W przypadku wydania decyzji o zdolno-ści do pracy, gdy nastąpi progresja zmian w krótszym czasie niż określony przepisami termin ponownego ba-dania, może to skutkować znaczącą utratą zdolności do pracy i w efekcie pogorszeniem stanu zdrowia, wzro-stem ryzyka popełnienia błędów tragicznych w  skut-kach lub wręcz ich wystąpieniem. W takich sytuacjach badanie nie spełnia swojej profilaktycznej roli.

WNIOSKI

Orzekanie o  zdolności do wykonywania pracy jest związane z podejmowaniem decyzji, od których zale-żą ludzkie losy, w  tym kariera zawodowa, a  niekiedy zdrowie i życie. Dlatego osoby praktykujące w tym za-kresie powinny cechować się wysokimi kompetencja-mi – wiedzą i doświadczeniem zawodowym oraz etyką zawodową. Jak wykazano, istnieje znaczna niespójność przepisów dotyczących kompetencji psychologów – ich formalnych kwalifikacji, jak również doświadczenia za-wodowego – niezbędnych do rzetelnego wykonywania badań i podejmowania trafnych decyzji orzeczniczych. Skutkuje to tym, że w celu realizacji przepisów dotyczą-cych przeprowadzania badań psychologicznych okre-ślonych grup zawodowych uprawnienia przyznawane są nie w pełni zgodnie z obowiązującym prawem, a sto-sowane procedury nadawania uprawnień nie sprzyja-ją zapewnieniu wysokiej jakości usług świadczonych przez psychologów.

Również kwestia utraty uprawnień oraz wykreślenia z odpowiednich rejestrów, pozbawiająca psychologów możliwości wykonywania określonego rodzaju badań, budzi zastrzeżenia i wątpliwości. Przyczynami takiego stanu rzeczy jest brak nadzoru i procedur egzekwowa-nia poprawności wykonywanych usług. Wreszcie na-wet w odniesieniu do badań objętych nadzorem kry-teria oceny zgodności przeprowadzania badań z obo- wiązującymi przepisami są bardzo niejasne.

W świetle powyższej analizy konieczne wydają się zmiany przepisów prawa, które wskazałyby kompe-tencje psychologów uprawniające ich do wykonywania

określonych typów badań. Niezbędne staje się wprowa-dzenie w  życie ustawy o  zawodzie psychologa (zmie-nionej) jasno definiującej, czym jest ten zawód, i wy-znaczającej podstawowe standardy jego wykonywania. Zdaniem autorek niniejszego artykułu właściwe byłoby także określenie przez ministra właściwego do spraw zdrowia kwalifikacji psychologów oraz sposobów uzy-skiwania uprawnień do realizacji różnych zadań dla potrzeb służby medycyny pracy i ich utraty.

Przepisy dotyczące uprawnień psychologów do wy-konywania badań różnych grup zawodowych powinny określać konieczne wykształcenie i doświadczenie za-wodowe poprzez wskazanie obszaru działalności i ro-dzaju wykonywanych przez nich czynności, np. bada-nia diagnostyczne w dziedzinie psychologii klinicznej dorosłego lub dla potrzeb SMP. Najlepszym rozwiąza-niem, zdaniem autorek niniejszej pracy, byłoby wpro-wadzenie odpowiedniej formy kształcenia podyplowego dla tej grupy psychologów, w której ramach mo-gliby oni zdobywać wiedzę i odpowiednie uprawnienia. Doprecyzowania wymagają także przepisy określa-jące przyczyny utraty uprawnień, jak również koniecz-ne jest uściślenie możliwości ich odzyskania w  przy-padku psychologów uprawnionych, o  których mowa w ustawie o broni i amunicji.

W analizowanych przepisach zawarto cele i zakres badań psychologicznych. Jak wspomniano, zostały one sformułowane na dość ogólnym poziomie z uwagi na to, że dotyczą zawodów i stanowisk pracy zróżnicowa-nych ze względu na rodzaj wykonywazróżnicowa-nych czynności oraz warunki pracy, a  więc wymagających nieco od-miennych umiejętności czy sprawności.

Za wyjątkiem badań osób kierujących pojazdami nie sformułowano żadnych wymogów dotyczących metod i narzędzi diagnostycznych, jakimi powinni po-sługiwać się psycholodzy. W odniesieniu do wszystkich badań nie ma również pełnych ich procedur obejmują-cych: zakres badania, narzędzia i metody oraz kryteria orzecznicze. Skutkuje to dużą dowolnością i nierzadko nierzetelnością sposobu wykonywania badań, jak rów-nież znacznym subiektywizmem oceny przez organ nadzorujący (kontrolującego psychologa). Dlatego po-żądane jest:

■

zapoznanie się przez psychologa z charakterem pra-cy badanej osoby (z materiałami, takimi jak usta-wy i rozporządzenia, przeprowadzenie obserwacji i wywiadu z ekspertami na terenie przedsiębiorstwa lub dokładny wywiad z osobą badaną, o ile pracuje już na danym stanowisku) w celu poznania jej wy- magań;

■

stosowanie w badaniu kilku metod i narzędzi o do-brych właściwościach psychometrycznych, ocenia-jących funkcje sprawności warunkujące prawidło-wy oraz bezpieczny sposób prawidło-wykonywania pracy. W przyszłości należałoby prowadzić stosowne ba-dania służące opracowaniu właściwych procedur lub choćby opracować kryteria orzecznicze w oparciu o do-stępną wiedzę. Obecnie mają one wyłącznie uznaniowy charakter i w niewielkim stopniu opierają się na dowo-dach naukowych.

Z uwagi na to, że zdolność do pracy w ciągu życia zawodowego może ulegać wieloczynnikowo uwarun-kowanym niekorzystnym zmianom, w  celu jej kon-troli badania mają charakter powtarzalny, ale terminy kolejnych badań większości analizowanych grup za-wodowych nie mogą być przez psychologa skracane. Prowadzi to niekiedy to wydawania nietrafnych (zbyt surowych lub liberalnych) decyzji orzeczniczych, któ-re wpływają nie tylko na karierę zawodową, ale rów-nież na zdrowie i  życie pracownika. Zasadne jest więc rozważenie wprowadzenia możliwości skrócenia terminu ponownego badania w  uzasadnionych przy- padkach.

Niezbędne jest również prawne uregulowanie kwe-stii kolejnych terminów badań w odniesieniu do straż-ników straży gminnej i osób wykonujących niektóre czynności specjalistyczne w ruchu zakładu górniczego. Ich brak uniemożliwia realizację przepisów stosow-nych ustaw lub prowadzi do działań niezgodstosow-nych ze stanem prawnym.

W żadnym przypadku nie określono okresu waż-ności orzeczenia psychologicznego, tj.  maksymalne-go czasu, jaki może upłynąć od wydania orzeczenia do chwili jego złożenia we właściwej instytucji. Jest to istotne z uwagi na możliwość zmiany stanu psychicz-nego, jaka może zajść w tym okresie. Z tego powodu ustawowo określono ważność orzeczenia wydanego osobie ubiegającej się o pozwolenie na posługiwanie się bronią lub je przedłużającej – okres ten wynosi 3 mie-siące (art. 15 ust. 4 [20]).

W niniejszym artykule przedstawiono jedynie część rezultatów analizy przepisów regulujących kwestię ba-dań psychologicznych wybranych grup zawodowych. Już one jednak pokazują, w  jak złożonych i  nieokre-ślonych warunkach prawnych funkcjonują dzisiaj psy-cholodzy, a także utwierdzają autorki niniejszej pracy w przekonaniu o konieczności wprowadzenia stosow-nych zmian legislacyjstosow-nych.

Problematyka ta będzie kontynuowana w części II niniejszej pracy. Obejmie ona zagadnienia związane

z kosztami badań, trybem odwoławczym, dokumenta-cją i nadzorem.

PIŚMIENNICTWO

1. Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pra-cy. DzU z 2018 r., poz. 1155

2. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. Tekst jed-nolity. DzU z 2016 r., poz. 1666 z późn. zm.

3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i  Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. DzU z 2016 r., poz. 2067

4. Waszkowska M., Wągrowska-Koski E.: Zasady dobrej prak-tyki badań psychologicznych dla potrzeb służby medycyny pracy. Med. Pr. 2011;62(5):527–553

5. Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o usługach detektywistycz-nych. DzU z 2017 r., poz. 556

6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 3 listopada 2011 r. w sprawie badań lekarskich i psychologicznych osób ubie-gających się o wydanie albo posiadających licencję detekty-wa. DzU z 2011 r. nr 251, poz. 1511

7. Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia. DzU z 2016 r., poz. 1432 z późn. zm.

8. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2015 r. w sprawie badań lekarskich i psychologicznych osób ubie-gających się o wpis lub posiadających wpis na listę kwalifi-kowanych pracowników ochrony fizycznej. DzU z 2015 r., poz. 2323

9. Ustawa z  dnia  29 sierpnia  1997  r. o  strażach gminnych. DzU z 2016 r., poz. 706

10. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 5 sierpnia 2010 r. w sprawie badań psychologicznych strażników gminnych (miejskich). DzU z 2010 r. nr 150, poz. 1012 z późn.zm. 11. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne

i górni-cze. DzU z 2016 r., poz. 1131

12. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 2 sierpnia 2016 r. w sprawie kwalifikacji w zakresie górnictwa i ratow-nictwa górniczego. DzU z 2016 r., poz. 1229

13. Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o materiałach wybucho-wych przeznaczonych do użytku cywilnego. DzU z 2017 r., poz. 283

14. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 września 2003 r. w  sprawie badań psychiatrycznych i  psychologicznych osób ubiegających się lub posiadających pozwolenie na nabywanie oraz przechowywanie materiałów wybucho-wych przeznaczonych do użytku cywilnego. DzU z 2003 r. nr 158, poz. 1536 z późn. zm.

15. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o transporcie drogowym. DzU z 2016 r., poz. 1907 z późn. zm.

16. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z  dnia  7 lute-go 2002 r. w sprawie warunków i trybu przeprowadzania badań lekarskich i psychologicznych w celu stwierdzenia istnienia lub braku przeciwwskazań zdrowotnych do wy-konywania czynności inspektora transportu drogowego. DzU z 2002 r. nr 12, poz. 117

17. Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o kierujących pojazdami. DzU z 2017 r., poz. 978

18. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z  dnia  8 lipca  2014  r. w sprawie badań psychologicznych osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami, kierowców oraz osób wykonujących pracę na stanowisku kierowcy. DzU z 2014 r., poz. 937

19. Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów. DzU z 2001 r. nr 73, poz. 763 z późn. zm.

20. Ustawa z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji. DzU z 2012 r., poz. 576 z późn. zm.

21. Bednarek D.: Zawód psycholog. Regulacje prawne i ety-ka zawodowa. Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warsza-wa 2016

22. Żukowski L.: Zawód psychologa w ochronie zdrowia. Regla-mentacja prawnoadministracyjna. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2017

23. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 grudnia 2015 r. w sprawie badań lekarskich i psychologicznych osób

wystę-pujących o wydanie pozwolenia na broń lub zgłaszających do rejestru broń pneumatyczną oraz posiadających pozwo-lenie na broń lub zarejestrowaną broń pneumatyczną. DzU z 2015 r., poz. 2210, § 2

24. Rozporządzenie Ministra Pracy i  Polityki Społecznej z dnia 7 sierpnia 2014 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej sto-sowania. DzU z 2014 r., poz. 1145 z późn. zm.

25. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 września 2000 r. w sprawie badań lekarskich i psychologicznych osób ubie-gających się lub posiadających pozwolenie na broń. DzU z 2000 r. nr 79, poz. 898 z późn. zm.

26. Ustawa z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji. DzU z 1999 r. nr 53, poz. 549 z późn. zm.

27. Dadak W.: Pozbawienie prawa wykonywania zawodu jako reakcja na przestępstwo. Państ. Prawo 2009;11:47–55 28. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 14 lipca 2010 r.

w sprawie rodzajów dokumentacji badań i orzeczeń psy-chologicznych, sposobu jej prowadzenia, przechowywania i  udostępniania oraz wzorów stosowanych dokumentów. DzU z 2010 r. nr 31, poz. 888

29. Dawydzik L.T.: Opieka zdrowotna nad pracownikami w  ujęciu Kodeksu pracy i  przepisów wykonawczych do Kodeksu. Instytut Medycyny Pracy, Łódź 1997

30. Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psy-chicznego. DzU z 2017 r., poz. 882

Ten utwór jest dostępny w modelu open access na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne 3.0 Polska / This work is avail-able in Open Access model and licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 3.0 Poland License – http://creativecommons.org/ licenses/by-nc/3.0/pl.