RO CZN IK I FILO ZO FICZN E Tom XLV, zeszyt 4 i 997
TADEUSZ WITKOWSKI L u b lin
OBRAZ SIEBIE
U OSÓB Z ZABURZENIAM I W UK ŁA DZIE KRĄŻENIA
Od kilku lat w K atedrze P sy ch o lo g ii R e h a b ilita c ji K U L p ro w a d zo n e są badania nad obrazem siebie (self-im age) n a p o d staw ie testu G T (w u p ro sz czo nej adaptacji polskiej) u osób o różnych ro d zajach n ie p e łn o sp ra w n o śc i i p rz e wlekłych chorób, a także nad wybranym i jeg o uw arunkow aniam i. O w ocem tych prac je s t pozycja książkow a (W itkow ski 1996) oraz kilka artyk ułów p o w sta ją cych w miarę opracowywania dość obszernego materiału obejm ującego niep ełn o spraw ność in telek tu aln ą, sensoryczną, ruchow ą, k ilk a ro d z ajó w ch o ró b p rz e w lekłych, a także społeczne n ied o sto so w an ie.
Prezentow any artykuł dotyczy obrazu siebie u osób z zaburzeniam i w u k ła dzie krążenia, a d o kładniej: osób po zaw ale serca i osób z tętn iczy m n a d c iś nieniem , a pon adto osób z tzw . n e rw ic ą serca - za b u rze n ia m i p sych o- pochodnym i, funkcjonalnym i (a nie organicznym i), ujaw niającym i się w sw ych objaw ach głó w nie w u kładzie k rążenia, nie zaś w ja k im ś innym . G łó w n y m przedm iotem badań je s t ew en tu aln e zró żn ico w a n ie p ro filó w o b ra zu siebie w w ym ienionych kategoriach zaburzeń w u kładzie krążenia, z po trak to w an iem w sposób odm ienny tzw. nerw icy serca. W celach poró w n aw czych d o datko w o w prow adzono u śre d n io n e w yniki u zyskane od osób z n ie p e łn o s p ra w n o ś c ią in telek tu aln ą i se n so ry c zn ą (łączn ie), w y jęte z w cześniej w z m ian ko w anej książki, nazyw ane dalej g ru p ą „O ” . N ależy od razu zazn ac zy ć, że n ie s ą one traktow ane ja k o g rupa k ontroln a. S łu ż ą tylko d la o rie n ta c y jn y c h o d n iesień porów naw czych.
T est G T zo stał dość o b szern ie om ów iony we w sp o m n ian ej k sią ż c e oraz w R ocznikach F ilo zo ficzn ych (1996 z. 4. P sy ch o lo g ia). N ie w yd aje się rz ecz ą słu szn ą p ośw ięcać mu zbyt w iele m iejsca w n in iejszy m arty k u le , ja k k o lw ie k nie d a się pom inąć p odstaw ow ych in fo rm acji o w p ro w ad zo n y c h zm ianach
5 4 T A D EU SZ W ITKOW SKI
w w y k o rzy stan ej tu w ersji testu G T (W itkow ski 1992) w obec istn ie n ia innej p o lsk iej w ersji testu (Jan u szew sk i 1992).
N iektórzy c z ło n k o w ie zespołu b adaw czego p ow stałeg o przy K atedrze Psy chologii R eh ab ilitacji spraw dzali istotność dla obrazu siebie w ybranych zm ien nych niezależnych. W ażniejsze z tych prac zostan ą uw zględnione w biblio grafii.
Po przedstaw ionych inform acjach zarysow uje się następująca struktura artyk ułu: z a b u rz e n ia w u k ład zie krążen ia, p o dstaw ow e zag ad n ien ia obrazu siebie, test G T i dane o badanych grupach oraz zróżnicow ania w skalach obrazu siebie w b ad a n y ch g rupach.
I. NIEKTÓRE ZABURZENIA W UKŁADZIE KRĄŻENIA
Z ab u rz e n ia w u k ład zie krążen ia, b ędące p rzedm iotem naszej uw agi, nie są ze sta w io n e p rzypadkow o. O tóż zaw ał serca i tętn icze n ad c iśn ie n ie są po w sze ch n ie zalic zan e do zab urzeń układ u k rą ż e n ia , ale i o nich m ożna p o w ie dzieć, że w y stę p u ją w u k ład zie k rążen ia, nato m iast zaburzenia w postaci tzw. n erw icy se rca s ą funkcjonalne, psychopochodne, ale i one u ja w n ia ją się głów nie w u k ła d zie krą że n ia (a nie np. w u k ład zie kostnym ). R o zpoczniem y od zaw ałó w serca, by n astęp n ie p rzejść pok ró tce do tętn iczeg o n ad c iśn ie n ia i do tzw. nerw icy serca, mającej swoje przyczyny poza układ em krążenia, natom iast objaw y - w tym że układzie.
Z a w a ł serca. C horoby układu k rą żen ia stały się nagm inne, a w śród nich zaw ał serca. Z ac h o d ząc e u choreg o zm iany m ożna trak to w ać ja k o kontinuum p ro w a d ząc e do ch o ro b y w ień co w ej, której dalszym etap em je s t zaw ał serca (B ro u a n t 1992). G dy d o jd zie do zam k n ięcia p rzekroju w iększej gałęzi tętnicy w ieńcow ej, czyli niedrożności tego naczynia, dochodzi do p rzerw an ia dopływu krw i do o k re ślo n e g o obszaru m ięśn ia sercow ego i je g o ob um arcia, m artw icy, która w sprzyjających w arunkach zam ienia się na niek u rczliw ą bliznę. O grani cz a to p o w ierzch n ię m ięśn ia sercow ego w efek ty w nej je g o pracy.
W przebiegu zaw ału serca w yróżnia się cztery okresy: okres przedzaw ałow y - k ilk a n a śc ie dni lub tygodni przed zam knięciem tętn icy z bólam i p rz ed za w a łowy m i; w czesny okres zaw ału - trw ający około trzech tygodni od wystąpienia nap ad u b ó lo w eg o , groźny, z po w ik łan iam i lub śm iercią, w ym agający leżen ia w łóżku ; późny okres zaw ału - czas na tw o rzen ie się b lizny pozaw ało w ej, w ym aga leżenia w łóżku z m ożliw ością w ykonyw ania pew ny ch ruchów ; okres po za w ało w y - b lizn a ju ż w y tw o rzo n a po 6-8 ty godniach.
O B R A Z SIEBIE U OSÓB Z ZA BU R ZEN IA M I W U K ŁA D ZIE KRĄ ŻEN IA 5 5
W sytuacji przedzaw ałow ej w ystępuje osłabienie i pocenie się, czasem nagły w zrost lub spadek ciśnienia tętniczego i zaburzen ia rytm u serca. Z aw ał serca u mężczyzn, zw łaszcza żyjących w sytuacjach stresow ych, w ystępuje czterokrot nie częściej niż u kobiet (B urrell, B u rrrel 1981), a w edług in ny ch badań 7-8- krotnie. U m iejętność radzenia sobie ze stresogennym i sytuacjam i u osób z zab u rzeniam i wieńcowymi m a w iele do życzenia. Szczególnie m ężczyźni po p rz eb y tym zaw ale serca m uszą prow adzić tryb życia dosto so w an y do m ożliw ości w now ych w arunkach pracy serca (H offm an, R ydlew sk a-S ad o w sk a 1982).
Po zaw ale 36-60% chorych o dczuw a b o le sn ą d u szn icę - ostre i częste bóle z uczuciem duszności, zw łaszcza przy wysiłku, 17-26% przeżyw a p ó ź n ą n iew y dolność k rą żen ia, a u 1/3 chorych po pierw szym zaw ale w y stę p u je w ciąg u dwóch lat drugi zawał. Tylko 2/5 chorych po pierw szym zaw ale czuje się zupeł nie dobrze (S zczeklik, S zczeklik 1981).
N iebezpieczeństw o bezpośredniej śm ierci spraw ia, że zaw ał serca je s t p rz e żyw any ja k o w strząs połączony z lękiem (W h iteh o u se 1972). L ęk je s t n a jb a r dziej nasilony w m om encie ataku serca i m oże utrzym yw ać się przez k ilk a dni, tygodni, m iesięcy, a naw et lat. M oże on m ieć o k reślo n ą treść, np. przed nagłym zgonem, pow tórnym zawałem , trw ałym inw alidztw em , albo w ystępuje w form ie ogólnego niepokoju (O strow ski, Ś nieżek-M aciejew ska 1983). N a p ięcia em ocjo nalne w y stęp u ją u 78% chorych, nadm iern y lęk i k o n flik ty u 70% , o b n iżo n y nastrój u 47% , a trudności w przystosow aniu do now ych w arunków , z n egow a niem zaw ału w je g o k o nsekw encjach ży ciow ych lub z w y o lb rz y m ia n ie m je g o skutków u 79% chorych (G rym uza 1975).
B adano realny i idealny obraz siebie, ale nie testem G T, u osó b po zaw ale serca i stw ierdzono, zgodnie z o czek iw aniam i, że różnica m iędzy tym i o b ra za mi je s t istotna. O znacza to, że nie p o god ziły się one do ko ń ca ze s w o ją n o w ą sytuacją. C hciałyby m ieć więcej cech pozytyw nych, jak : ufność, zdecydow anie, energia, opanow anie, przystosow anie, niezależność, sam ow ystarczalność, o pty mizm, zrów n o w ażen ie, stanow czość, am bicja. P o d k re śla ją p o n ad to k o n tro lę w łasnego postęp o w an ia i w y k azu ją szczeg ólne u w rażliw ien ie w spraw ach d o kładnego w y p ełn ian ia w łasnych obow iązków . P ow rót je d n a k do n o rm aln e g o życia w rodzinie, w sytuacjach sp ołeczn ych i zaw o do w y ch n a sila reak cje nieprzystosow aw cze w obec w ielu zm ian zw iązany ch z tym że p o w ro te m (M ajczak i in. 1975).
Tętnicze nadciśnienie. W edług Światowej Organizacji Z drow ia za n ad ciśn ie nie uw aża się tętnicze ciśnienie 160 na 95 oraz wyższe. R o zró żn ia się n a d ciśnienie w tórne (objaw ow e), w którym u podstaw są inne choroby (np. nerek), oraz nadciśnienie p ierw otne (sam oistne), którego przyczyna je s t trudna do u sta
5 6 T A D EU SZ W ITKOW SK I
lenia w obec braku organicznych zmian. B adania nad obrazem siebie według GT d otyczą osób z drugim rodzajem nadciśnienia. B ezpośrednią jeg o p rz y czy n ą je st w zrost ciśn ie n ia w obw odzie krążenia, w yw ołany Skórczem m ięśniów ki dro b nych tętniczek. N adciśn ien ie n arasta stopniow o i prow adzi do zm ian przede wszystkim w układzie naczyniow o-sercow ym (Januszew icz, S znajderm an 1988).
W y ró żn ia się cztery fazy n a ra sta n ia n ad ciśn ien ia: 1) w czesn a, po nad ciś- n ien io w a, 2) ch w ie jn e g o n ad c iśn ie n ia , 3) u stalo n eg o c iśn ie n ia (1 70 /10 0, 250/
120), 4) ze jśc io w a, k tó ra głó w n ie b y ła p rzed m io tem n aszy ch badań.
W fa z ie zejścio w ej p o ja w ia ją się n ajg ro ź n iejsze skutki ch orob y nadciśn ie- nio w ej: p o w ię k sz e n ie serca, nied o m o g a k rążen io w a oraz ew entualny wylew krw i do m ózgu lu b zaw ał serca. W y stę p u ją tru d n o ści w fo rm u ło w an iu m yśli i o d b io ru in fo rm ac ji, a k o ntakty społeczn e u le g a ją zubożeniu.
„N erw ica s e r c a ”. Z ajm u jąc się o b razem siebie u osób z tzw. n erw icą serca nie m a, na szc zęśc ie , k o n iecz n o ści w ch o d zen ia w zaw iłe i k o n tro w ersyjne p o g ląd y na je j tem at, będące zazw yczaj k o n sek w e n cją różn o ro d n eg o ro z u m ie nia ju ż sam ej tylko nerw icy. P ew na zgodność psychiatrów zaznacza się w spra w ie etio lo g ii i pato g en ezy nerw icy ja k o zab u rzen ia p sych op o ch o d n eg o , choć np. B ilik ie w ic z (1988) przeczy w ogóle istnieniu czego ś takiego, ja k tzw. n e r w ica serca.
W „nerw icy serca” mam y do czynienia z dolegliw ościam i sercow ym i u osób z an a to m ic z n ie zdrow ym uk ład em k rążen ia, trak to w an y m zw łaszcza przez in tern istó w i k ard io lo g ó w ja k o tzw . n erw ica n arząd o w a (Jan u szew icz, S zn aj derm an 1988), czyli czynnościow e, psychopochodne zaburzenie funkcji określo nego n arządu.
D o często w ym ien ian y ch objaw ów „nerw icy serca” n ależą: przy sp ieszen ie lub z w o ln ie n ie p racy serca, arytm ia, skurcze naczyń w ieńcow ych i ob w o d o w ych, bóle głow y, zm iany w u k rw ien iu kończyn, za cze rw ie n ie n ia lub zb led nięcia, tętnicze nadciśnienie, obrzęki, zasłabnięcia (A leksandrow icz 1988) oraz typow e ostre lub tępe bóle w okolicach klatki piersiow ej (serca), k tórym tow a rzyszy p o cz u cie zag ro że n ia życia. Z p ow yższego w ynika, że n ajisto tn ie jsz e objaw y m ają swe m iejsce w układzie krążenia, jak k o lw iek przyczyny pochodzą sp o za teg o u kładu.
II. ROZUMIENIE OBRAZU SIEBIE
O b raz sieb ie m o żn a o k reślić ja k o „z o rg an izo w an y ze sp ó ł cech, których jed n o stk a nauczyła się, n a podstaw ie w cześniejszych i aktualnych doświadczeń,
O B R A Z SIEBIE U OSÓB Z ZA BU RZEN IA M I W U K ŁA D ZIE K RĄ ŻEN IA 5 7
uznawać za w łasne; pełniący funkcje integracji i stabilizacji struktury osobow o ści i zapew niający je j w zględną trw ałość i pow tarzaln ość zespołów schem atów zach o w ań ” (S iek 1986).
Z o b razem siebie zw iązan e je s t p o jęcie sam ooceny , w n o szące do niego em ocjonalny stosu nek oceny sam ego siebie. S tru k tu ra obrazu w łasnej osoby (R eykow ski 1970) pozw ala w yróżnić p o c zu c ie w łasn eg o ja , j a św ia d o m e i ja idealne. O braz w łasnej osoby je s t stru k tu rą re g u la c y jn ą o so b o w o ści, w której działaniu u w id ac zn ia się w spółzależn o ść sfery em o cjo n a ln e j i p o zn a w cz ej. Z aw iera się on w n iezw erb alizo w an y ch p rz eśw iad c zen iac h n a tem at w łasnej osoby (m o żliw ości, w yglądu, u m iejętn o ści) i sądach (św ia d o m y c h o p in iach ) 0 sobie sam ym .
Inne określenie obrazu w łasnej osoby akcentuje w iedzę o w łasnych cechach, m ożliw ościach , u m iejętn o ściac h , a także em o cjo n aln y sto su n ek do nich i ich ocenę (B rzezińsk a 1973).
W podejściu poznaw czym (K ozielecki 1986) obraz siebie je s t p rzedstaw ian y w kateg o riach sam ow iedzy. O braz w łasnej osoby je s t św iad o m ie u k s z ta ł tow any, a je g o elem enty je d n o stk a m oże p rz ed staw iać w p am ięc i, w e rb a liz o wać je . Z godnie ze w spółczesnym i koncepcjam i poznaw czym i, za ch o w a n ie się człow ieka zdeterm inow ane jest w znacznej m ierze tym , w ja k i sposób sp o strze ga on św iat i sw oje w nim m iejsce oraz sam ego siebie.
W nurcie psy cho an ality czn y m zagad n ien iem obrazu sieb ie za czę to się z a j m ow ać w latach trzydziestych naszego stu lecia. P re k u rso re m b ad ań n ad tą problem atyką był A. A dler (1986). W swoich pracach dow odził on, że p o stęp o wanie człow ieka w ynika z jeg o m niem ania czy poglądu, ja k i m a o sam ym sobie 1 świecie. W codziennym życiu jesteśm y tacy, ja k i m am y obraz siebie, a zacho w ujem y się zgodnie z tym, ja k ie mam y zdanie o sobie. R óżne o d c ie n ie obrazu siebie znajdujem y w ko n cep cjach p sy ch o a n ality c zn y ch C. Jun ga, E. F rom m a, K. H orney, H. S. S u lliv an a (por. G asiul 1992).
W edług S ullivana obraz sam ego siebie tw orzy się m ięd zy inn ym i n a b azie odzw ierciedlonych ocen społecznych (por. Januszew ski 1989). U kłady in terp e r sonalne są p o d staw ą do określonych zachow ań. O sobow ość je s t ró w n ie ż u k ła dem w zględnie trw ałych, pow tarzających się układów in terperson aln ych (S u lli van 1953). P ochodzenie tzw. self-system u o p iera się na o d d ziały w a n iu k u ltu ry i sp ołeczeń stw a i m oże pow odow ać n aru szen ie p o trze b o so b isty c h czło w iek a, np. potrzeby b ezp ieczeń stw a i w prow adzać niep o k ó j. By z n ie g o w y jść, j e d nostka próbuje przew artościow yw ać siebie lub d ośw iadczenia płynące ze społe czeństw a. R ozw ażania Sullivana w p row adzają nas do psychospołecznych teorii obrazu siebie.
5 8 TA D EU SZ W ITKOW SK I
Z naczenie w pływ u czynników psychospołecznych na obraz siebie podkreśla j ą au to rzy p o d e jśc ia sp ołecznego, jak: W . Jam es, G. H. M ead , C. H. C ooley. Jed n y m z prek ursorów badań w om aw ianej dziedzinie był Jam es, który określa o b ra z sieb ie ja k o „em piryczne j a ” (E m p irica l M e). Je st to, je g o zdaniem , „o g ó ln a sum a tego, co człow iek m oże nazw ać sw oim ” (por. B rzezińsk a 1973).
W śród psychologów zajm ujących się obrazem siebie w ujęciu teorii społecz nych n ajb ard ziej re p rez en taty w n e w y d a ją się poglądy M ead a (1975). U w aża on, że obraz siebie kształtuje się w p ro cesie społecznego dośw iadczania i dzia łan ia, ja k o rezultat zw iązków z ca ło śc ią procesów społecznych i z jednostkam i u c z estn iczą cy m i w tym p ro cesie. B ardzo m ocno p o d k re śla on sp o łe c z n ą ko n strukcję obrazu siebie, który je s t całk o w ity m odbiciem opinii i nastaw ień osób znaczących. Je d n o stk a d o św iad cza sieb ie sam ej p ośred n io , przyjm ując punkty w id ze n ia innych czło n k ó w tej sam ej grupy społecznej lub u o g ó ln io n y punkt w id ze n ia tej grupy.
M ead i inni psychologow ie społeczni opierali się na teorii ja ź n i od zw iercie d lo n ej, k tó ra zdan iem C o o ley a je s t w yo brażen iem je d n o s tk i o so bie sam ej, a kształtu je się n a p o d staw ie sp o strze g an ia tego, ja k ie są reak cje innych ludzi w stosunku do niej. Z naczenie reakcji i ocen innych ludzi d la kształtow ania się w iedzy o sobie akcen to w an e je s t w teo rii o d zw ie rcied lo n eg o j a C o oleya (por. K ozielecki 1986), zw anej także te o rią lustrzan eg o odbicia (looking-glass self).
Z daniem autorów testu GT, D. Beckm anna i H. E. R ichtera, struktura obrazu sieb ie ( s e lf im age) obejm uje:
- tw ierd zen ia o treści em ocjonalnej, takie ja k niepokój, nastrój podstawowy, k o n tro la siebie;
- tw ierd zen ia o jak o ści ego, tak ie ja k : in tro sp ek cja, w yobraźnia, otw artość- d o stęp n o ść;
- tw ierd zen ia dotyczące sytuacji m iędzyosobow ych, takich ja k em ocjonalna b lisk o ść , za le żn o ść, zau fan ie;
- tw ie rd z e n ia o społeczn ych re ak cjach i o d p o w ied ziach (rezo n an sie) ze stro ny innych.
N a le ży zauw ażyć, że term in s e l f im age doty czy tych w iad om o ści o sobie, k tó re s ą k o d o w an e w stru k tu rac h p ercep cy jn o -w y o b rażen io w y ch . S ą to więc raczej w yobrażenia, ja k ie osoba m a o sobie, niż szersza w iedza n a swój tem at. O braz siebie ( s e lf im age) je s t to zbiór cech, jak im i opisuje siebie badana o sob a. J e st to w id zen ie siebie w sześciu następujących w ym iarach: dom inacja, o tw artość-dostępność, k ontrola siebie, nastrój podstaw ow y, rezonans społeczny i m o żliw o ści sp o łeczn e (por. W itk o w sk i 1992). A utorzy testu G T nie tw o rzą
O BRA Z SIEBIE U O SÓB Z ZA BU R ZEN IA M I W U K ŁA D ZIE KRĄ ŻEN IA 5 9
nowej teo rii, lecz n a w ią z u ją do ju ż istn ie ją cy ch , zw łaszcza p sy c h o a n a lity c z nych i społecznych.
III. ZASTOSOWANA WERSJA TESTU GT
I PODSTAWOWE DANE O BADANYCH GRUPACH
U proszczona po lska wersja testu GT. W polskiej uproszczonej w ersji (W it kowski 1992) o 36 tw ierdzeniach w prow adzono w iele m odyfikacji dotyczących sform ułow ania twierdzeń i instrukcji testu, opisu skal i ich k olejności, n an o sze nia w yników n a skalę m etry c zn ą i k ształtu psycho gram u.
W w ersji oryginalnej całe przeciw staw ne tw ierdzenia w y stęp u ją po obydw u stronach skali ocen, na której badany n an o si swój w ybór. B ad any m ając d w a zdania p rzeciw staw n e m usi się usto su n k o w y w ać do całej ich treśc i. G dy się m iało na uw adze osoby o niższym poziom ie fu n k c jo n o w a n ia in telek tu aln eg o , należało w prow adzić n astęp u jące u łatw ien ie. C ałe zd an ia p o zo stały ty lk o po lewej stronie i otrzym ały ta k ą redakcję, że w yraz p o d leg ają cy o ce n ie z n a la zł się b lisk o skali ocen, a po drugiej stro n ie tej skali zn a jd u je się ty lk o w yraz p rzeciw staw ny (a nie całe zdanie). W tej sytuacji b ad a n y u sto su n k o w u je się tylko do p ojedynczy ch w yrazów w zdan iu, a nie do cały ch zdań.
W in stru k cji w prow adzono zm ianę z m ie rz a ją c ą do d w u e ta p o w o ści badań. N a pierw szym etapie badany ustala, po której stro n ie skali ocen o p ow iada się w danym tw ierdzeniu, np. „Jestem na ogół niecierpliw y 3 210123 c ie rp liw y ” - czy po stronie lew ej (niecierp liw y ) czy też praw ej (c ie rp liw y ). G dy to ju ż zostanie ustalone, na drugim etapie m am y do czynienia ze sk alą tylko trzystop niow ą. N iekiedy zaś, gdy treść tw ierd z en ia ok azu je się zby t tru d n a do zro zu m ienia, b ad ający w y jaśn ia j ą w sposób bard ziej p rz y stę p n y i po p o n o w n y m przeczytaniu tw ierdzenia przystępuje do etapu pierw szego i następ n ie drugiego.
D w ubiegunow ość tw ierdzeń p row adzi do d w u b ieg u n o w o śc i skal testu, których m am y sześć. O pis treści skal (d la ro z u m ie n ia uzy sk an y ch w yników ) je s t dokonany za p o m o cą przym iotników n aw ią zu jący c h do treści tw ierd zeń . Nazwy zaś skal testu w w ersji oryginalnej są podw ójne w każdej ze skal - dla w yniku n ajn iższeg o i d la w yniku n ajw yższego, np. d o m in a c ja i sub m isja. W p rezentow anej w ersji polskiej zrezygnow an o z p o d w ó jn eg o n a z e w n ic tw a skal testu, p rzyjm ując, że nazw a skali testu o d p o w iad a je j w y so k im w y niko m (np. dom inacji), a wyniki niskie (poniżej 4 na skali 7-punktow ej) o z n a c z a ją jej p rzeciw ieństw o (tu subm isję). K ażda skala zatem m a tylko je d n ą nazw ę, a b a
6 0 T A D EU SZ W ITKOW SK I
dający n a podstaw ie uzyskanego w yniku w danej skali łatw o spostrzeże się, czy m a do c z y n ie n ia z c e c h ą zg o d n ą z je j nazw ą, czy też z je j p rzeciw ieństw em .
W w ersji oryginalnej je st ponadto inna kolejność skal i inaczej są rozłożone strony oceny skal testu n a skali m etrycznej. O braz tego w w ersji o ryginalnej n a w y k re sie o k o n ty n u ach poziom ych je s t taki, że np. w skali dom in acji im w yn ik je s t w yższy, tym bliżej zn a jd u je się od k rań ca lew ego, co na w ykresie p io n o w y m (k o n ty n u ac h um ieszczo n y ch pion ow o) o znaczałob y, że im niższy m am y w ynik, tym bard ziej d o m in u ją ca je s t d an a osoba. P rzy jęto zatem je d n ą za sad ę - w yniki w ysokie w sk a z u ją n a treść nazw y skali, a w yniki n isk ie - na je j p rzeciw ień stw o. Do tej zasady dostosow ano klucze przeliczen iow e. W ykre sy uzy sk an y ch w yników sp o rząd za się na k on ty nu ach pion ow ych od 1 do 7 przy śred n iej 4, an a lo g ic zn ie do stosow anej w te śc ie sied m io sto pn io w ej skali ocen dla każdego tw ierdzenia. S tatystyczne zaś operacje na w ynikach w ykony w ane s ą na d anych w yjściow ych, czyli na sum ach z sześciu tw ierdzeń d la k aż dej skali.
A oto nazw y skal oraz ich opis przym iotnikow y: 1. DO - d o m in acja - nie cierp liw y ; k ieru ją cy , rządzący; um iejący p rzeko ny w ać; trudny w bliskiej w spółpracy, n ieu stęp liw y ; je s t dobry w akto rstw ie. 2. OD - otw artość-dostęp- ność - ufn y ; u jaw n iają cy u cz u cia m iłości; dający z sieb ie w iele; otw iera się z łatw o ścią ; je s t b lisk i d la innych; m a silne u cz u cia m iłości. 3. KO - ko ntrola siebie - um ie w yk o rzy stać pieniądze; zależy mu na praw dzie; lubi schludność, po rz ąd ek ; je s t w ym agający od siebie; łatw o się n a czym ś skupia; tru d n o mu być b ez tro sk im . 4. N P - n astró j p o d staw o w y - n ieza leżn o ść uczuć od w arun ków zew nętrznych; nie zam artw ia się sw oim i problem am i; gniew rozładow uje, nie tłum i; je s t śm iały, n ielękliw y ; nie je s t p rzyg nęb io ny ; rzadko się o bw inia. 5. R S - re z o n a n s sp o łecz n y - do cen ian y w pracy; łatw o p o zysk ujący innych; u ch o d z ący za w a rto ścio w eg o ; db ający o swój w ygląd; sk uteczn ie dążący do celów ; in tere su ją cy d la innych. 6. M S - m o żliw o ści spo łeczn e - tow arzyski; lubiący p rześcigać innych; łatw o p o d trzy m u jący k ontakty; p o siad ający bo g atą w y o b raźn ię; o fe ru jący w iele w m iło ści; osoby płci p rz eciw n e j nie p e sz ą go
(jej).
P o d sta w o w e d ane o b a d anych g rupa ch. W b ad an iach nad o b ra zem siebie w e d łu g G T u osób po zaw ale serca dobrano 6 0 -o so b o w ą g ru pę (w czym 45 m ężc zy zn i 15 k o b iet) w w ieku 38-70 lat, po kilku m iesiącach od p rzeżytego zaw ału serca.
W b a d a n ia c h nad o b razem sieb ie w edług G T u osób z ro z po znan ym tę tn i czym n a d c iśn ie n ie m d o b ra n o g ru p ę 3 0 -o so b o w ą (po 15 k o b iet i m ężczyzn)
O BR A Z SIEBIE U O SÓB Z Z A BU R ZEN IA M I W U K ŁA D ZIE K RĄ ŻEN IA 61
w w ieku 31-70 lat. G ranice w ieku w obydw u zarysow anych g ru p ach s ą bard zo zbliżone.
W niższych gran icach w ieku m ieszc zą się osoby z „ n e rw ic ą s e rc a ” . Je st to zaburzenie, któ reg o objaw y tylko u ja w n ia ją się w układzie k rążen ia, g d yż je s t ono psychochodne. B adaniam i o b jęto 30 osób (18 k ob iet i 12 m ężczy zn ) w w ieku 20-37 lat z ro z p o zn an ą „ n e rw ic ą s e rc a ” .
D la d o k o n an ia o rien tacy jn y ch porów nań w yników uzyskanych p rzez osoby z zaburzeniam i w u k ład zie k rą żen ia z w ynikam i o p u b lik o w an y m i w c ześn iej, w prow adzono w n in iejszy m artyku le w yniki (w z ięte łącz n ie) p o c h o d z ą c e od osób z lekkim upośledzeniem um ysłow ym , z d o ln ą n o rm ą intelek tu aln ą, z zabu rzeniam i w zroku (osoby niew idom e i słab o w idzące), z za b u rze n ia m i słuchu (n iesły szące i słabo słyszące). B adana m ło d zież w liczb ie 560 osób, w p ro w a dzona tu jak o grupa orientacyjnych odniesień porów naw czych, to około połow y d ziew częta i chłopcy w w ieku 16-25 lat.
IV. PORÓWNANIE WYNIKÓW UZYSKANYCH
PRZY RÓŻNYCH ZABURZENIACH W UKŁADZIE KRĄŻENIA
Zw róćm y najp ierw uw agę na w yniki o rien ta cy jn y ch o d n iesień p o ró w n a w czych (grupa O). Jak ju ż zaznaczono, ob ejm u je ona o so b y z n ie p e łn o s p ra w n o śc ią in te le k tu a ln ą oraz sensoryczną. W w yró żn io n y ch tam p o d g ru p a ch p łci łatw o zauw ażyć, że różnice m iędzy tymi param i średnich s ą niezn aczne, p o zo stające zazw yczaj w dziesiętnych lub setnych punktu. W obec pow yższego przy ew entualnych poró w n an iach uzyskane wyniki m ożna z p o w o d z en iem o d n ieść do całej grupy - bez w zględu na płeć bad anych . N ajw y ższy w y nik w gru p ie O uzyskała skala kontroli siebie (K O ), a następnym i w ko lejn o ści są: rezonans społeczny (R S) i m ożliw ości społeczne (M S). N ajn iższy w ynik m am y w skali dom inacji (D O ), zaś n ajbardziej zbliżony do śred n iej teo re ty czn e j (24) je s t w ynik skali n astro ju podstaw ow ego (N P).
U zyskane w yniki (średnie) w skalach testu G T w y m a g a ją p rz y n ajm n ie j krótkich w yjaśnień. T rudno w idzieć siebie ja k o o sob ę d o m in u ją c ą w sy tu acji ograniczenia w łasnej sam odzielności i u z a le żn ien ia od inny ch. N a jw y ższy zaś w ynik, który w y stąp ił w KO, m oże być k o n se k w e n c ją c z u w an ia o só b n ie pełnospraw nych nad tym, by nie ukazyw ać swoich braków i tzw . słabych stron. Ze stw ierd zeniem w ysokiego w yniku w KO zdaje się je d n a k k łócić w ysoki wynik w RS, czyli w tym elem encie obrazu siebie, który mówi, że osoba niepeł n ospraw na w y obraża sobie, iż je s t dobrze o d b iera n a p rz ez in ny ch. J e ż e li p o
6 2 TA D EU SZ W ITKOW SK I
nadto odnotujem y zbieżność w yniku skali RS z w ynikiem skali M S, pow stanie p y tan ie, czy w yniki skal RS i MS nie s ą elem en tam i n iead ek w atneg o obrazu sieb ie. B yć m oże, skale te m ó w ią o przejaw ach niezby t dojrzałeg o p rz y sto so w an ia w fo rm ie u b arw ian ia w łasnej rzeczyw istości.
R ozkład liczebności (tu p o m in ięto tab elę) n ajbard ziej je s t zbliżony do no r m alnego w dw óch skalach: nastroju podstaw ow ego (NP) i dom inacji (DO). Nie tylko w całej g ru p ie, lecz rów nież w podgrupach w yo dręb nio ny ch ze w zględu na płeć, p ra w id ło w o ść ta je s t w yraźna. W pozostały ch skalach, w których wy niki p rz ek ra cza ją śre d n ią teoretyczną, nie m am y ani je d n e j skali tak iej, w k tó rej m ak sy m aln a liczebność znalazłaby się w najw yższym przed ziale w yników , co w sk azy w ało b y na zd ecy d o w a n ą sko śność rozkładu w yników .
W y n ik i w s k a lac h G T o só b po zaw a le s e rc a (A ), z tę tn ic z y m n a d c iś n ie n ie m (B ), z tzw . n e rw ic ą se rc a (C ) o ra z g ru p a p o ró w n a w c z a (O ) Sk. D O O D KO N P RS M S Gr. M o M a M o M o M a M a O 2 2 ,7 5,5 2 8 ,4 6,5 3 1 ,4 5,1 24,1 6,1 30,6 6 ,0 2 9 ,7 6,1 A 23,1 4 ,6 2 8 ,8 6,2 31,5 3,5 19,8 6 ,0 3 1 ,2 5,0 28,8 6,3 B 2 2 ,2 8,6 3 0 ,6 6 ,9 3 4 ,2 5,5 2 1 ,0 5,2 31,2 6,7 2 7 ,0 6,7 C 22 ,8 5,3 21 ,6 6,7 3 1 ,2 4,5 13,8 4,3 2 3 ,4 6,4 2 6 ,4 6,3
P rzed staw io n e wyniki średnie i o dchy lenia stan d ard o w e zn a jd u ją się w za m ieszczonej w spólnej tab eli, co u łatw ia d o k o nan ie p orów nań. U stalo n e zaś pozio m y u fn o ści (p.u.) d la isto tn y ch różnic (F) s ą p odane w tekście.
O soby z za b u rzen iam i układu k rą żen ia grupy A (po zaw ale serca) i grupy B (z tętn iczy m n ad c iśn ie n ie m ) uzyskały w yniki zbliżone do sieb ie i do w yn i ków grupy o d n ie sie n ia p o rów naw czego. P o d ob ieństw o w yników grupy A i B zdaje się być zrozum iałe w obec faktu, że n ad c iśn ien ie w swej końcow ej fazie p ro w a d zi często do zaw ałów . P onadto nie m ożna nie zauw ażyć, że w tych dw óch grupach zaburzeń układu krążen ia n ajbard ziej ch a rak tery sty czn e są w yniki skali n astro ju podstaw o w ego. S ą one ob niżone i m ieszc zą się przy dolnej gran icy p rz ed ziału w yników p rzeciętny ch .
N ajm niej zróżnicow ane są w yniki w skali dom inacji (DO ). O kazały się one także najbliższe średniej M. Skala ta zdaje się nie być podatna na rodzaj zabu rzeń, co je s t zrozum iałe. W skali o tw arto śc i-d o stę p n o ści (O D ) zróżnicow anie je s t podobnie m ałe, ale w szystkie w yniki są w ysokie, zbliżone do górnej grani cy p rz eciętn y c h . P raw id ło w o ść ta w y stęp u je także w grup ie 0 i zd aje się być
O BR A Z SIEBIE U OSÓB Z ZA BU RZEN IA M I W UKŁA D ZIE KRĄ ŻEN IA 6 3
ch arak tery sty czn a d la osób nie tylko chorych (A i B ), lecz ró w n ie ż n ie p e łn o spraw nych (0). K ontrola siebie (KO) charakteryzuje się zdecydow anie w ysokim wynikiem w grupie B - osób z tętniczym n adciśnieniem - przekraczając wyniki p rz eciętn e (w G T ), ale n ie różni się w sposób isto tn y od p o z o stały c h grup. C odzienne kontro lo w an ie, p om iar c iśn ie n ia nie w y d aje się w pełni w y jaśn iać tak w ysokiego w yniku KO w grupie B. W zależn o ści od n a sile n ia c iś n ie n ia bardzo w ydatnie zm ienia się ogólne sam o p o czu cie osoby z n adciśn ien iem i tu m ożem y szukać przynajm niej częścio w eg o w y jaśn ien ia w yn iku sk ali K O . N a koniec spójrzm y na w yniki w skalach rezonansu społecznego (RS) i m ożliw ości społecznych (M S) w grupie A i B. S ą one w ysokie, blisko górnej granicy p rz e ciętnych, p odobnie zresztą, ja k w grupie orientacyjnych o d n iesień p o ró w n a w czych. Tu w szystkie w yniki s ą zb liżon e do siebie.
Inaczej p rz ed staw ia się p rofil grupy C - z „ n e rw ic ą se rc a ” , a w ięc grupy z zaburzeniami funkcjonalnym i, psychopochodnym i - gdzie aż trzy skale w yraź nie o d b ieg ają w kierunku m inus od w yników grupy O oraz od średn iej te o re tycznej, która w ynosi 24. Idąc od najbardziej obniżonych skal m am y n astęp u ją c ą kolejność: nastrój podstaw ow y (NP), otw artość-dostęp no ść (O D ) i rezo n an s społeczny (RS).
P rzypom nijm y treść pow yższych trze ch skal w o p isie p rzy m io tn ik o w y m , pam iętając, że m am y tu do cz y n ien ia z p rz e c iw ie ń stw e m tej treści: N P - n a strój podstaw ow y - niezależność uczuć od w arunków zew nętrznych; nie zam ar tw ia się sw oim i problem am i; gniew ro zład o w u je, nie tłu m i; je s t śm iały , nie- lękliwy; nie je st przygnębiony; rzadko się obw inia. OD - otw artość-dostępność - ufny; u jaw n iający u czu cia m iłości; dający z sieb ie w iele; o tw ie ra się z łatw ością; je st bliski dla innych; m a silne u czu cia m iło ści. RS - re zo n an s sp o łeczny - docenian y w pracy; łatw o pozy sk u jący in n y ch ; u ch o d z ący za w artościow ego; dbający o swój w ygląd; sk u teczn ie dążący do celów ; in tere su ją c y dla innych.
P am iętając o tym , że m am y do cz y n ie n ia z n e rw ic ą (se rca), n ie m ożem y czuć się zaskoczeni tre śc ią uzyskanych p rzeciw ień stw w w y m ien io n y ch sk a lach. N a szczególną jed n ak uw agę zasługuje skala N P, p o n iew a ż w a rto ść lic z bow a je j średniej M znajduje się poniżej g ran icy w yników p rzeciętn ych (M -c ) i w skazuje na bardzo istotne obniżenie w yniku tej skali (p.u. 0.002 w stosu n k u do grupy A). O znacza to, że osoby z „ n e rw ic ą se rca” w id zą siebie ja k o zdecy dow anie d ep resyjne. Stąd w niosek, że w teście G T n ajb ard ziej d ia g n o sty c z n a dla grupy C je s t skala n astro ju podstaw ow ego.
O bniżo na o tw arto ść-d o stęp n o ść - w p raw dzie w ram ach n isk ic h w yn ik ów p rzeciętnych, ale isto tn ie niższych n iż w p o zo stały c h g ru p ach (p.u. 0 .0 1 )
-6 4 TA D EU SZ W ITKOW SKI
zd a je się być w zgodzie z w ynikiem n a stro ju po dstaw o w ego. P o do bn ie je st z w y n ik iem skali rezonansu społecznego (p.u. 0.05 w stosunku do pozostałych grup).
D okonane poró w n an ia z w ra c a ją uw agę na w yniki najbardziej w yróżniające się, ale z a łą c z o n a tab ela p o zw ala zain tereso w an y m na d o k o nan ie dalszych analiz.
>1=
Z ab u rz e n ia układu k rą ż e n ia - zaw ał serca, tętn icze n ad c iśn ie n ie - oraz fu n k cjonalne, psychopochodne zaburzenia ujaw niane w układzie krążenia, jak o tzw . n erw ica serca, zostały przedstaw ione w św ietle badań nad obrazem siebie, p rz ep ro w a d zo n y ch bardziej p ro s tą p o lsk ą w e rsją testu GT.
N a p o d staw ie literatu ry przed m io tu zarysow an o p o dstaw ow e inform acje zaró w n o o w y branych za b u rze n ia ch , ja k też o o brazie siebie i zastosow anej w e rsji testu.
N a p o d staw ie uzyskanych w yników stw ierd zon o, że p ro fil obrazu siebie osób z za b u rze n ia m i fu n k cjo n aln y m i, psych op ocho dn ym i, czyli z „n e rw icą s e rc a ” najbardziej odbiega, w kierunku niskich w yników , od p o zostałych grup w n a stęp u ją cy ch skalach: n astro ju p odstaw ow eg o, otw arto ści-d o stęp n o ści i re zo n an su sp ołecznego. P onad to skala nastroju p o d staw o w ego ok azała się n ajb ard ziej d iag n o sty cz n a także d la osób po zaw ale serca i z n ad ciśnien iem tętn iczy m , co m oże być w yk orzystane w p rakty ce p sych o lo g iczn ej.
B IB L IO G R A F IA
A d le r A. (1 9 8 6 ). S e n s ży c ia . W arsz a w a : PW N .
A le k s a n d ro w ic z J. (1 9 8 8 ). N e r w ic e - p s y c h o p a to lo g ia i p s y c h o te r a p ia . W arsz a w a : P Z W L . B e c k m a n n D ., B rä k le r E ., R ic h te r H. E. (1 9 8 3 ). D e r G ieß en T e st (G T ) - E in H a n d b u c h f ü r
I n d iv id u a l - u n d G r u p p e n d ia g n o s tik . B e r n - S tu ttg a r t- V ie n n a : H uber.
B ilik ie w ic z T. (1 9 8 8 ). P s y c h o z y re a k ty w n e i n erw ice. W : T. B ilik ie w ic z (re d .), P sy c h ia tria
k lin ic z n a . W a rsz a w a : P Z W L , t. 2, s. 2 6 9 -3 3 4 .
B o rk o w s k a E. (1 9 9 2 ). P o z io m p o c zu c ia b ezn a d zie jn o ści a o b ra z sie b ie u o só b po zaw ale serca. L u b lin (n ie p u b l., A rc h .K U L ).
B ro u a n t B. (1 9 9 2 ). C h o r o b y se rc a i u k ła d u k r w io n o ś n e g o . W arsz a w a : W yd. P A N .
B rz e z iń s k a A. (1 9 7 3 ). S tru k tu ra o b razu w łasnej o so b y i je g o w pływ n a zach o w an ie. K w a rta ln ik
P e d a g o g ic z n y , 3, 8 7 -9 7 ,
B u rre ll Z. L ., B u rre ll L. O. (1 9 8 1 ). P o s tę p o w a n ie w s ta n a c h za g r o ż e n ia ży c ia . W arszaw a: P Z W L .
O B R A Z SIEBIE U OSÓB Z ZA B U R ZEN IA M I W U K ŁA D ZIE K RĄ ŻENIA 6 5
G asiu l H. (1 9 9 2 ). O b lic z a „ J a ” w ś w ie tle w y b ra n y c h k o n c e p c ji p s y c h o lo g ic z n y c h - p o ję c ie ,
ro zw ó j, p a to lo g ia . B y d g o sz c z : W U W S P. G ry m u z a A. (1 9 7 5 ). P o z io m n ie p o k o ju a s to s u n e k d o c h o ro b y z a w a ło w e j. P o ls k i T y g o d n ik L e k a r s k i, 16, 6 7 7 -6 8 2 . H o fm an M ., R y d le w sk a -S a d o w sk a W . (1 9 8 2 ). S e rc e i je g o c h o ro b y . W a rsz a w a : P Z W L . J a n u sz e w ic z W ., S z n a jd e rm a n M. (1 9 8 8 ). N e rw ic a se rc a . W : W. O rło w s k i ( re d .n a c z .), N a u k a o c h o ro b a c h w e w n ę trz n y c h . W a rsz a w a : P Z W L , t. 2, s. 4 1 5 -4 2 0 . Ja n u sz ew sk i A. (1 9 8 9 ). D y s tra k c y jn a fu n k c ja p o trz e b y d o m in a c ji w p o z n a w a n iu in n y c h lu d z i. W : A. B iela , Z. U c h n as t, T. W itk o w s k i, W yk ła d y z p s y c h o lo g ii w K U L w r. ak. 1 9 8 6 /8 7 . L u b lin : R W K U L , s. 8 3 -1 0 2 .
Ja n u sz ew sk i A. (1 9 9 2 ). T e s t G ie sse n (G T ). W p ro w a d z e n ie d o p o ls k ie j a d a p ta c ji. L u b lin (n ie p u b l., P ra c o w n ia P s y c h o m e try c z n a K U L ).
Ł az o w sk i J., P łu ż e k Z. (1 9 8 2 ). P ro b le m y p s y c h o s o m a ty c z n e w p ie r w o tn y m n a d c iś n ie n iu tę tn i
czym i c h o r o b ie w ień c o w e j. W arsz a w a : P Z W L .
K o z ielec k i J. (1 9 8 6 ). P s y c h o lo g ic z n a te o r ia s a m o w ie d z y . W arsz a w a : P W N .
M a jcz ak A. i in. (1 9 7 5 ). A n a liz a ź ró d e ł k s z ta łto w a n ia się p o s ta w p s y c h ic z n y c h po z a w a le.
P o ls ki T y g o d n ik L e k a r s k i, 6, 2 5 5 -2 5 8 .
M ead G .H . (1 9 7 5 ). U m ysł, o so b o w o ś ć, s p o łe c z e ń s tw o . W a rsz a w a : P W N .
N aw rocka E. (1 9 9 2 ). R ealn y o raz id ealn y o b ra z sie b ie u o só b z tak z w a n ą n e r w ic ą serca. L u b lin (n ie p u b l., A rc h .K U L ).
N ow acka K. (1 9 9 3 ). O b raz sieb ie a p o zio m n iep o k o ju u o só b z n a d c iśn ie n ie m tętn icz y m . L u b lin (n ie p u b l., A rc h .K U L ).
O s tro w sk i T. M ., S n ie ż e k -M a c ie je w s k a M . (1 9 8 3 ). P o s ta w a w o b e c c h o ro b y u o s ó b p o p r z e b y tym z a w a le m ię śn ia se rca p o w ik łan y m m ig o ta n ie m k o m ó r. P o ls k i T y g o d n ik L e k a r s k i, 4, 9 2 5 -9 3 8 . R ey k o w sk i J. (1 9 7 0 ). O b ra z w ła sn ej o so b y ja k o m ec h an izm re g u lu ją c y p o stę p o w a n ie . K w a r ta l n ik P e d a g o g ic z n y , 3, 4 6 -5 5 . S iek S. (1 9 8 6 ). F o rm o w a n ie o so b o w o ś c i. W arsz a w a : A T K . S iek S. (1 9 8 4 ). R o z w ó j p o tr z e b p s y c h ic z n y c h , m e c h a n iz m ó w o b r o n n y c h i o b r a z u s ie b ie . W a r szaw a: K A W .
S u lliv a n H .S . (1 9 5 3 ). T h e in te r p e r s o n a l th e o r y o f p s y c h ia tr y . N ew Y o rk : W .W . N o rto n and C o m p an y .
S z c ze k lik A ., S z c z e k lik E. (1 9 8 1 ). Z a w a ł se rc a . W a rsz a w a : P Z W L .
S z c ze k lik E. (1 9 6 8 ). C h o ro b y u k ła d u k rą ż e n ia . W : E. S z c z e k lik (re d .), C h o r o b y w e w n ę tr z n e . W arszaw a: P Z W L , t. 1, s. 1-123.
W h ite h o se F. A. (1 9 7 2 ). C h o ro b y u k ład u krążen ia . W : J. E. G arrett, E. S. L ev in e (red .), P r a k ty
ka p s y c h o lo g ic z n a w r e h a b ilita c ji in w a lid ó w . W arsz a w a : P Z W L , s. 6 0 -8 9 .
W itk o w sk i T. (1 9 9 2 ). P o d rę c z n ik d o testu G T. L u b lin : R W K U L.
W itk o w sk i T. (1 9 9 6 ). O b r a z sie b ie u o só b z n ie p e łn o sp ra w n o ś c ią in te le k tu a ln ą o ra z s e n s o r y c z
ną. W arszaw a: M D B O .
W ó jc ik T . (1 9 9 2 ). O b ra z sie b ie a p o sta w y w o b ec p rz y s z ło ś c i u o s ó b po z a w a le se rca . L u b lin (n ie p u b l., A rc h .K U L ).
6 6 T A D EU SZ W ITKOW SK I
S E L F -IM A G E O F T H E P E O P L E W IT H D IS O R D E R S IN B L O O D C IR C U L A T IO N S Y S T E M
S u m m a r y
T h e p a p e r b a se s on th e e m p iric a l re se a rc h in th e p ro b le m o f th e p e o p le w ith d is o rd e rs in b lo o d c irc u la tio n sy stem .
T h e u se d te c h n iq u e s : T h e G issen T e st (G T ) b y D. B e ck m an n a n d H .E . R ic h te r in P o lish a d a p ta tio n by T. W itk o w s k i - to e x am 6 d im e n s io n s o f s e lf-im a g e ; and In d iv id u a l C h a rd ( KI)
f o r th e D is a b le d by T. W itk o w s k i - to n o te m o st im p o rta n t d ata.
T h e g ro u p s : o f th re e c a te g o rie s - h e a rt a tta c k (g ro u p A ) ag e 3 8 -7 0 , h ig h b lo o d p re ssu re (g ro u p B ) a g e 3 1 -7 0 an d a ls o „ h e a rt n e u r o s is ” (g ro u p C ) age 2 0 -3 7 , as a g ro u p o f p sy c h o -d e riv e d , fu n c tio n a l d is o r d e r s , re v e a le d in b lo o d c irc u la tio n sy stem . A d d itio n a lly th ere is a g ro u p O - in te lle c tu a l a n d s e n s o ria d is a b ility , as a re fe re n c e g ro u p - 5 6 2 y o u n g p eo p le, boys a n d g irls a g e 16-25.
R e s u lts : T h e d im e n s io n s o f th e se lf-im a g e are a n a lo g ic a l an d p ro p o rtio n a l in th e d isa b ility g ro u p (O ) an d a ls o in h e a rt a tta c k (A ) a n d h ig h b lo o d p re s s u re (B ). T h e sc o res in th e d im e n s io n s o f th e s e lf-im a g e are: m ed iu m - d o m in a n c e a n d b a s ic m o o d ; h ig h (in th e fram es o f a v e r age) - p e r s p ic a c ity , s ig n ific a n tly h ig h (a b o v e sta n d a rd d e v ia tio n ) self-c o n tro l, s o c ia l reso n a n ce, w h e re th e s c o re s a re m e d iu m ) an d s o c ia l p o s s ib ilitie s .
T h e r e s u lts a re d iffe re n t in g ro u p C w ith fu n c tio n a l d is o rd e rs , w h e re a re th e s ig n ific a n tly lo w e r s c o re s in th e d im e n s io n s o f b a s ic m o o d , p e r s p ic a c ity an d s o c ia l re so n a n c e. T h e d im e n sio n o f b a s ic m o o d is th e m o st d ia g n o s tic fo r th e e x a m in e d d is o rd e rs .
