DARIUSZ SAGAN *
NATURALIZM METODOLOGICZNY
– KONIECZNY WARUNEK NAUKOWOBCI?*
WPROWADZENIE
Jeszcze do okoKo poKowy XIX wieku naukowcy w mniejszym lub wiTkszym stopniu powoKywali siT na czynniki nadnaturalne, próbujWc wyjaXniY okreXlone zjawiska przyrodnicze. PeKna asymilacja wyjaXniania naturalistycznego w nau-kach przyrodniczych, obejmujWcych kosmologiT, astronomiT, fizykT, chemiT czy biologiT, byKa mo_liwa dopiero po niemal powszechnym zaakceptowaniu darwi-nowskiej teorii ewolucji, która zKo_onoXY organizmów _ywych wyjaXnia wyKWcz-nie przyczynami naturalnymi. OgraniczewyKWcz-nie wyjaXwyKWcz-nie` naukowych do wyjaXwyKWcz-nie` naturalistycznych nosi obecnie miano n a t u r a l i z m u m e t o d o l o g i c z n e -g o. WedKu-g Kazimierza Jodkowskie-go „dopiero Darwin konsekwentnie stosowaK bez _adnego wyjWtku to, co dzisiaj nazywamy naturalizmem metodologicznym”1.
Darwin nie tylko go stosowaK, ale i otwarcie promowaK. CieszyKo go, _e nauka odchodzi od wyjaXnie` inspirowanych religijnie2. Uwa_aK, _e wyjaXnienia
nad-naturalistyczne, odwoKujWce siT do istot nadprzyrodzonych, niczego w istocie nie tKumaczW3 i nie nale_W do dziedziny nauki4.
Dr DARIUSZ SAGAN – ZakKad Logiki i Metodologii Nauk w Instytucie Filozofii Uniwersytetu
Zielonogórskiego; adres do korespondencji: al. Wojska Polskiego 71A, 65-762 Zielona Góra; e-mail: darsag@wp.pl
* Praca naukowa finansowana ze Xrodków na naukT w latach 2008-2010 jako projekt badawczy.
1 K. J o d k o w s k i, Konflikt nauka-religia a teoria inteligentnego projektu, [w:] t e n _ e (red.),
Teoria inteligentnego projektu – nowe rozumienie naukowo6ci?, Warszawa: MEGAS 2007, s. 161 [145-180].
2 Por. K. D a r w i n, O powstawaniu gatunków, Warszawa: Ediciones Altaya Polska &
DeAgo-stini Polska 2001, s. 108.
3 Por. tam_e, s. 195, 422, 552. 4 Por. tam_e, s. 502, 552-554.
Mo_na nawet za Jodkowskim uznaY, _e to nie biologiczna teoria Darwina, lecz jego metodologiczny poglWd jest wa_niejszym i trwalszym wkKadem do wspóK-czesnej nauki5.
Naturalizm metodologiczny nale_y odró_niY od naturalizmu ontologicznego, wedle którego przyroda jest zamkniTtym systemem naturalnych przyczyn i skut-ków i nic poza niW nie istnieje, a jeXli nawet istnieje, to na niW nie oddziaKuje. Naturalizm metodologiczny jest natomiast stanowiskiem epistemologicznym, gKo-szWcym, _e powoKywanie siT na przyczyny nadnaturalne jest nienaukowe, co nie rozstrzyga jednak o ich istnieniu oraz ich wpKywie na Xwiat przyrody. Zwolennicy ewolucjonizmu przekonujW, _e mo_na byY naturalistW metodologicznym, ale nie byY zarazem naturalistW ontologicznym – uprawiaY naturalistycznW naukT i wie-rzyY w Boga. Chocia_ z przyjTcia naturalizmu ontologicznego wynika logicznie akceptacja naturalizmu metodologicznego, to ten drugi nie implikuje pierwszego. Wielu wierzWcych naukowców w peKni akceptuje zasadT naturalizmu metodo-logicznego6. Nauka opierajWca siT na tej zasadzie jest zatem, jak twierdzW
pro-pagatorzy tej wizji nauki, religijnie neutralna7.
NATURALIZM METODOLOGICZNY A MOrLIWOBs WNIOSKOWANIA
O ZAPROJEKTOWANIU ZJAWISK PRZYRODNICZYCH
Kwestia naturalizmu metodologicznego w nauce odgrywa wa_nW rolT w doXY o_ywionej dyskusji nad tzw. teoriW inteligentnego projektu – dyskusji, której jednym z przewodnich tematów jest natura nauki (w caKym tym artykule termin „nauka” odnosi siT wyKWcznie do nauk przyrodniczych). Teoria ta powstaKa na poczWtku lat 90. XX wieku w USA i do dziX ma swoich (choY wzglTdnie
5 Por. J o d k o w s k i, Konflikt nauka-religia, s. 160.
6 Por. B. F o r r e s t, Methodological Naturalism and Philosophical Naturalism: Clarifying the
Connection, „Philo” 3 (2000), no. 2, s. 7-29; R.T. P e n n o c k, Tower of Babel: The Evidence Against the New Creationism, Cambridge: MIT Press 1999, s. 194; M. R u s e, Methodological Naturalism under Attack, [w:] R.T. P e n n o c k (ed.), Intelligent Design Creationism and Its Cri-tics: Philosophical, Theological, and Scientific Perspectives, Cambridge: MIT Press 2001, s. 365, 371-372 [363-385].
7 Por. R.T. P e n n o c k, God of the Gaps: The Argument from Ignorance and the Limits of
Methodological Naturalism, [w:] A.J. P e t t o, L.R. G o d f r e y (eds.), Scientists Confront Intel-ligent Design and Creationism, New York: W.W. Norton & Co. 2007, s. 336 [309-338]; National Academy of Sciences, Teaching About Evolution and the Nature of Science, Washington: National Academy Press 1998, s. 127.
nielicznych) zwolenników niemal na caKym Xwiecie. Z grubsza biorWc, gKosi ona, _e dostTpne Xwiadectwa empiryczne z obszarów biologii i kosmologii ukazujW Xlady dziaKania inteligentnej istoty, lecz nie pozwalajW okreXliY jej to_samoXci, gdy_ fakty, które majW XwiadczyY o projekcie, nie dajW wskazówek co do natury jego twórcy (mo_e byY nim zatem jakaX istota nadprzyrodzona bWdu przedsta-wiciele cywilizacji pozaziemskich, a wiTc teoria ta jest zgodna z teizmem i ateiz-mem). Co wiTcej, wniosek o inteligentnym projekcie w Xwiecie (a tak_e Xwiata) przyrody ma, zdaniem jej zwolenników, charakter w peKni naukowy. Krytycy tej teorii twierdzW jednak, _e odwoKujWc siT do kategorii „inteligentnego projektu”, sugeruje ona ingerencjT istoty nadnaturalnej w przyrodT, a tym samym Kamie zasadT naturalizmu metodologicznego – konieczny warunek naukowoXci – i przez to nie mo_na jej przyznaY statusu teorii naukowej. Czy ten zarzut jest sKuszny? Czy teoria inteligentnego projektu rzeczywiXcie narusza naturalizm metodologicz-ny, wprowadzajWc wyjaXnienia nadnaturalistyczne?
Przyjrzyjmy siT najpierw dokKadniej dwóm poni_szym spojrzeniom na natura-lizm metodologiczny. Tak opisuje go Niles Eldredge:
Nauka to pewien sposób zdobywania wiedzy o naturze – budowie i funkcjonowaniu – przyrodniczego, materialnego 6wiata. […] Nauka przyjOPa reguPy, zgodnie z którymi nie moQe ona powiedzieR niczego o tym, co nadnaturalne. […] [Nauka] nie wyklucza
istnienia tego, co nadnaturalne, twierdzi jedynie, _e nie mo_e […] badaY rzeczy-wistoXci nadprzyrodzonej, o ile ona istnieje8.
Tak natomiast naturalizm metodologiczny (nazywany tutaj materializmem metodologicznym) przedstawia Eugenie C. Scott:
WiTkszoXY wspóKczesnych naukowców wymaga, by naukT uprawiaY w zgodzie z re-guKW materializmu metodologicznego: aby wyjaXniY Xwiat przyrody w sposób nauko-wy, naukowcy muszW braY pod uwagT wyKWcznie przyczyny materialne (materiT, ener-giT i ich oddziaKywanie). Istnieje praktyczna racja dla przyjTcia takiego ograniczenia: ono siT sprawdza. PoszukujWc nieustannie naturalistycznych wyjaXnie` funkcjono-wania Xwiata, mamy mo_liwoXY ich znalezienia. Je_eli jednak dopuXcimy wyjaXnienia nadnaturalistyczne, zniechTcW one do poszukiwania wyjaXnie` naturalistycznych, a co najmniej opóuniW ich odkrycie9.
8 N. E l d r e d g e, The Triumph of Evolution and the Failure of Creationism, New York: W.H.
Freeman and Co. 2000, s. 137.
9 E.C. S c o t t, “Science and Religion”, “Christian Scholarship”, and “Theistic Science”: Some
W pierwszym rozumieniu, wyra_onym tutaj sKowami Eldredge’a, naturalizm metodologiczny pojmuje siT jako zasadT naukowW, której stosowanie gwarantuje wyjaXnieniom naukowym empirycznW testowalnoXY. Jak pisze Robert Pennock, „nauka zakKada naturalizm metodologiczny, poniewa_ gdyby tego nie robiKa, utraciKaby swój empiryczny probierz”10. Zgodna jest z tym równie_ teza Elliotta
Sobera:
Je_eli nauki przyrodnicze majW znajdowaY odpowiedzi na pytania o to, co wydarza siT
w naturze, i nie ma nic do powiedzenia na temat istot nadnaturalnych, to „naturalizm
metodologiczny” stanowi wKaXciwW strategiT prowadzenia bada` naukowych11. Nauka nie mo_e empirycznie badaY natury, motywów i sposobów dziaKania Boga (lub jakiejkolwiek istoty nadprzyrodzonej), choY nie wyklucza siT jego istnienia oraz tego, _e takie dociekania mo_na prowadziY na gruncie teologii czy filozofii.
Stanowisko reprezentowane przez Scott stwierdza natomiast coX wiTcej: nie tylko odrzuca mo_liwoXY naukowego badania sfery nadprzyrodzonej, ale te_ ogra-nicza wyjaXnienia naukowe do wyjaXnie` naturalistycznych, operujWcych wyKWcz-nie kategoriami kowyKWcz-niecznoXci i przypadku. WyrauwyKWcz-nie stwierdza to Michael Ruse: „pierwszW i najwa_niejszW cechW nauki jest to, _e powoKuje siT ona wyKWcznie na Xlepe, niekierowane prawa przyrody oraz procesy naturalistyczne”12.
O ile przyjTcie w nauce naturalizmu metodologicznego w pierwszym sensie wydaje siT niezbTdne i po_Wdane, o tyle drugie rozumienie tej zasady budzi du_e kontrowersje. ZawT_enie mo_liwych wyjaXnie` naukowych do wyjaXnie` natura-listycznych jest bowiem równoznaczne z wyrugowaniem z nauki teorii gKoszW-cych, _e w powstaniu i rozwoju Xwiata przyrody braKy i/lub biorW udziaK przy-czyny inteligentne (pominWwszy te, które znamy z codziennego doXwiadczenia, tj. ludzi) i _e tT aktywnoXY mo_na badaY metodami naukowymi.
Zauwa_my, _e Scott widzi p r a k t y c z n e powody przyjTcia naturalizmu metodologicznego: stosowanie go prowadzi do sukcesów. Scott sugeruje wiTc, _e zasadT tT pod pewnymi warunkami mo_na odrzuciY. W tym duchu teoretyk projektu William Dembski wskazuje, _e jeXli zasadT tT rzeczywiXcie uznaje siT za zaKo_enie robocze, które siT sprawdza, to naukowcy powinni mieY mo_liwoXY
10 P e n n o c k, Tower of Babel, s. 196.
11 E. S o b e r, Evidence and Evolution: The Logic Behind the Science, New York: Cambridge
University Press 2008, s. 111, przyp. 2.
12 M. R u s e, Witness Testimony Sheet McLean v. Arkansas, [w:] M. R u s e (ed.), But Is It
Science? The Philosophical Question in the Creation/Evolution Controversy, New York: Prome-theus Books 1996, s. 296 [287-306].
jego porzucenia, gdy zacznie ono zawodziY. Kiedy jednak zwolennicy teorii inteligentnego projektu przekonujW, _e istniejW powody, by to zaKo_enie odrzuciY, odmawia siT im miana naukowców, zasKaniajWc siT wKaXnie naturalizmem me-todologicznym jako koniecznym warunkiem naukowoXci. Krytycy tej teorii twier-dzW, _e powoKuje siT ona na wyjaXnienia nadnaturalistyczne, a wiTc gwaKcWce naturalizm metodologiczny. Problem w tym, _e teoria inteligentnego projektu takich wyjaXnie` nie stosuje. BKWd krytyków polega na tym, _e mieszajW dwa ró_ne rozumienia naturalizmu, przedstawione tutaj w postaci cytatów z Eld-redge’a i Scott. Teoretycy projektu od dawna argumentujW, _e ich antynaturalizm nie dotyczy przeciwstawiania przyczyn naturalnych przyczynom nadnaturalnym, lecz przyczyn naturalnych przyczynom inteligentnym13. Zgodnie z tym Kazimierz
Jodkowski rozró_nia opozycjT naturalizm–nadnaturalizm (rozumienie Eldredge’a) i opozycjT naturalizm–artyficjalizm (rozumienie Scott)14.
Akceptacja naturalizmu metodologicznego w drugim sensie pociWga za sobW przyjTcie naturalizmu metodologicznego w sensie pierwszym – z wykluczenia przyczyn inteligentnych wynika logicznie odrzucenie inteligentnych przyczyn nadnaturalnych. Te dwa sensy mo_na zatem poKWczyY w jedno znaczenie, jak robi to wiTkszoXY naukowców, lecz mo_na je rozpatrywaY tak_e oddzielnie jako dwa ró_ne, niezale_ne znaczenia – akceptacja pierwszego nie implikuje akceptacji drugiego.
Z perspektywy opozycji naturalizm–nadnaturalizm teoria inteligentnego pro-jektu mogKaby mieY zatem status naukowy, gdy_ nie ma charakteru nadnatura-listycznego. Teoretycy projektu nie wypowiadajW siT, przynajmniej na podstawie argumentacji naukowej, na temat natury projektanta. Teoria inteligentnego pro-jektu bada przede wszystkim zjawiska przyrodnicze, które mogW byY skutkami dziaKania inteligencji, przy czym badaniu nie podlegajW (chyba _e na podstawie dodatkowych informacji byKoby to mo_liwe) natura, motywy i sposoby dziaKania projektanta. Teoretycy projektu utrzymujW, _e mo_na wiedzieY, czy dane zjawisko zostaKo zaprojektowane, niezale_nie od wiedzy na temat to_samoXci projektanta i bez wzglTdu na to, czy jest on bytem naturalnym czy nadnaturalnym. Wynika z tego, _e nauka mogKaby badaY empirycznie nie tylko skutki aktywnoXci natural-nych przyczyn inteligentnatural-nych, ale równie_ przyczyn nadnaturalnatural-nych – w obu przypadkach skutki te byKyby przecie_ elementami Xwiata przyrody.
13 Por. Ch. T h a x t o n, In Pursuit of Intelligent Causes: Some Historical Background,
„Ori-gins” 1988, http://tiny.pl/hk1b5 (15.11.2012); W.A. D e m b s k i, Intelligent Design: The Bridge Between Science & Theology, Downers Grove: InterVarsity Press 1999, s. 105.
14 Por. K. J o d k o w s k i, Antynaturalizm teorii inteligentnego projektu, „Roczniki
Na przykKad w Mount Rushmore wyrzeubione sW twarze czterech prezydentów USA. Gdyby twarze te nie zostaKy wyrzeubione przez czKowieka, lecz jakWX istotT nadprzyrodzonW, to mo_na sensownie przypuszczaY, _e wniosek o projekcie byKby w tym wypadku równie dobrze uzasadniony. WedKug teoretyków projektu o dzia-Kaniu przyczyn inteligentnych wnioskuje siT na podstawie cech, które sW cha-rakterystyczne dla Xladów pozostawionych przez tego typu aktywnoXY15. Nale_y
jednak pamiTtaY, _e w twarzach w Mount Rushmore i w wielu innych struk-turach stosunkowo Katwo dostrzec takie cechy, ale rozpoznanie ich w ukKadach biologicznych nie musi ju_ byY takie proste i mo_liwoXY ta jest przedmiotem sporów. Mimo to nie powinno ulegaY wWtpliwoXci, _e empiryczne wykrywanie projektu w przyrodzie jest w zasadzie mo_liwe, choY w praktyce nie musi byY wykonalne.
ZwróYmy uwagT, _e w pewnym zakresie potrafimy wykryY projekt w ukKadach biologicznych. O projekcie mo_emy wnioskowaY np. wtedy, gdy widzimy skupi-sko drzew rosnWcych w równych rzTdach i równych odstTpach od siebie16. Nasza
aktualna wiedza pozwala wnioskowaY, _e takim uKo_eniem drzew nie kieruje _adne prawo przyrody i jest zbyt maKo prawdopodobne, by mogKo ono powstaY przypadkowo. JednoczeXnie wiemy, _e ludzie potrafiW w ten sposób sadziY drzewa, mo_emy wiTc zasadnie uznaY, _e to skupisko drzew jest wynikiem dzia-KalnoXci czynników inteligentnych. ByKoby tak równie_ wtedy, gdyby akurat to konkretne skupisko byKo tworem innych inteligencji, poniewa_ w tym wypadku wnioskowalibyXmy o projekcie na podstawie podobie`stw Xladów pozostawia-nych przez te istoty do skutków wytwarzapozostawia-nych przez naszW inteligencjT. Usta-lenie, i_ w tym wypadku projektantem nie jest czKowiek, lecz jakaX inna inte-ligentna istota, wymagaKoby jednak posiadania dodatkowych informacji o bada-nym zjawisku.
Naukowcy potrafiW projektowaY i wykrywaY projekt w ukKadach biologicz-nych. W 2008 r. zespóK badawczy Craiga Ventera stworzyK genom, w którym zakodowano pewne informacje (nazwT instytutu i nazwiska badaczy) oraz ró_ne cytaty, które zostaKy z kolei wykryte przez innych uczonych17. PodobnW
inicja-15 Por. W.A. D e m b s k i, Powrót projektu do nauk przyrodniczych, [w:] J o d k o w s k i (red.),
Teoria inteligentnego projektu, s. 16-21 [11-24].
16 Por. P.A. N e l s o n, Applying Design Within Biology, [w:] W.A. D e m b s k i (ed.), Mere
Creation: Science, Faith & Intelligent Design, Downers Grove: InterVarsity Press 1998, s. 148 [148-174].
17 Por. A. M a d r i g a l, Scientists Build First Man-Made Genome; Synthetic Life Comes Next,
„Wired” 24 I 2008, http://tiny.pl/hk1b1 (11.08.2009); t e n _ e, Wired Science Reveal Secret Codes in Craig Venter’s Artificial Genome, 28 I 2008, http://tiny.pl/hk1bj (11.08.2009).
tywT podjWK poeta Christian Bok, który przy pomocy naukowców posKu_yK siT metodami kryptograficznymi, by w bakterii E. coli zakodowaY swój wiersz18.
Zauwa_my ponadto, _e naukowcy od dawna projektujW rozmaite struktury biologiczne19. Obecnie w szybkim tempie rozwija siT bioin_ynieria. Od wzglTdnie
niedawna naukowcy zaczTli uprawiaY naukT, którW nazwano „biologiW synte-tycznW”, a jest to „nauka o _yciu zaprojektowanym na desce kreXlarskiej” – jej celem jest stworzenie nowych form _ycia20. W ramach tej dyscypliny
zapro-jektowano np. nowy kod genetyczny dziTki stworzeniu nowego typu rybosomu, który mo_e odczytywaY instrukcje genetyczne zapisane za pomocW kodonów zKo-_onych z czterech par zasad DNA, a nie – jak w przypadku naturalnego kodu genetycznego – z trzech. Najprawdopodobniej umo_liwi to tworzenie biaKek z licznymi nienaturalnymi elementami. Jak komentuje jeden z badaczy, „«rozpo-czyna siT era biologii syntetycznej, kiedy to naprawdT bTdziemy tworzyY synte-tyczne polimery», nie zaX tylko «modyfikowaY i ulepszaY» istniejWce biaKko”21.
W 2010 r. Craig Venter ogKosiK nawet, _e on i jego wspóKpracownicy ju_ stworzyli „pierwszW samoreplikujWcW siT, syntetycznW komórkT bakteryjnW”22. Równie_
stosowany od dawna dobór sztuczny zwierzWt i roXlin mo_na uznaY za formT inteligentnego projektu (wspóKczeXnie dochodzi do tego genetyczne modyfiko-wanie _ywnoXci). W perspektywie doXY nieodlegKej, jak mo_na przypuszczaY, przyszKoXci opracowanie metod odró_niania organizmów lub narzWdów zapro-jektowanych (przynajmniej przez czKowieka) od niezaprozapro-jektowanych wydaje siT zatem nieuniknione, teoretycy zaX projektu mogW okazaY siT na tym polu pio-nierami, i to nawet jeXli ich teoria jest bKTdnym opisem historii _ycia na Ziemi.
W Xwietle powy_szych rozwa_a` nasuwa siT wniosek, _e teoria inteligentnego projektu mo_e mieY coX wartoXciowego do powiedzenia – choYby nawet wy-KWcznie w sferze metodologicznych docieka` nad naturW empirycznego wniosko-wania o projekcie, czyli nad kryteriami projektu i zakresem ich stosowalnoXci (np.
18 Por. R. B u c h a n a n, Poet Writes Verse in Bug’s Genes and Receives Reply, „BBC News”
28 IV 2011, http://tiny.pl/hk1bp (03.05.2011).
19 Por. M.J. B e h e, Czarna skrzynka Darwina. Biochemiczne wyzwanie dla ewolucjonizmu,
Warszawa: MEGAS 2008, s. 175-180.
20 Por. J. G r o l l e, Konkurencja dla Pana Boga, „Onet” 15 I 2010, http://tiny.pl/hk1b4 (17.01.
2010); A. K a t s n e l s o n, DNA Factory Launches, „The Scientist” 21 I 2010, http://tiny.pl/hk1bn (07.02.2010).
21 J. A k s t, Genetic Coding Revamp, „The Scientist” 14 II 2010, http://tiny.pl/hk1bk (16.02.
2010).
22 Por. J. Craig Venter Institute, First Self-Replicating Synthetic Bacterial Cell, 20 V 2010,
http://tiny.pl/hk1b8 (02.06.2010). Krytycy wskazujW jednak, _e Venter w istocie nie stworzyK sztucz-nej bakterii, lecz zsyntetyzowaK du_e czWsteczki DNA, które nastTpnie umieXciK w istniejWcej ju_, naturalnej komórce (por. Life After the Synthetic Cell, „Nature” 465 (2010), s. 422, 424 [422-424]).
czy dane kryterium jest przydatne tylko w odniesieniu do wytworów ludzkich lub czy mo_na je zastosowaY te_ w biologii lub kosmologii) – i zasKuguje na powa_ne potraktowanie. Sprawa nie jest jednak taka prosta, wyglWda bowiem na to, _e nawet naturalizm metodologiczny w sensie opozycji naturalizm–artyficjalizm postrzegany jest jako konieczny warunek naukowoXci (przynajmniej w naukach niezajmujWcych siT wytworami ludzkimi – wyjWtek stanowi program badawczy SETI, który ma na celu odnalezienie inteligentnego _ycia pozaziemskiego, ale naturaliXci metodo-logiczni na ogóK nie uznajW go za dowód, _e projekt innych inteligencji mo_na, choYby w zasadzie, wykrywaY równie_ tu, na Ziemi, w strukturach biologicznych). Wedle Dembskiego przez wyjaXnienia naturalistyczne naukowcy nie rozumiejW po prostu wyjaXniania zjawisk zachodzWcych w przyrodzie. WyjaXnienia naturalistycz-ne obejmujW za to wyKWcznie przyczyny naturalnaturalistycz-ne: materiT, enaturalistycz-nergiT i ich oddzia-Kywanie. Innymi sKowy, w naukach przyrodniczych dopuszczalne jest odwoKywanie siT jedynie do przyczyn nieinteligentnych, ujmowanych w kategoriach koniecznoXci i przypadku. Dembski wskazuje jednak, _e nie mo_na zakKadaY tego, co powinno siT wykazaY. SkWd bowiem wiadomo, _e w historii Xwiata przyrody dziaKaKy tylko przyczyny naturalne, rozumiane jako nieinteligentne? DefiniujWc naukT za pomocW naturalizmu metodologicznego w sensie opozycji naturalizm–artyficjalizm, nakKada siT na niW sztuczne ograniczenie, z góry wykluczajWc mo_liwoXY wykrywalnej roli inteligencji w przebiegu historii naturalnej. JedynW alternatywW pozostaje wiTc naturalistyczna ewolucja23, której prawdziwoXY nie musi byY potwierdzona
empi-rycznie, czego zwykle oczekuje siT od nauki, gdy_ z góry „wiadomo”, _e prawdzi-wa musi byY jakaX teoria naturalistyczna24. Mo_na uznaY, _e mamy tu do czynienia
z bKTdnym koKem w rozumowaniu25.
Teoretyk projektu Phillip Johnson uwa_a, _e z naturalizmu metodologicznego, przyjTtego w naukowych badaniach nad pochodzeniem ró_nych form _ycia, wynika logicznie neodarwinizm lub coX bardzo do niego podobnego i to niezale_nie od faktów26. Mo_na uznaY, _e opiniT tT czTXciowo podziela np. biolog 23 Michael Ruse zgadza siT, _e teoria ewolucji jest „naturalnW konsekwencjW” naturalizmu
metodologicznego (por. R u s e, Methodological Naturalism under Attack, s. 365).
24 Por. D e m b s k i, Intelligent Design, s. 118-119; Ph.E. J o h n s o n, Reason in the Balance:
The Case Against Naturalism in Science, Law & Education, Downers Grove: InterVarsity Press 1995, s. 106-107; S.C. M e y e r, Signature in the Cell: DNA and the Evidence for Intelligent Design, New York: HarperOne 2009, s. 437.
25 Por. W.A. D e m b s k i, No Free Lunch: Why Specified Complexity Cannot Be Purchased
without Intelligence, Lanham: Rowman & Littlefield Publishers 2002, s. 332-333.
26 Por. Ph.E. J o h n s o n, The Intelligent Design Movement: Challenging the Modernist
Mono-poly on Science, [w:] W.A. D e m b s k i, J.M. K u s h i n e r (eds.), Signs of Intelligence: Under-standing Intelligent Design, Grand Rapids: Brazos Press 2001, s. 29-30 [25-41].
ewolucyjny Jerry Coyne, wedle którego „Dobór [naturalny] jest […] jedynW znanW siKW ewolucyjnW, która potrafi doprowadziY do przystosowania miTdzy organiz-mem a Xrodowiskiem (lub miTdzy organizmami) i sprawiY, by przyroda wyglW-daKa na «zaprojektowanW»”27. Trudno jednak mówiY tu o wynikaniu logicznym.
Naturalizm metodologiczny dopuszcza poglWd, _e za powstanie organizmów _y-wych odpowiada wyKWcznie przypadek lub jakieX prawo samoorganizacji28 bWdu
te_ niedarwinowskie, ale naturalistyczne, procesy ewolucyjne. Bli_sze prawdy byKoby stwierdzenie, _e coX w rodzaju neodarwinizmu wydaje siT jedynW r e a l i -s t y c z n W pod wzglTdem biologicznym opcjW naturali-stycznW (przynajmniej zgodnie z aktualnW wiedzW). A wiTc w ramach naturalizmu metodologicznego Xwiadectwa empiryczne majW znaczenie, ale tylko przy rozstrzyganiu miTdzy ró_nymi teoriami naturalistycznymi, ale i to nie znaczy, _e zwyciTski neo-darwinizm musi mieY mocne potwierdzenie empiryczne – wystarczy stosunkowo niewielka zgodnoXY z faktami (choY nie twierdzT, _e w istocie jest ona niewielka) oraz to, aby Xwiadectwa empiryczne lub teoretyczne przesKanki przekonujWco eliminowaKy inne naturalistyczne alternatywy. Dopiero w „rywalizacji” z teoriami nienaturalistycznymi znaczenie Xwiadectw zupeKnie znika, a liczy siT definicja nauki, która wyklucza z rozwa_a` przyczynowoXY inteligentnW. Nie chodzi oczywiXcie o to, _e naturaliXci metodologiczni nie wskazujW czy nie muszW wska-zywaY _adnych Xwiadectw na rzecz naturalistycznych teorii, lecz _e w Xwietle obranego przez nich punktu widzenia nie sW wa_ne ani siKa argumentów i iloXY Xwiadectw przytaczanych przez zwolenników koncepcji nienaturalistycznych (uznawane sW bowiem za nienaukowe), ani ewentualne niedostatki lub nawet brak w danym czasie wyjaXnie` naturalistycznych.
Zdaniem Johnsona definiowanie nauki w sposób naturalistyczny jest strategiW przyjTtW przez naturalistów dlatego, i_ uXwiadomili sobie, _e „nie mogW wygraY, argumentujWc na podstawie Xwiadectw empirycznych, i dlatego muszW odnieXY zwyciTstwo poprzez narzucenie definicji nauki, która dyskwalifikuje ich kryty-ków bez wzglTdu na Xwiadectwa”29. Nale_y jednak podkreXliY, _e od czasów
Darwina naturalistyczny sposób myXlenia zdW_yK siT ju_ tak bardzo zadomowiY w umysKach przedstawicieli kultury zachodniej, _e ta „strategia” wcale nie musi byY stosowana Xwiadomie i przypuszczalnie najczTXciej nie jest. Du_a czTXY ludzi, w tym naukowców, po prostu nie potrafi patrzeY na Xwiat przyrody inaczej ni_ 27 J.A. C o y n e, The Faith That Dare Not Speak Its Name: The Case Against Intelligent Design,
„The New Republic” 22 & 29 VIII 2005, s. 25 [21-33].
28 To dlatego sKusznie mo_na te_ stwierdziY, _e „o d r z u c e n i e teorii ewolucji jest logicznie
spójne z teizmem, ateizmem i agnostycyzmem” (S o b e r, Evidence and Evolution, s. 113, przyp. 3).
przez pryzmat naturalizmu, przez co inna wizja nauki jest dla nich nie do pomyXlenia. Innymi sKowy, jeXli za niezbywalny skKadnik nauki (Xwiadomie lub nieXwiadomie) przyjmuje siT naturalizm metodologiczny, to powa_ne potrakto-wanie teorii nienaturalistycznych jest w gruncie rzeczy niemo_liwe.
NATURALIZM METODOLOGICZNY A PRAWDA JAKO CEL NAUKI
Naukowcy religijni, którzy przyjmujW naturalizm metodologiczny, wKaXciwie niczym nie ró_niW siT w swej praktyce naukowej od naturalistów ontologicznych. MajW oni ograniczone pole manewru, gdy_ z góry muszW odrzuciY mo_liwoXY, _e w przyrodzie mo_na naukowo wykrywaY skutki aktywnoXci Boga (w kontekXcie teorii inteligentnego projektu znaczyKoby to, _e mo_na empirycznie rozpoznaY takie skutki, nie majWc jednoczeXnie wystarczajWcych naukowych podstaw do twierdzenia, _e to Bóg jest ich przyczynW – co najwy_ej mo_na powiedzieY, _e jest niW jakaX nieokreXlona istota inteligentna). NaturalistycznW ewolucjT zmuszeni sW natomiast uznaY za BoskW metodT stwarzania. Biolog ewolucyjny William Provine przyznaje, _e naturalizm metodologiczny rodzi wiele trudnoXci dla chrze-Xcijan, którzy powinni dopuszczaY mo_liwoXY boskiej ingerencji w Xwiat przy-rody30. A jak przekonuje Alvin Plantinga, naukowcy chrzeXcija`scy „powinni uprawiaY naukT na swój wKasny sposób, wychodzbc od i zakKadajWc to, co wiemy jako chrzeXcijanie”31.
WedKug Plantingi nauka bazujWca na naturalizmie metodologicznym nie jest, przynajmniej w caKoXci, religijnie czy teologicznie neutralna – naturalizm metodologiczny mo_na nazwaY „prowizorycznym ateizmem”32. Kwestii zwiW-zanych z pochodzeniem WszechXwiata i _ycia z pewnoXciW nie da siT uznaY za neutralne religijnie. Nawet jeXli naturalizm metodologiczny nie wyklucza religii jako takiej, to w jego ramach niektóre przekonania religijne, mówiWce o bez-poXrednim, rozpoznawalnym empirycznie dziaKaniu boskim w historii stworzenia, nie majW racji bytu. Jaki sens ma mówienie o neutralnoXci danego poglWdu w sto-sunku do przekona` religijnych, je_eli jest on zgodny tylko z niektórymi z nich? Kazimierz Jodkowski pisze, _e „teza naturalizmu metodologicznego ma sens przy 30 Por. W.B. P r o v i n e, Projekt? Tak! Ale czy inteligentny?, „Filozoficzne Aspekty Genezy”
2/3 (2005/2006), s. 228-230 [217-237], http://tiny.pl/hk1b6 (30.07.2009).
31 A. P l a n t i n g a, Methodological Naturalism?, [w:] P e n n o c k (ed.), Intelligent Design
Creationism, s. 340, 357 [339-361].
pewnych mocnych zaKo_eniach ontologicznych – kiedy albo Boga nie ma, albo nie dziaKa [w przyrodzie] w bezpoXredni sposób”33. Dodajmy jednak, _e zasada
naturalizmu metodologicznego nie zostaKaby pogwaKcona równie_ wtedy, gdyby Bóg dziaKaK bezpoXrednio w przyrodzie, ale w sposób, którego nie da siT stwier-dziY przy zastosowaniu metod naukowych. W ka_dym razie uznanie naturalizmu metodologicznego za konieczny warunek naukowoXci jest równoznaczne z odgór-nym, niezale_nym od ewaluacji Xwiadectw empirycznych wykluczeniem wszel-kich postaci tradycyjnie pojmowanego kreacjonizmu34.
Zastanówmy siT teraz nad wypowiedziW Stevena Weinberga: „[…] dowolna nauka mo_e istnieY tylko pod warunkiem przyjTcia zaKo_enia, _e Bóg nie interweniuje w przebieg zjawisk, i sprawdzenia, jak daleko mo_na siT posunWY w ich wyjaXnianiu”35. Weinberg sugeruje, _e nauka mo_e natrafiY w przyrodzie na coX, czego nie bTdzie potrafiKa wyjaXniY, i trzeba bTdzie uznaY, _e wytKumaczenie tego przekracza jej kompetencje i nale_y zwróciY siT w stronT teologii lub filozofii. Naturalista metodologiczny zawsze mo_e jednak _ywiY nadziejT, _e w przyszKoXci znajdzie siT naturalistyczne wyjaXnienie, które wypeKni lukT w wie-dzy. W ramach naturalistycznej nauki nie istnieje _adne kryterium, które wskazy-waKoby, kiedy nie mo_na ju_ liczyY na znalezienie takiego wyjaXnienia. Kryteria nienaturalistyczne sW natomiast ignorowane i uznawane za nienaukowe (zaliczyY tu mo_na np. proponowane przez teoretyków projektu kryteria wykrywania pro-jektu, takie jak wyspecyfikowana zKo_onoXY i nieredukowalna zKo_onoXY, aczkol-wiek nie muszW byY to akurat te kryteria; wKaXciwie w tym kontekXcie nie chodzi nawet o to, czy jakieX kryteria nienaturalistyczne aktualnie istniejW, lecz czy naukowcy wyra_ajW gotowoXY rozpatrzenia ich, jeXli siT one pojawiW). Mo_e w zwiWzku z tym dojXY do osobliwej sytuacji, w której naukowiec bTdzie wolaK ufaY spekulacjom pozbawionym nale_ytego poparcia w empirii zamiast odwoKaY siT do jakiegoX nienaturalistycznego wyjaXnienia36. Ilustruje to np. ta wypowiedu:
„Nawet gdyby wszystkie fakty wskazywaKy na inteligentnego projektanta, to takW hipotezT wyklucza siT z nauki, gdy_ nie ma charakteru naturalistycznego”37.
33 K. J o d k o w s k i, Twarde jbdro ewolucjonizmu, „Roczniki Filozoficzne” 51 (2003), z. 3,
s. 82 [77-117].
34 Por. t e n _ e, Kreacjonizm a naturalizm nauk przyrodniczych, „Ruch Filozoficzny” 52 (1996),
nr 2-3, s. 216-217 [209-222].
35 S. W e i n b e r g, Sen o teorii ostatecznej, Warszawa: Alkazar 1994, s. 312. 36 Por. J o h n s o n, Reason in the Balance, s. 91-95.
37 S. T o d d, A View from Kansas on that Evolution Debate, „Nature” 401 (1999), no. 6752,
s. 423. Zarzut braku kryterium mówiWcego, kiedy zaprzestaY poszukiwa`, mo_na skierowaY te_ pod adresem teorii nienaturalistycznych – przynajmniej w sensie opozycji naturalizm–artyficjalizm.
WiernoXY naturalizmowi metodologicznemu, interpretowanemu jako koniecz-ny warunek naukowoXci, nakazuje naukowcom poszukiwaY wyKWcznie wyjaXnie` naturalistycznych, co – jeXli rzeczywistoXci nie da siT opisaY w ten sposób – mo_e prowadziY do powszechnego przyjTcia faKszywego obrazu Xwiata. Je_eli uznaY, _e naukowcami powinno kierowaY dW_enie do sformuKowania teorii opisujWcej rzeczywisty Xwiat, czyli p r a w d z i w e j teorii Xwiata, to jeXli w przyrodT ingero-waK lub ingeruje jakiX inteligentny czynnik – nadprzyrodzony czy naturalny – a naturalizm metodologiczny uznaje siT za konieczny warunek naukowoXci, wówczas obraz Xwiata dostarczany przez tak rozumianW naukT musi byY nie-prawdziwy; ewentualnie pewne zjawiska musiaKyby pozostaY niewyjaXnione38.
Problemu tego nie byKoby, gdyby naturalizm metodologiczny traktowano jedynie jako zaKo_enie robocze, które mo_e prowadziY do sukcesów w praktyce nauko-wej, tj. do znajdywania przekonujWcych wyjaXnie` naturalistycznych, lecz nie zapewniano by im zwyciTstwa dziTki przyjTciu odpowiedniej definicji. Wtedy nale_aKoby jednak dopuszczaY w nauce teorie, które z naturalizmem metodo-logicznym – przynajmniej tym w sensie opozycji naturalizm–artyficjalizm – zgodne nie sW.
PamiTtaY jednak_e trzeba, _e z naturalizmu metodologicznego, jako koniecz-nego warunku naukowoXci, nale_aKoby zrezygnowaY tylko wówczas, gdyby naukT rozumiano jako badanie rzeczywistego Xwiata, którego efektem ma byY praw-dziwa jego teoria. Gdyby naukT pojmowano w jakiX inny sposób, uznanie tej zasady za konieczny warunek naukowoXci nie musiaKoby spotykaY siT z wiTk-szymi wWtpliwoXciami. Mo_na np. pojmowaY naukT jako dziaKalnoXY, której zada-niem nie jest opisywanie rzeczywistego Xwiata, lecz poszukiwanie jak najbardziej wiarygodnie brzmiWcych, obejmujWcych jak najwiTcej danych, naturalistycznych wyjaXnie` zjawisk przyrodniczych. NaukT mo_na te_ rozumieY instrumenta-listycznie, traktujWc teorie jako narzTdzia, których wartoXY polega nie na tym, _e sW zgodne z rzeczywistoXciW, lecz _e przyspieszajW postTp technologiczny i prowa-dzW do skutecznych przewidywa`.
Mo_na jednak zapytaY: jakie praktyczne korzyXci mogW nieXY teorie dotyczWce zdarze` przeszKych, je_eli nie sW prawdziwe? Co nam po naturalistycznej teorii makroewolucji, jeXli coX takiego, jak makroewolucja kierowana wyKWcznie Xlepy-mi siKaXlepy-mi przyrody, nigdy nie Xlepy-miaKo Xlepy-miejsca? WiTkszoXY ludzi, w tym zapewne
Teoretycy projektu mogliby siT upieraY, _e g d z i e X sW empirycznie wykrywalne Xlady projektu i trzeba je tylko znaleuY.
38 Por. D. Ratzsch, Nature, Design, and Science: The Status of Design in Natural Science, New
i wiTksza czTXY naukowców, skKonna jest raczej przyznaY, _e nauka to próba znalezienia odpowiedzi na pytanie, jak rzeczywiXcie powstaKa i funkcjonuje przy-roda. Realistyczne spojrzenie na naukT jest widoczne w zapewnieniach darwi-nistów, _e ewolucja darwinowska, tak_e na poziomie makroewolucji, jest faktem – narzTdzie nie mo_e byY przecie_ faktem.
ChoY naturalizm metodologiczny nie implikuje logicznie naturalizmu onto-logicznego, to w poKWczeniu ze scjentystycznW tezW, _e nauka jest w stanie wyjaXniY caKW historiT WszechXwiata i tylko ona dostarcza obiektywnego sposobu poznania Xwiata przyrody, prowadzWcW do uto_samienia nauki z racjonalnoXciW, rozró_nienie na te dwa rodzaje naturalizmu przestaje mieY sens praktyczny. W takim wypadku naukT Katwo mo_na postrzegaY jako wspierajWcW naturalizm ontologiczny, wszelkie bowiem odwoKania do przyczyn nadnaturalnych mo_na uznaY za pogwaKcenie „brzytwy Ockhama”, tj. zakazu mno_enia bytów ponad potrzebT39. Za sprawW takiego rozumowania przekonania religijne czy
metafizycz-ne mo_na zepchnWY do sfery subiektywnoXci, co oznacza, _e nie mogW gKosiY niczego intelektualnie interesujWcego na temat Xwiata przyrody, a stWd ju_ prosta droga do stwierdzenia, _e sW one zbTdne, a nawet faKszywe. PiszT o tym, by zwróciY uwagT, _e z perspektywy teizmu korzystniejsze wydaje siT odrzucenie naturalizmu metodologicznego jako koniecznego warunku naukowoXci, poniewa_ wówczas ewentualna akceptacja scjentyzmu nie uKatwiaKaby ju_ w tak wielkim stopniu przeskoku do naturalizmu ontologicznego. Nauka nie byKaby definiowana jako poszukiwanie wyKWcznie wyjaXnie` naturalistycznych i do obiektywnych sposobów poznania przyrody zaliczaKyby siT te_ wyjaXnienia odwoKujWce siT do inteligentnego projektu, który teiXci mogliby interpretowaY jako wynik aktyw-noXci Boga. Ju_ nawet sama mo_liwoXY znalezienia nienaturalistycznych wyjaX-nie` na gruncie bada` naukowych mogKaby powa_nie utrudniaY scjentystom przy-jTcie naturalizmu ontologicznego, gdy_ nie mo_na byKoby wykluczyY, _e jaXnienia nienaturalistyczne zostanW kiedyX znalezione i oka_W siT lepsze od wy-jaXnie` naturalistycznych.
WedKug Kazimierza Jodkowskiego naturalizm metodologiczny jest bKTdny, gdy_ z góry wyklucza niektóre mo_liwoXci40. Teoretycy projektu dW_W do
„wy-zwolenia” nauki z tych ogranicze` naturalizmu metodologicznego i opowiadajW siT za „otwartW filozofiW nauki”, zgodnie z którW w nauce ideW regulatywnW jest prawda: „nauka nie jest jakWX grW, w której stosuje siT arbitralne reguKy,
39 Por. J.A. C o y n e, Ewolucja jest faktem, Warszawa: Prószy`ski i S-ka 2009, s. 267.
40 Por. K. J o d k o w s k i, Rozpoznawanie genezy: istota sporu ewolucjonizm-kreacjonizm,
decydujWce o tym, jakie wyjaXnienia sW dozwolone. Jest ona raczej próbW wysuwania prawdziwych twierdze` o fizycznej rzeczywistoXci”41. OczywiXcie nie
oznacza to, _e naukowcy nie majW patrzeY na przyrodT przez pryzmat przyjmo-wanych teorii – jest to niemo_liwe – a jedynie, by w ogólnej perspektywie nauki nie odrzucano z góry _adnego mo_liwego wyjaXnienia. Nie oznacza to te_, _e naturalistyczna nauka musi generowaY teorie faKszywe, ale ocena ich trafnoXci powinna wymagaY wskazania mocnych Xwiadectw empirycznych, nie mo_e natomiast sprowadzaY siT w zasadzie do narzucenia dogodnej definicji nauki w poKWczeniu ze skWpym potwierdzeniem empirycznym42. Tak czy owak
natura-lizmu metodologicznego, odgórnie odrzucajWcego pewne mo_liwe wyjaXnienia, nie da siT pogodziY z realistycznW wizjW nauki (w tym sensie, _e jej celem ma byY poszukiwanie prawdy)43.
Z metodologicznego punktu widzenia nie istnieje _adna przesKanka, by caKko-wicie wykluczaY mo_liwoXY naukowego wykrywania projektu na gruncie takich nauk przyrodniczych jak biologia czy kosmologia: „skoro w innych naukach, tak humanistycznych, jak i przyrodniczych [archeologii, kryptografii czy programie SETI], dopuszcza siT poszukiwanie i odnajdywanie Xladów rozumnej aktywnoXci, to nie ma pozaideologicznych powodów, by zabroniY tego samego biologom”44.
W przeciwnym razie mamy do czynienia z nieuzasadnionym wprowadzeniem podwójnego standardu: dopuszczaniem wykrywania projektu w przypadkach, kiedy projektantem najprawdopodobniej jest byt naturalny, i zakazywaniem tego, kiedy projektant mo_e byY nadnaturalny45. Nawet Darwin, który odmawiaK
nauko-woXci wyjaXnieniom nadnaturalistycznym, z argumentacjW na rzecz projektu staraK siT rozprawiaY ostatecznie za pomocW argumentów przyrodniczych, nie zaX metodologicznych.
Równie_ historia nauki pokazuje, _e naturalizm metodologiczny, nawet w sen-sie opozycji naturalizm–nadnaturalizm, a tym bardziej w sensen-sie opozycji naturalizm–artyficjalizm, nie zawsze stanowiK wymóg naukowoXci. Powszechnie przyjWK siT przecie_ dopiero na przeKomie XIX i XX wieku wskutek sukcesu teorii Darwina, a argumenty na rzecz projektu zwykle uwa_ano wczeXniej za
wcho-41 M.J. B e h e, Precyzyjny projekt: powstawanie biologicznych mechanizmów molekularnych,
[w:] D. S a g a n, Spór o nieredukowalnb zPoQono6R ukPadów biochemicznych, Warszawa: MEGAS 2008, s. 175 [163-176].
42 Por. J o d k o w s k i, Kreacjonizm a naturalizm, s. 221. 43 Por. M e y e r, Signature in the Cell, s. 437-438. 44 J o d k o w s k i, Rozpoznawanie genezy, s. 194.
45 Por. B.L. G o r d o n, Is Intelligent Design Science? The Scientific Status and Future of
Design-Theoretic Explanations, [w:] D e m b s k i, K u s h i n e r (eds.), Signs of Intelligence, s. 210 [193-216].
dzWce w zakres nauki. Jak zauwa_yK J.P. Moreland, „ci, którzy twierdzW, _e naukW mo_na siT zajmowaY tylko w obrTbie naturalizmu metodologicznego, wyrzucajW poza nawias nauki 80% pracy prowadzonej w przeszKoXci w tych dyscyplinach”46. Naturalizm metodologiczny nie jest wiTc zasadW, której nie mo_na zastWpiY jakWX innW, choYby nawet powracajWc do jakiejX dawniej przyjmowanej reguKy metodo-logicznej47. Nawet sami krytycy wskazujW, _e nad tezami nadnaturalistycznymi,
dotyczWcymi np. skutecznoXci modlitwy, prowadzone sW badania naukowe, albo _e niektóre hipotezy nadnaturalistyczne podlegajW testom naukowym i z zasady nauka mo_e je rozpatrywaY48. Teoretyk projektu Paul Nelson sugeruje te_, _e
opowiadajWc siT za tezW, i_ morfologiczne i molekularne podobie`stwa miTdzy organizmami oraz narzWdy szczWtkowe i nieoptymalne struktury biologiczne mo_-na wyjaXniY wyKWcznie mo_-na podstawie mo_-naturalnego procesu ewolucji od wspólnego przodka, ewolucjoniXci przyjmujW konkretnW koncepcjT Boga (mówiWcW, co Bóg by zrobiK, a czego nie), której fakty te majW przeczyY. W ten sposób sami KamiW naturalizm metodologiczny, z definicji wykluczajWcy przecie_ mo_liwoXY rozwa-_ania wyjaXnie` nadnaturalistycznych na gruncie nauki49. Dla Nelsona ta
niekon-sekwencja ewolucjonistów jest jednak w peKni zrozumiaKa: „JeXli nauka ma poszukiwaY prawdy, to musi zajmowaY siT problemami teologicznymi”50 i siKW
rzeczy, mimo deklarowania wiernoXci naturalizmowi metodologicznemu, ewo-lucjoniXci nie potrafiW tego caKkowicie uniknWY.
NAUKA BEZ NATURALIZMU METODOLOGICZNEGO?
Narzucenie naturalizmu metodologicznego caKej nauce nie jest uzasadnione. Podczas gdy poszczególne teorie mogW przyjmowaY paradygmat naturalistyczny, wykluczajWc z rozwa_a` przyczyny inteligentne, to bezwyjWtkowe stosowanie tej reguKy prowadzi do ograniczenia mo_liwych wyjaXnie`. Przy braku kryterium 46 J.P. M o r e l a n d, Inteligentny projekt a natura nauki, [w:] H.W. H o u s e (red.),
Inteli-gentny projekt 101. Znani eksperci wyja6niajb kluczowe zagadnienia, Warszawa: Wista 2009, s. 44 [33-53].
47 Por. J. K o p e r s k i, Two Bad Ways to Attack Intelligent Design and Two Good Ones,
„Zy-gon” 43 (2008), no. 2, s. 437-441 [433-449]; M e y e r, Signature in the Cell, s. 436.
48 Por. B. M o n t o n, Seeking God in Science: An Atheist Defends Intelligent Design, Canada:
Broadview Press 2009, s. 52, 67; Y.I. F i s h m a n, Can Science Test Supernatural Worldviews?, „Science & Education” 18:2007, no. 6-7, s. 813-837.
49 Por. P.A. N e l s o n, The Role of Theology in Current Evolutionary Reasoning, [w:]
P e n n o c k (ed.), Intelligent Design Creationism, s. 679-68 [677-704].
mówiWcego, kiedy odrzuciY teoriT naturalistycznW, naukowcy zawsze bTdW dW_yli do wypeKnienia ewentualnych luk eksplanacyjnych wyjaXnieniami naturalistycz-nymi i zignorujW ewentualne Xwiadectwa empiryczne projektu.
Aby uniknWY uporczywego utrzymywania teorii, które mogW byY nieadekwatne empirycznie, lecz sW chronione na mocy definicji, nauka powinna dopuszczaY mo_liwoXY formuKowania w swoich ramach tak_e teorii nienaturalistycznych. Naturalizm metodologiczny nie mo_e mieY charakteru nienaruszalnej, uniwersal-nej zasady czy normy naukowej, a co najwy_ej nale_y uznaY go za tymczasowW reguKT pragmatycznW51. Jak pisze Kazimierz Jodkowski:
[…] narzucanie go caKej nauce, czynienie z niego elementu kryterium demarkacji, jest niezasadne. […] [Jest to próba] zapewnienia sobie Katwego zwyciTstwa bez walki. […] w tym przypadku zwyciTstwo mo_e pojawiY siT jedynie na podstawie argumentów empirycznych52.
ZgadzajW siT z tym nawet niektórzy zagorzali krytycy teorii inteligentnego projektu53. Równie_ bardziej stanowczy zwolennicy naturalizmu
metodologicz-nego, jak Robert Pennock, uwa_ajW, _e „reguKy docieka` naukowych [w tym naturalizm metodologiczny] mogW ulec zmianie lub przeksztaKceniu, o ile tylko zaoferuje siT lepszW metodT zdobywania Xwiadectw empirycznych”54.
Pen-nockowi chodzi jednak o zmianT reguK naturalistycznych na nadnaturalistyczne, a wedKug niego teoretycy projektu nie wykazali, _e taka zmiana jest uzasadniona i potrzebna. Tymczasem, jak siT przekonaliXmy, teoretycy projektu nie chcW wprowadzaY do nauki reguK nadnaturalistycznych, które wiWzaKyby siT z odmien-nymi metodami zdobywania Xwiadectw empirycznych. Ich celem jest jedynie rozszerzenie mo_liwoXci stosowania wyjaXnie` powoKujWcych siT na przyczyny inteligentne z takich nauk jak archeologia lub SETI na inne, jak biologia czy kosmologia, w których tT praktykT uwa_a siT za niedozwolonW. Innymi sKowy – wyra_ajWc to w kategoriach, którymi oni sami siT nie posKugujW – chodzi im o zniesienie opozycji naturalizm-artyficjalizm, nie zaX opozycji naturalizm-nad-naturalizm.
51 Por. D. R a t z s c h, Science & Its Limits: The Natural Sciences in Christian Perspective, 2nd
ed., Downers Grove: InterVarsity Press 2000, s. 129.
52 J o d k o w s k i, Kreacjonizm a naturalizm, s. 221.
53 Por. M. P e r a k h, M. Y o u n g, Is Intelligent Design Science?, [w:] M. Y o u n g, T. E d i s
(eds.), Why Intelligent Design Fails: A Scientific Critique of the New Creationism, New Jersey: Rutgers University Press 2004, s. 185; T. E d i s, Grand Themes, Narrow Constituency, [w:] Y o u n g, E d i s (eds.), Why Intelligent Design Fails, s. 17-18 [9-19].
Nale_y stanowczo podkreXliY (nader czTsto jest to bowiem niedostrzegane lub nierozumiane), _e teoretycy projektu nie postulujW i nie muszW postulowaY po-trzeby wyeliminowania z nauki naturalizmu metodologicznego w sensie opozycji naturalizm-nadnaturalizm. Ma to zwiWzek z ich tezW, _e wykrywanie inteligent-nego projektu nie wymaga wiedzy o naturze jego twórcy. Tak wiTc, zgodnie z tym punktem widzenia, nawet gdyby projektantem badanych struktur przyrod-niczych byKa istota nadnaturalna, taka jak Bóg, fakty nie musiaKyby (a najczTXciej, o ile nie zawsze, wrTcz nie mogKyby) na to wskazywaY i nie byKoby koniecznoXci mówienia o przyczynach nadnaturalnych (mo_na byKoby to nawet uznaY za bez-zasadne).
Dla jasnoXci odnotujmy te_, _e teoretycy projektu nie postulujW, by wyjaXnie-nia naturalistyczne zostaKy caKkowicie wykluczone z nauki czy _e naukowcy nie powinni podejmowaY prób ich znalezienia. WyjaXnienia naturalistyczne zazwy-czaj majW, ich zdaniem, pierwsze`stwo, ale nie musi byY tak, _e zawsze da siT je zastosowaY, i nie nale_y twierdziY, _e zawsze trzeba je stosowaY, by pozostaY na gruncie nauki55.
Naturalizm metodologiczny nie mo_e byY zasadnW podstawW do odmówienia teorii inteligentnego projektu statusu naukowego. Mo_na jednak argumentowaY, _e skoro stosowanie naturalizmu metodologicznego do tej pory przynosiKo du_e sukcesy, przyczyniajWc siT do sformuKowania wielu powszechnie akceptowanych teorii naturalistycznych, to nie nale_y tego typu teorii odrzucaY bez podania dob-rych powodów. Teoria inteligentnego projektu jest jeszcze propozycjW niedojrzaKW i porzucenie naturalistycznych teorii, w dziedzinach nauki, w których z niW konkurujW, byKoby nierozsWdne i przedwczesne. Dopóki teoria ta nie oka_e hartu i naukowcy nie przekonajW siT o jej wy_szoXci jako naukowego wyjaXnienia pew-nych aspektów Xwiata przyrody, dopóty wyjaXnienia naturalistyczne w tych ob-szarach nauki powinny byY faworyzowane56. Lecz o ile mo_na przystaY na to, _e
na obecnym etapie (a byY mo_e i póuniej) najrozsWdniej jest preferowaY wyjaX-nienia naturalistyczne, o tyle nale_y pamiTtaY, _e teoretykom projektu n i e cho-dzi o bezwzglTdne o d r z u c e n i e naturalizmu metodologicznego, lecz o nietrak-towanie go jako k o n i e c z n e g o warunku naukowoXci i o t w a r c i e nauk przyrodniczych, zwKaszcza biologii i kosmologii, r ó w n i e _ na przyczynowoXY inteligentnW. DziTki temu naukowcy, formuKujWc teorie, mieliby mo_liwoXY wy-korzystania peKnego wachlarza przyczyn. PrawdT mówiWc, mo_na jednak uznaY,
55 Por. J. W e l l s, The Politically Incorrect Guide to Darwinism and Intelligent Design,
Washington: Regnery Publishing 2006, s. 135.
_e w takim ujTciu stwierdzenie „nauka kieruje siT n a t u r a l i z m e m metodo-logicznym” (choYby nawet nie znaczyKo to, _e kieruje siT nim zawsze) traci w gruncie rzeczy sens, a przewodniW reguKW nauki, jako caKoXci, staje siT w zamian m e t o d o l o g i c z n y n e u t r a l i z m57, dopuszczajWcy w dociekaniach
nauko-wych zarówno przyczyny inteligentne i nieinteligentne.
BIBLIOGRAFIA
D e m b s k i W.A.: Intelligent Design: The Bridge Between Science & Theology, Downers Grove: InterVarsity Press 1999.
E l d r e d g e N.: The Triumph of Evolution and the Failure of Creationism, New York: W.H. Freeman and Co. 2000.
J o d k o w s k i K.: Antynaturalizm teorii inteligentnego projektu, „Roczniki Filozoficzne” 54 (2006), nr 2, s. 63-76.
— Kreacjonizm a naturalizm nauk przyrodniczych, „Ruch Filozoficzny” 52 (1996), nr 2-3, s. 209-222.
— Rozpoznawanie genezy: istota sporu ewolucjonizm-kreacjonizm, „Roczniki Filozoficzne” 50 (2002), z. 3, s. 187-198.
J o h n s o n Ph.E.: Reason in the Balance: The Case Against Naturalism in Science, Law & Educa-tion, Downers Grove: InterVarsity Press 1995.
M e y e r S.C.: Signature in the Cell: DNA and the Evidence for Intelligent Design, New York: HarperOne 2009.
M o n t o n B.: Seeking God in Science: An Atheist Defends Intelligent Design, Canada: Broadview Press 2009.
P e n n o c k R.T. (ed.): Intelligent Design Creationism and Its Critics: Philosophical, Theological, and Scientific Perspectives, Cambridge: MIT Press 2001.
R a t z s c h D.: Nature, Design, and Science: The Status of Design in Natural Science, New York: State University of New York Press 2001.
S c o t t E.C.: “Science and Religion”, “Christian Scholarship”, and “Theistic Science”: Some Comparisons, „Reports of the National Center for Science Education” 18 (1998), no. 2, s. 30-32. Y o u n g M., E d i s T. (eds.): Why Intelligent Design Fails: A Scientific Critique of the New
Creationism, New Jersey: Rutgers University Press 2004.
METHODOLOGICAL NATURALISM — A NECESSARY CONDITION OF SCIENCE?
S u m m a r y
Due to the success of Darwinian theory of evolution, with its methodological presuppositions, modern science is dominated by the principle of methodological naturalism, according to which only explanations invoking natural causes are acceptable in science. Supernatural or — in a broader
57 Por. R.A. D e l f i n o, ZastbpiR metodologiczny naturalizm, s. 10 [1-12], http://tiny.pl/hkjt1
sense — non-natural explanations, such as creationism or so-called intelligent design theory, are regarded as unscientific. The article analyzes the following questions: 1) Is it possible — contrary to methodological naturalism — to detect scientifically the marks of the activity of intelligent beings, both natural and supernatural, in bio-logical and cosmic processes and structures? 2) What are the implications of methodological naturalism for science defined realistically, that is understood as a search for truth about the world of nature? 3) If one accepts that the inner-scientific per-missibility of concepts contradicting the principle of methodological naturalism is justified, would it be tantamount to the absolute exclusion of methodological naturalism as a principle directing the scientific inquiry?
Summarised by Dariusz Sagan
S"owa kluczowe: naturalizm metodologiczny, teoria inteligentnego projektu, opozycja natura-lizm–nadnaturalizm, opozycja naturalizm–artyficjalizm, naukowe wykrywanie projektu, rea-lizm naukowy, metodologiczny neutrarea-lizm..
Key words: methodological naturalism, intelligent design theory, naturalism—supernaturalism opposition, naturalism—artificialism opposition, scientific detection of design, scientific rea-lism, methodological neutralism..
Information about Author: DARIUSZ SAGAN, Ph.D. – Department of Logics and Methodology of Sciences, Institute of Philosophy, University of Zielona Góra; address for correspondence: al. Wojska Polskiego 71A, PL 65-762 Zielona Góra; e-mail: darsag@wp.pl
