GRZEGORZ DULISKI*
LINGUA VULGARIS –
MI®DZY J®ZYKIEM ACISKIM A J®ZYKIEM FRANCUSKIM
POZYCJA PRZYDAWKI PRZYMIOTNEJ LICZEBNIKOWEJ
Error communis facit ius
Celem artykuu jest próba rekonstrukcji ewolucji szyku przydawki przy-miotnej liczebnikowej w syntagmie nominalnej na przestrzeni rozwoju jzy-ka aciskiego, w okresie od VI do XIII wieku. W tym okresie aciski sys-tem jzykowy dozna gbokiego wstrzsu, dajc pocztek nowemu, roma-skiemu systemowi jzykowemu, z którego powstay istniejce dzi jzyki romaskie. Wszystkie te zmiany zaszy na podou tzw. aciny ludowej –
lingua vulgaris. Pojcie to jest kontrowersyjne, gdy nie daje si do koca
zdefiniowa. Mówic o jzyku ludowym, mówimy rzecz jasna o jzyku mó-wionym, do naszych za czasów zachoway si teksty pisane. Forma pisana jzyka, zakadajca umiejtno czytania i pisania uytkownika, a wic jaki stopie wyksztacenia, wpywaa na form mówion, znieksztacajc j, po-dobnie forma mówiona wpywaa na form pisan1. Mamy tu zatem do czy-nienia z czym porednim. Na temat aciny ludowej czytelnik moe wiele przeczyta w zachodnich publikacjach2. Bardzo cennym wkadem w badania
Mgr GRZEGORZ DULISKI – doktorant w Instytucie Filologii Romaskiej KUL; adres do ko-respondencji: ul. Medalionów 8/67, 20-486 Lublin; e-mail: grzegulinski@gmail.com
1
„The difficulty in forming a clear notion of what is meant by Vulgar Latin lies in the fact that even the most uneducated person, as soon as he begins to write, if it be only a letter or a few words on a plastered wall, is directly or indirectly influenced by innumerable literary precedents or reminiscences. Hence there is not, and cannot be, any document in pure, unadulterated Vulgar Latin. One only finds certain peculiarities and special tendencies reflecting more or less clearly the spoken language of the uneducated, and there are numberless gradations between the language of cultivated conversation and that of the unlettered populace” (LÖFSTEDT 1959 : 15).
2
Sporód waniejszych publikacji poda naley przede wszystkim: V. VÄÄNÄNEN, Introduc-tion au latin vulgaire, 2e éd., Paris: C. Klinsksieck 1967; sporód podrczników: C. BATTISTI, Avviamento allo studio del latino volgare, Bari: „Leonardo da Vinci” editrice 1949; C.H. GRAND
-nad tym zagadnieniem s równie organizowane od 1985 r. midzynarodowe konferencje pt. Latin Vulgaire – Latin Tardif. We wrzeniu 2012 r. w Berga-mo miaa miejsce dziesita ju z kolei konferencja tego typu. Wczeniejsze konferencje odbyway si w Lyonie (2009), Oksfordzie (2006), Sevilli (2003), Helsinkach (2000), Heidelbergu (1997), Caen (1994), Innsbrucku (1991), Bolonii (1988) oraz Pécs (1985).
W polskiej literaturze naukowej, o ile mi wiadomo, zagadnienie aciny ludowej nie doczekao si obszerniejszego opisu. Artyku w bardzo skromny sposób usiuje wypeni ten brak.
Literatura naukowa na temat zagadnie skadniowych pó nej aciny nie opisuje kwestii ewolucji szyku przydawki przymiotnej liczebnikowej w spo-sób wystarczajcy. Udao mi si odnale jedynie niewielk wzmiank na ten temat u C.H. Grandgenta3:
Unus was used as an indefinite article, occasionally in Classic Latin, frequently in late and popular writers: lepida ... una … mulier, Plautus, Pseud. 948; unus servus, Petronius, Waters Ch. 26; accessit adeum una sorella, R. 425; cf. Per. 48, 25, etc.
Ordinal numerals, except a few of the smallest, were apparently not much used in popular speech after the fifth century.
W zwizku z tym podjto prób zbadania zagadnienia.
Centralne miejsce w artykule zajmuj pojcia przydawki, syntagmy
nomi-nalnej oraz szyku i pozycji, dlatego te naley dokadniej je okreli.
Pojcie przydawki jest tu tosame z definicj zawart w Encyklopedii
j zykoznawstwa ogólnego (EJO), wedle której przydawka jest to „funkcja
syntaktyczna i zdeterminowana t funkcj podrzdna cz zdania, wyzna-czona przez zwizek poboczny, którego nadrzdnikiem jest rzeczownik. Innymi sowy, jest to podrzdnik w zwizku syntaktycznym z nadrzdnikiem rzeczownikowym” (EJO 1999 : 470-472).
Najprostszym wyjanieniem pojcia syntagmy nominalnej, zwanej rów-nie grup nominaln, grup imienn lub fraz nominaln, jest natomiast definicja mówica, e syntagma nominalna to „struktura skadniowa o do-wolnej liczbie skadników, której orodkiem jest rzeczownik lub zaimek
GENT, An Introduction to Vulgar latin, Boston: D.C. Heath & Co. Publishers 1907. Bardziej pogbione stadium zagadnienia zawieraj: E. LÖFSTEDT, Late Latin, Nygaard–Oslo: H. Asche-houg & Co. 1959; J. HERMAN, Le latin vulgaire, Paris: PUF 1975. Z literatury niemieckojzycz-nej wymieni naley z pewnoci: D. NORBERG, Syntaktische Forschungen auf dem Gebiete des Spatlateins und des fruhen Mittellateins, Leipzig: O. Harassovitz 1943.
3
rzeczowny” (EJO 1999 : 225). Syntagmy nominalne charakteryzuj si du-ym zrónicowaniem budowy, poczwszy od syntagm minimalnych pro-stych, tosamych z rzeczownikiem, poprzez dwuelementowe grupy proste (KACZMARKOWSKI 1985 : 56), a po „zoone konstrukcje obejmujce nie tylko szereg skadników wyrazowych, ale te inne grupy lub wyraenia nie-imienne gramatycznie determinowane przez centralny (konstytutywny) skad-nik danej grupy” (TOPOLISKA 1984 : 330). Wspóczesny opis wyrónia w obrbie zoonej syntagmy nominalnej tzw. grup jdrow (zwan rów-nie grup nuklearn). Grupa jdrowa to ta cz syntagmy nominalnej, która pozostaje po wyodrbnieniu determinantów, w których skad wchodz m.in. wykadniki kwantyfikatorów referencyjnych typu ten, jaki oraz wy-kadniki kwantyfikatorów liczbowych (EJO 1999 : 225).
Pojcie szyku, definiowanego jako „sposób usytuowania wyrazów wzgl-dem siebie w ukadzie czasowym (w mowie) lub przestrzennym (w pimie)” (EJO 1999 : 587-589), ma wiele interpretacji ze wzgldu na mao precyzyjny termin wyraz. M. Gbka-Wolak definiuje szyk jako „kolejno zinterpreto-wanych morfologicznie i skadniowo segmentów w ramach okrelonych kon-strukcji skadniowych. Jednostki, których szyk si bada, odpowiadaj albo wyrazom tekstowym (sowom) albo ich cigom” (G®BKA-WOLAK 2000 : 11-12). Definicja ta wydaje si satysfakcjonujca, a pojcie szyku w podanym znaczeniu jest synonimem terminów uporzdkowanie linearne, porzdek
linearny, uk ad linearny. Termin szyk czy si z pojciem pozycja linearna
okrelanego elementu w cigu linearnym, czyli miejsca w odniesieniu do innych elementów, skadajcych si na ten cig (G®BKA-WOLAK 2000 : 12). Na potrzeby artykuu przyjmuje si t ostatni definicj. Przez szyk przy-dawki przymiotnej rozumiana bdzie wanie jej pozycja linearna w syn-tagmie nominalnej. Encyklopedia j zykoznawstwa ogólnego (EJO 1999) wy-mienia trzy rodzaje szyku, jaki moe przyj przydawka. S to szyk anty-cypacyjny, szyk progresywny i szyk antycypacyjno-progresywny:
S z y k a n t y c y p a c y j n y polega na tym, e „wyraenia zalene (pod-rzdne) s w antepozycji wzgldem wyrae nadrzdnych” (EJO 1999: 588), np. ac. ea res, suis copiis, sollicitus lector, eorum fines; starofr. ces messages,
ses freres, bones cartres [pol. te wiadomo ci, jego bracia, dobre dokumenty].
S z y k p r o g r e s y w n y ma miejsce wtedy, gdy „wyraenia zalene s w postpozycji wzgldem wyraenia nadrzdnego” (EJO 1999 : 588), np.: ac.
hominibus feris, finibus Belgarum, vir beatus; starofr. messages les meillors, al tens Innocent, roy d’Engleterre [pol. najlepsze wiadomo ci, w czasach papiea Innocentego, król Anglii].
S z y k a n t y c y p a c y j n o - p r o g r e s y w n y zachodzi, gdy „wyraenia nadrzdne s w interpozycji wzgldem wyrae podrzdnych” (EJO 1999 : 588), np. ac. suam rem familiarem, nostra tempora tota, nova manus
Sue-borum; starofr. cel jor tot, toz les abbez de l’ost [pol. ca y ten dzie, wszyscy mnisi w armii]. Jako e niniejsze badania dotycz zmian miejsca przydawki
w syntagmie nominalnej, czyli zmian pozycji wyraenia podrzdnego wzgl-dem nadrzdnego, pod uwag bierze si tylko rozrónienie midzy szykiem antycypacyjnym a progresywnym. Szyk antycypacyjno-progresywny zosta pominity, poniewa trudno byoby zaobserwowa zmiany w takim przy-padku, gdy wyraenia podrzdne otaczaj wyraenie nadrzdne.
Poniewa przedmiotem artykuu jest szyk przydawki w jzyku aciskim i starofrancuskim, naley zwróci uwag na to, e rola szyku, pozycji ele-mentów zdania w tych jzykach ulega zmianie. Aby to wyjani, naley przywoa znane rozrónienie na jzyki pozycyjne, jzyki czciowo pozy-cyjne i jzyki niepozypozy-cyjne.
J z y k i p o z y c y j n e to takie „jzyki, w których miejsce w cigu jest sko-relowane z odpowiedni zalenoci semantycznosyntaktyczn” (EJO 1999 : 588), inaczej mówic: pozycja elementu zdania wskazuje na jego funkcj.
J z y k i c z c i o w o p o z y c y j n e to takie jzyki, w których „pozycja w cigu przekada tylko cz zwizków semantycznoskadniowych”.
W j z y k a c h n i e p o z y c y j n y c h natomiast „pozycja w cigu nie jest skorelowana z zalenociami semantycznosyntaktycznymi”, do których ozna-czania su wska niki syntaktyczne, np. kocówki przypadków.
acina, bdca jzykiem niepozycyjnym, przeksztacia si w jzyk staro-francuski, znajdujcy si waciwie na granicy midzy jzykami niepozycyjny-mia jzykami czciowo pozycyjnymi. Jzyk starofrancuski ewoluowa w jzyk redniofrancuski (XIV-XVI wiek), a nastpnie przybra posta klasyczn (XVII wiek), która naley ju do grupy jzyków czciowo pozycyjnych. Mamy tu zatem do czynienia z ewolucj od jzyka niepozycyjnego do jzyka czciowo pozycyjnego, co bez wtpienia ma wpyw take na szyk przydawki.
Podstaw zawartego w niniejszym artykule opisu zmian, jakie dokonay si w szyku przydawki przymiotnej liczebnikowej, stanowi trzy teksty ród-owe, reprezentujce kolejno acin klasyczn (jako punkt odniesienia), acin pó n i jzyk starofrancuski. Przy wyborze materiau uwzgldnione zostay nastpujce kryteria: po pierwsze, autorzy musieli y na tym samym terytorium (Galia/Francja) lub by z nim w jaki sposób zwizani; po drugie, teksty powinny by podobnej dugoci; nastpnie dziea powinny przy-nalee do tego samego gatunku literackiego i stanowi reprezentatywn
literatur swojego okresu; w kocu wszyscy autorzy powinni by rodzimymi uytkownikami jzyka, w którym powstay ich dziea. To ostatnie kryterium miao na celu uniknicie sytuacji, w której jzyk ojczysty danego autora znieksztacaby szyk jzyka aciskiego lub starofrancuskiego. Po uwzgld-nieniu wymienionych kryteriów wybrane zostay fragmenty trzech dzie. Klasyczny jzyk aciski z I wieku przed Chr. reprezentuje tekst pierwszej ksigi Commentarii de bello Gallico Juliusza Cezara. Ksiga ta, jak wia-domo, stanowi opis rozpoczcia serii kampanii militarnych, jakie prowadzi Cezar przeciw Galom w latach 58-51 przed Chr. Przykad aciny pó nej sta-nowi tekst drugiej ksigi kroniki Historia Francorum, pochodzcej z koca VI wieku po Chr., której autorem jest Grzegorz z Tours. Autor, wywicony na biskupa Tours w 573 r., zapisa si w historii jako obroca praw Ko-cioa. Jego kronika jest bardzo cennym dzieem historycznym, opisujcym histori Kocioa (walki z arianami) oraz dzieje Królestwa Franków za pano-wania dynastii Merowingów (V-VI wiek po Chr.). Na materia badawczy wybrana zostaa ksiga druga, poniewa ksiga pierwsza stanowi opis his-torii biblijnej, przy której spisywaniu autor móg wzorowa si na passusach aciskiego tumaczenia Biblii, co mogo da faszywy obraz aciny samego Grzegorza. Jzyk, którym posugiwa si Grzegorz, to acina odbiegajca od klasycznego wzorca, pena barbaryzmów, chaotyczna, odzwierciedlajca ducha swoich czasów. Ostatni wybrany tekst to 205 pierwszych rozdziaów kroniki Gotfryda de Villehardouin pt. La conquête de Constantinople z XIII wieku po Chr. Dzieo relacjonuje wydarzenia z czwartej wyprawy krzyowej (1202-1204), która zakoczya si zdobyciem i zupieniem Konstantynopola. Autor bra udzia w opisywanych przez siebie wydarzeniach, czsto uczest-niczc w misjach dyplomatycznych. Tekst ten stanowi przykad trzynasto-wiecznego jzyka starofrancuskiego. Wybór wieku XIII podyktowany zosta tym, e utwory starofrancuskie pochodzce z wieków wczeniejszych to w znacznej wikszoci teksty wierszowane. Dokadny opis bibliograficzny wyej wymienionych dzie zosta umieszczony w bibliografii (w dziale ród-a). Przy podawaniu przykadów z tekstów ródowych na potrzeby niniej-szego artykuu przyjto nastpujce skróty: BG – Commentarii de bello
Gal-lico, HF – Historia Francorum, CC – La conquête de Constantinople.
Materia ródowy, stanowicy podstaw artykuu, zosta opracowany w na-stpujcy sposób: wybrane z poszczególnych tekstów syntagmy nominalne zo-stay pogrupowane wedug typów wchodzcych w ich skad przydawek przy-miotnych. Zastosowany podzia przydawek zaczerpnity zosta z pracy Marou-zeau (1953 : 1-31). Nastpnie dokonano analizy szyku tyche przydawek w
syn-tagmie nominalnej w poszczególnych tekstach. Na koniec porównano pozycje okrelonych typów przydawek w badanych tekstach, co pozwolio na stwier-dzenie, czy dokonay si w tym wzgldzie jakie zmiany, a jeli tak, to jakie.
Przydawka przymiotna liczebnikowa oraz jej szyk w syntagmie nominal-nej stanowi bardzo ciekawe zagadnienia. Mimo swojego czstego zastoso-wania w yciu codziennym liczebnik stanowi bardzo mao podatn na zmia-ny cz mowy. Na paszczy nie morfosyntaktycznej liczebniki aciski i starofrancuski maj charakter przymiotników pozostajcych w zwizku zgody z nadrzdnym wobec nich rzeczownikiem. Peni one zatem funkcj przydawek przymiotnych. Wyjtek stanowi tu liczebnik milia w liczbie mno-giej, który peni funkcj rzeczownika i rzdzi genetivem, czc si z pod-rzdnym wobec siebie elementem. Podobnie zachowuje si starofrancuski liczebnik mil/milie/mile (ac. mille/milia) w liczbie mnogiej oraz, w odró-nieniu od aciny, take w liczbie pojedynczej. Rzdzi on albo przypadkiem zalenym, albo wyraeniem przyimkowym (de + przypadek zaleny)4. W zwizku z tym liczebniki te, niebdce przydawkami przymiotnymi, zo-stan pominite. Sporód liczebników przymiotnych uwzgldnione bd dwa najwaniejsze ich typy, a mianowicie liczebniki gówne i porzdkowe5.
Jzyk aciski charakteryzowa si dziesitnym systemem liczenia. Liczeb-niki unus, duo, tres to formy odmienne, natomiast liczebLiczeb-niki od 4 do 100 nie odmieniaj si. Charakterystyczny dla aciny klasycznej jest równie system liczenia oparty na odejmowaniu od dwudziestu w formach duodeviginti (18) i undeviginti (19). Setki s formami odmiennymi. Mille (1000) jest liczeb-nikiem nieodmiennym, natomiast liczebnik milia (tysice) odmienia si. acina tworzy liczebniki w sposób syntetyczny, np. tredecim (tres + decem),
trecenti (tres + centum) etc. aciski system liczenia zachowa si prawie
bez zmian w jzykach romaskich. W jzyku starofrancuskim miao jednak miejsce kilka modyfikacji, na które naley zwróci uwag. Obok odmien-nych (tak jak w jzyku aciskim) liczebników 1, 2, 3 „nowa acina” miaa równie odmienne liczebniki 20 oraz 100. Ponadto formy unus, una, unum
zaczy funkcjonowa coraz czciej jako rodzajnik nieokrelony, np.: Vulg. Matth. 26, 69: accessit ad eum una ancilla (VÄÄNÄNEN 1963 : 127). Ju w pó nej acinie, a nastpnie w starofrancuszczy nie, zrezygnowano z
liczeb-4
Dla porównania w polszczy nie, poza nielicznymi wyjtkami, liczebnik wystpuje jako rze-czownik i pozostaje w zwizku rzdu z podrzdnym wobec niego rzerze-czownikiem.
5
W pracy skupiono si na liczebnikach gównych i porzdkowych jako najczciej wystpu-jcych, pomijajc rzadziej spotykane liczebniki podziaowe, wielorakie oraz przysówki liczeb-nikowe.
ników opartych na odejmowaniu duodeviginti (18) oraz undeviginti (19) i za-stpiono je systemem opartym na dodawaniu (NYROP 1914 : 356):
decem (et) septem (17) > (starofr.) dis et set > (fr.) dix-sept decem (et) octo (18) > (starofr.) dis et uit > (fr.) dix-huit decem (et) novem (19) > (starofr.) dis et nuef > (fr.) dix-neuf
Nieodmienne formy dziesitek ulegy modyfikacjom fonetycznym, które znacznie je skróciy (VÄÄNÄNEN 1963). Niewtpliwie ewenement stanowi starofrancuski, bardzo rozbudowany, dwudziestkowy system liczenia, jaki rozwin si na pónocnych obszarach redniowiecznej Francji oraz na Sycylii (NYROP 1914 : 363), gdzie swoje posiadoci mieli Normanowie:
30 – vint et dis, 40 – deus vins, 60 – trois vins, 70 – trois vins et dis, 80 – quatre vins, 90 – quatre vins et dis, 120 – sis vins, 140 – set vins, 160 – huit vins, 180 – neuf vins, 220 – onze vins, 240 – douze vins, 280 – quatorze vins, 300 – quinze vins, 320 – seize vins, 340 – dis set vins, 360 – dis huit vins.
Obok wymienionego powyej systemu dwudziestkowego istniay dodatkowo formy liczebników, pochodzcych z dziesitkowego aciskiego systemu licze-nia, np. octoginta > *octanta > oitante / uitante obok quatre vins. Bardziej po-wszechny jednak by system oparty na dwudziestkach (NYROP 1914: 356-358). Ponadto w starofrancuszczy nie miao miejsce zastpienie syntetycznych, zo-onych form liczebników wyraajcych setki, np.: ducenti, trecenti,
quadrin-genti etc., formami opisowymi, np. deux cents, trois cents, quatre cents etc.
aciskie liczebniki porzdkowe to primus, secundus, tertius, quartus,
quintus, sextus, septimus, octavus, nonus, decimus, undecimus, duodecimus
etc. Zachoway si one w jzyku starofrancuskim, dajc po niewielkich prze-ksztaceniach formy premier, second, tierz, quart, quint, sixte, setme, uitme,
nuefme, disme, ozime, dozime etc. Na uwag zasuguje tworzenie aciskich
form zoonych, np.: tertius decimus, quartus decimus, vicesimus tertius. Miao tu miejsce pewne uproszczenie, które doprowadzio do powstania starofrancuskich: dis et tierz, dis et quart, vint et tierz, czyli poczenie liczebnika gównego z porzdkowym, który znajduje si zawsze na ostatnim miejscu (NYROP 1914 : 368-369).
Zwizek liczebnika gównego z okrelanym przez niego rzeczownikiem ma w jzyku aciskim do nieokrelony charakter. Trudno jest rozstrzyg-n, czy liczebnik ten traktowany by przez uytkowników jzyka jako przy-miotnik relacyjny czy jakociowy6. Tote spotka mona w acinie liczebniki
6
Przymiotniki, jak podaje Encyklopedia j zyka polskiego pod red. Stanisawa Urbaczyka, „mog by nazwami cech inherentnych przedmiotu – przymiotniki jako ciowe (bia y, zimny,
w szyku antycypacyjnym lub progresywnym. Kwestia szyku aciskich liczeb-ników porzdkowych nie budzi ju tylu wtpliwoci. Bez wtpienia mona je zaliczy do grupy przymiotników relacyjnych z powodu kategorii liczbowej, do której si odnosz. Umieszczane s zatem przewanie po rzeczownikach, które okrelaj. Typowe przykady spotka mona chociaby w aciskim za-pisie dat – zawsze wystpuj one po sowie dies w wyraeniach typu ante diem
quartum Kalendas. Liczebnik porzdkowy nastpuje najczciej po sowie hora
oraz przy wyraaniu uamków po sowie pars, np.: pars quarta (jedna czwarta) (MAROUZEAU 1953:23). W starofrancuszczy nie za liczebnik gówny i porzd-kowy znajduj si zawsze przed okrelanym przez siebie rzeczownikiem.
Zobaczmy, jak przedstawia si kwestia szyku liczebników w badanym materiale. Naley przypomnie, e z materiau wyeliminowano liczebnik gówny milia ze wzgldu na jego rzeczownikowy charakter.
Uycie l i c z e b n i k a g ó w n e g o jako przydawki przedstawia si nast-pujco:
Wykres 1
ma y, dobry, ysy, grzeczny, okrg y), albo nazwami cech relacyjnych, wskazujcych na jak waciwo okrelanego przedmiotu ze wzgldu na jego stosunek do przedmiotu innego – przy-miotniki relacyjne (kanciasty, brodaty, marzycielski, sto owy, piaszczysty, miedziany), czy wresz-cie charakteryzowa przedmiot poprzez jakie odniesienie do czynnoci lub stanu (k amliwy zbrodniczy, nierozwizalny, zgni y, pijany)”. Podobny podzia odnonie do przymiotników sto-suje Safarewicz w swojej Gramatyce historycznej j zyka aciskiego w czci powiconej skad-ni. Nazywa on przymiotniki jakociowe przymiotnikami kwalifikujcymi, a przymiotniki rela-cyjne – determinujcymi (SAFAREWICZ 1950 : 134-135). Marouzeau zaproponowa zbliony po-dzia, w którym przymiotniki jakociowe odpowiadaj przymiotnikom kwalifikacyjnym – adjec-tifs qualificaadjec-tifs, a przymiotniki relacyjne przymiotnikom determinujcym – adjecadjec-tifs discrimina-tifs (MAROUZEAU 1953 : 1-12). 0 10 20 30 40 50 60 LICZEBNIK GÓWNY SZYK ANTYCYPACYJNY Caesar 17 Gregorius 14 Villehardouin 58 LICZEBNIK GÓWNY
Wykres 2
Liczebnik gówny w acinie, zgodnie z tym, co zostao powiedziane wy-ej, wykazuje wzgldn równowag wystpowania w szyku antycypacyjnym i progresywnym. Materia starofrancuski natomiast wskazuje ju na bardzo wyra ne ustalenie si szyku antycypacyjnego w syntagmie nominalnej.
Tak w acinie klasycznej, jak w acinie z VI wieku szyk liczebnika gów-nego wydaje si by bardzo swobodny. U samego Cezara zauway mona:
BG I, 1: Gallia est omnis divisa in partes tres…
BG I, 36: Cum vellet, congrederetur: intellecturum, quid invicti Germani, exercita-tissimi in armis, qui inter annos XIIII tectum non subissent, virtute possent.
BG I, 6: Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire possent.
obok:
BG I, 12: nam omnis civitas Helvetia in quattuor pagos divisa est.
BG I, 15: Quo proelio sublati Helvetii, quod D equitibus tantam multitudinem equi-tum propulerant, audacius subsistere non numquam et novissimo agmine proelio nostros lacessere coeperunt.
BG I, 24: in summo iugo duas legiones in Gallia citeriore proxime conscripserat…
Tekst z VI wieku wykazuje równie du swobod co do szyku liczebnika gównego:
HF II, 20: Post cujus excessum regnavit Euricus annos quattuor… HF II, 16: Habet fenestras quadraginta duas...
HF II, 14: ...quae habetur a civitate passus quingentos quinquaginata. 0 5 10 15 20 LICZEBNIK GÓWNY SZYK PROGRESYWNY Caesar 12 Gregorius 16 Villehardouin 0 LICZEBNIK GÓWNY
oraz
HF II, 28: Huius duas filias exilio condemnavit...
HF II, 43: Fueruntque omnes dies regni eius, triginta anni.
HF II, 3: Verus Deus Pater, verus Deus Filius, verus Deus Spiritus sanctus, una fide colendus, uno timore metuendus, eodem honore venerandus.
W tekcie starofrancuskim wystpuj jedynie syntagmy nominalne z liczeb-nikiem gównym w szyku antycypacyjnym:
CC 93: .V.C. chevaliers en la Terre d’oltremer, si « les tendra al suen ». CC 105: et eslistrent messages .II. chevaliers et .II. clers, telx quèil savoient
qui bon fussent a cest message.
CC 28: Mantenant li .VI. message s’agenoillent a lor piez mult plorant. CC 171: et par la vive force monterent .II. chevalier sor les eschieles et .II.
serjant, et conquistrent le mur sor als.
CC 171: Et drecirent a une barbacane .II. eschieles emprés la mer.
CC 170: Ensi lor dura cil perils et cil travaus pres de .X. jorz, tant que un joesdi matin fu lor assaus atornez, et les escheieles.
Marouzeau (1953 : 23-28) dostrzega tu kilka prawidowoci, zaznaczajc jednoczenie, e trzeba by ostronym w ich zastosowaniu, poniewa w osta-tecznoci szyk liczebnika moe zalee po prostu od preferencji autora. Liczeb-nik gówny zatem wystpuje w postpozycji, kiedy wyraa warto arytme-tyczn. Towarzysz mu wtedy nierzadko sowa dies, pedes etc. Potwierdzi to badany materia:
BG I, 49: Hic locus ab hoste circiter passus DC, uti dictum est, aberat. BG I, 13: quo ipsi diebus XX aegerrime confecerant.
BG I, 43: Legionem Caesar, quam equis devexerat, passibus CC ab eo tumulo con-stituit...
HF II, 14: habet in altum usque ad cameram pedes quadraginta quinque…
HF II, 16: Hic ecclesiam quae nunc constat, et senior infra murus civitatis habetur, suo studio fabricavit, habentem in longum pedes centum quinquaginta, in latum pedes sexaginta, id est infra capsum, in alto usque cameram pedes quinquaginta, inante absidam rotundam habens, ab utroque latere ascellas eleganti constructas opere, totumque aedificium in modum crucis habetur expositum. Habet fenestras quadraginata duas, columnas septuaginata, ostia octo.
Powysze przykady mona uwaa za teksty specjalistyczne, w których dominuj przymiotniki relacyjne. W tekstach tego typu mog one pojawia si wanie w tej funkcji. Warto arytmetyczn wyraaj równie napisy
nagrobne, gdy podaj liczb przeytych lat zmarego. Odnale tam mona liczebniki gówne w postpozycji, np.:
Vixit annos sexaginta, menses tres, dies tredecim. (MAROUZEAU 1953 : 26) W a n t e p o z y c j i wzgldem elementu nadrzdnego liczebnik gówny w acinie moe znajdowa si z powodu nacechowania jakociowego (wzgld-na wielko lub mao).
BG I, 12: nam omnis civitas Helvetia in quattuor pagos divisa est.
HF II, 43: Fueruntque omnes dies regni eius anni triginta. Aetas tota quadraginta quinque anni.
HF II, 3: Vae mihi, quia Deum per pecuniam inridere volui, et quinquaginta aureos accepi, ut hoc facinus perpetrarem!
W antepozycji wystpuj równie liczebniki wyraajce dokadn liczb, okrelajc konkretne rzeczowniki, które s znane mówicemu (MAROUZEAU
1953 : 25):
BG I, 10: ipse in Italiam magnis itineribus contendit duasque ibi legiones conscribit et tres, quae circum Aquileiam hiemabant, ex hibernis educit et, qua proximum iter in ulteriorem Galliam per Alpes erat, cum his quinque legionibus ire contendit.
HF II, 33: Cumque inter duas has acies populus urbis ab utroque exercitu caederetur, Godegiselus ad eclesiam hereticorum confugit, ibique cum episcopo Arriano interfectus est.
Znajduj si one w antepozycji, poniewa, jako zwizane z mówicym, na-bieraj subiektywnej wartoci, dlatego mona je zaliczy do kategorii przy-miotników jakociowych. Antepozycja moe mie miejsce równie ze wzgl-du na ksztat caego wypowiedzenia, np. gdy porównuje si ze sob dwie liczby. Na nieco wiksz uwag zasuguje liczebnik unus, una, unum, który bardzo rzadko wystpuje wyraajc warto arytmetyczn (postpozycja). Cz-ciej spotyka si go w znaczeniu sam, jeden tylko (antepozycja). Antepozycja charakteryzuje te wyraenia utarte, jak np.: uno verbo (jednym sowem), oraz inwersje przy jednoczesnym wstawianiu dodatkowego elementu midzy
determinans a determinatum (MAROUZEAU 1953 : 27):
BG I, 9: Relinquebatur una per Sequanos via…
HF II, 12: diviserunt simul unum aureum et unam quidem partem secum detulit Childericus…
aciska swoboda szyku liczebnika gównego zatracia si w starofrancu-szczy nie. Szyk starofrancuskiego liczebnika zdominowaa a n t e p o z y c j a (por. MÉNARD 1994 : 113-114). Prawdopodobnie zacz on by postrzegany wycznie jakociowo i dlatego znalaz si przed elementem okrelanym:
CC 3: li quens Loeys n’avoit pas plus de .XXVII. anz.
CC 4: Avec ces .II. contes se croisserent .II. mult halt baron de France. CC 113: Ensi sejornerent en cele ysle .III. semaines.
Ewolucja pozycji liczebnika gównego w syntagmie nominalnej przebie-gaa zatem od szyku swobodnego w kierunku jego ustalenia si w szyk cha-rakteryzujcy si antepozycj elementu podrzdnego. Tak te naley rozu-mie ewolucj szyku w acinie ludowej. Najprawdopodobniej zmiany ewolu-cyjne szy w kierunku ustalenia si szyku (antepozycja) wraz ze zmianami fonetycznymi i morfologicznymi wród ludnoci niewyksztaconej, która, rzecz jasna, znajdowaa si w znacznej wikszoci. Jzyk pisany natomiast móg hamowa t tendencj w krgach ludzi wyksztaconych. Przewaya liczebno.
Oto jak przedstawiao si uycie l i c z e b n i k a p o r z d k o w e g o jako przydawki w tekstach ródowych:
Wykres 3 0 5 10 15 20 LICZEBNIK PORZDKOWY SZYK ANTYCYPACYJNY Caesar 16 Gregorius 16 Villehardouin 8 LICZEBNIK PORZDKOWY
Wykres 4
Mimo zaliczenia liczebników porzdkowych do grupy przymiotników rela-cyjnych, a wic charakteryzujcych si postpozycj elementu podrzdnego, aciski materia ródowy wykazuje rzecz pozornie odwrotn. Zanim wy-cignie si pochopne wnioski, naley przypomnie, e przymiotnik relacyjny charakteryzuje przedmiot poprzez odniesienie do czynnoci lub stanu i naj-czciej wystpuje w tekstach specjalistycznych. Cho badane teksty zawie-ray kilka opisów technicznych (np. u Grzegorza z Tours opis budowli ko-cielnej), to jednak przewaaa tu narracja historyczna, majca na celu rela-cjonowanie wydarze. Z tego te wzgldu zauway mona przewag szyku antycypacyjnego nad progresywnym, gdy przy opowiadaniu historycznym konieczne jest niekiedy uywanie inwersji w celu uwypuklenia pewnych elementów. Natomiast tekst starofrancuski nie budzi ju adnych wtpliwo-ci i jednoznacznie wskazuje na wspomnian wyej zmian w rozwoju szyku syntagm nominalnych w jzyku aciskim – liczebniki porzdkowe w post-pozycji przechodz w antepozycj wzgldem nadrzdnika.
Liczebnik porzdkowy w acinie wystpuje przede wszystkim jako przy-miotnik relacyjny o szyku progresywnym. Naturalnie inwersja liczebnika porzdkowego jest moliwa. Inwersja ta ma miejsce, ilekro liczebnik po-rzdkowy nabiera wikszej wagi w syntagmie nominalnej. Podkrela si go wtedy poprzez wysunicie na pierwsz pozycj.
BG I, 41: …septimo die cum iter non intermitteret.
BG I, 22: Prima luce, cum summus mons a Labieno teneretur, ipse ab hostium cas-tris non longius mille et quingentis passibus abesset...
0 1 2 3 4 5 LICZEBNIK PORZDKOWY SZYK PROGRESYWNY Caesar 4 Gregorius 5 Villehardouin 0 LICZEBNIK PORZDKOWY
BG I, 24: Helvetii cum omnibus suis carris secuti impedimenta in unum locum con-tulerunt; ipsi confertissima acie reiecto nostro equitatu phalange facta sub primam nostram aciem successerunt.
HF II, 16: Sanctus vero Namatius… octavus erat episcopus.
HF II, 1: Septimo igitur regressus anno a Roma, cum auctoritate papae illius, Toronos redire disponit: et veniens ad vicum cui nomen est Laudiacum, sexto ab urbe miliario, mansionem accepit.
HF II, 27: Nam decimo regni sui anno, Thoringis bellum intulit, eosdemque suis diccionibus subjugavit.
Przydawki przymiotne liczebnikowe mogy wyraa liczb z rónych po-wodów wan lub niewan dla mówicego, przez co nadaway jakoci liczeb-nikowi, który w sposób naturalny zajmowa miejsce przed elementem nad-rzdnym. Dziao si tak wówczas, gdy dany liczebnik traci znaczenie liczeb-nika (np. primus) i nabiera waloru intensywnoci. Inwersji czsto towarzy-szyo umieszczanie dodatkowego elementu midzy determinans i
determi-natum, np.:
BG I, 12: Cesar certior factus est… quartam vero partem citra flumen Ararim reliquam esse...
HF II, 1: Septimo igitur regressus anno a Roma, cum auctoritate papae ilius...
Starofrancuski liczebnik porzdkowy zachowywa si inaczej. Stawiany by zawsze przed elementem nadrzdnym, co stwarzao sytuacj odwrotn w stosunku do aciny (por. MÉNARD 1994:114-115). Sytuacja tego typu moga
by spowodowana analogi do szyku liczebnika gównego:
CC 163: Al cinquiesme jor aprés s’arma tote l’oz,
CC 150: La quatre bataille fist li cuens Loeÿs de Blois et de Chartain CC 151: totes ces genz firent la quinte bataille.
Ewolucja szyku przydawki przymiotnej liczebnikowej, wyraonej zarów-no liczebnikiem gównym, jak i porzdkowym, przebiegaa zatem w nastpu-jcy sposób:
antepozycja lub postpozycja > antepozycja
(I wiek przed Chr./VI wiek po Chr.) (XIII wiek po Chr.)
W acinie ludowej ma miejsce stopniowe utrwalenie si szyku antycypacyj-nego liczebników gównych i porzdkowych w syntagmach nominalnych. Co mogo by przyczyn takiego stanu rzeczy? Wyróni mona w tym miejscu
dwojakiego rodzaju czynniki: wewntrzne i zewntrzne. Czynniki wewntrz-ne skadaj si na tendencje, którymi móg charakteryzowa si jzyk aci-ski sam w sobie. Aby spróbowa wytumaczy taki stan rzeczy, naley od-woa si raz jeszcze do Marouzeau, który pisze, e liczebniki wyraajce dokadn liczb i okrelajce konkretne, dobrze znane mówicemu rzeczow-niki wystpuj w antepozycji (MAROUZEAU 1953 : 25). Naley zwróci uwa-g, e liczebniki uywane s na co dzie w bardzo konkretnych sytuacjach i okrelaj dokadnie konkretne przedmioty. Fakt ten jest bardzo istotny, gdy bierze si pod uwag jzyk mówiony, jakim bya lingua vulgaris. Wynikiem tego byo utrwalenie szyku antepozycyjnego liczebnika gównego w jzyku starofrancuskim. Liczebnik porzdkowy za móg wystpowa w antepozy-cji, jak si wydaje, ju tylko przez analogi do liczebnika gównego. Na czynniki zewntrze natomiast skada si wpyw innych jzyków, które mog-y oddziamog-ywa na ewolucj szyku sermo vulgaris. Powtórzmy raz jeszcze: szyk przydawki przymiotnej liczebnikowej w sermo vulgaris cechowao stop-niowe utrwalenie si szyku antycypacyjnego liczebników gównych i porzd-kowych w syntagmach nominalnych, a zatem szyk ten móg charakteryzowa si tendencjami do antepozycji determinans w stosunku do determinatum przy jednoczesnym niewykluczaniu szyku progresywnego. Tendencja ta mog-a by równie spowodowana wpywem jzyków germaskich, które przyjmuj wanie szyk antepozycyjny przydawki przymiotnej liczebnikowej.
BIBLIOGRAFIA
RÓDA
C.IULII CAESARIS Commentarii de bello Gallico, ed. B. Kübler, Lipsiae: In aedibus B.G. Teubneri
1911.
GREGORIUS TURONENSIS, Historiae Ecclesiasticae Francorum libri decem, w: Patrologiae cursus completus. Series Latina, ed. J.-P. Migne, vol. LXXI, Paris 1879, col. 159-571.
VILLEHARDOUIN, La conquête de Constantinople, éd. E. Faral, Paris: Les Belles-Lettres 1961.
OPRACOWANIA
BATANY J.: Français médiéval. Textes choisis, commentaires linguistiques, commentaires
litté-raires, chronologie phonétique, Paris: Bordas 1988.
NYROP K.: Grammaire historique de la langue française, t. II, Paris: Alphonse Picard & Fils 1914.
G®BKA-WOLAK M.: Zwizki linearne mi dzy sk adnikami grupy nominalnej we wspó czesnym j zyku polskim, Toru: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikoaja Kopernika 2000.
KACZMARKOWSKI M.: Nominalne grupy syntaktyczne aciny okresu klasycznego, Lublin: RW KUL 1985.
LÖFSTEDT E.: Late Latin, Nygaard–Oslo: H. Aschehoug & Co. 1959.
MAROUZEAU J.: L’Ordre des mots en latin, Volume Complémentaire, Paris: Les Belles-Lettres 1953.
MÉNARD Ph.: Syntaxe de l’ancien français, Bordeaux: Éditions Brière 1994.
POLASKI K. (red.): Encyklopedia j zykoznawstwa ogólnego, Wrocaw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich 1999.
SAFAREWICZ J.: Gramatyka historyczna j zyka aciskiego, cz. II: Sk adnia, Warszawa: Pastwo-we Zakady Wydawnictw Szkolnych 1950.
TOPOLISKA Z. (red.): Gramatyka wspó czesnego j zyka polskiego – Sk adnia, Warszawa: Pa-stwowe Wydawnictwo Naukowe 1984.
VÄÄNÄNEN V.: Introduction au latin vulgaire, Paris: Librairie C. Klincksieck 1963.
VÄÄNÄNEN V.: Anthologie de textes latins teinés de vulgarismes, Paris: Librairie C. Klincksieck 1967.
LINGUA VULGARIS BETWEEN LATIN AND FRENCH. THE DISTRIBUTION OF NUMERALS IN THE FUNCTION OF ATTRIBUTIVES
S u m m a r y
This article aims at the reconstruction of the evolution of the distribution of numerals in the function of attributive premodifiers within the noun phrase throughout the period of Late Latin. The analysis employs three source texts: Classical Latin (as a point of reference), Late Latin and Old French, respectively. The research results are presented in the form of charts.
Translated by Konrad Klimkowski
Sowa kluczowe: acina ludowa, ewolucja szyku, syntagma nominalna, ewolucja jzyka aci-skiego, pó na acina.
Key words: Vulgar Latin, the evolution of the pattern, the nominal syntagma, evolution of the Latin language, Late Latin.
