ROCZNIKI NAUK SPOàECZNYCH Tom 43, numer 2 – 2015
JANUSZ MARIAēSKI, MaáĪeĔstwo i rodzina w ĞwiadomoĞci máodzieĪy matu-ralnej – stabilnoĞü i zmiana, ToruĔ: Wydawnictwo Adam Marszaáek 2012, ss. 438.
Janusz MariaĔski w recenzowanej tutaj ksiąĪce dotyka bardzo waĪnych kwestii związanych z dokonującymi siĊ przemianami spoáeczno-kulturowymi w Polsce. Autor duĪo miejsca poĞwiĊca opisie tych przemian, manifestujących siĊ m.in. wielkimi procesami sekularyzacji, indywidualizacji, detradycjonali-zacji, pluralizacji. UwaĪa, Īe przemiany te oddziaáują na rodzinĊ, w której „jak w soczewce” odzwierciedlają siĊ problemy caáego spoáeczeĔstwa pol-skiego. KsiąĪka skáada siĊ z szeĞciu rozdziaáów, w których poruszone zostaáy nastĊpujące zagadnienia: 1. MaáĪeĔstwo i rodzina w (po)nowoczesnych spoáe-czeĔstwach – katolickie ideaáy i rzeczywistoĞü spoáeczna, 2. MaáĪeĔstwo i ro-dzina jako przedmiot badaĔ socjologicznych, 3. Rodzina jako wartoĞü w hie-rarchii wartoĞci codziennych i egzystencjalnych, 4. Priorytety wartoĞci pod-stawowych w ĞwiadomoĞci maturzystów, 5. WartoĞci Īycia maáĪeĔskiego i ro-dzinnego, 6. WartoĞci prorodzinne a Īycie seksualne. Zawarte w niej rozwa-Īania, oparte na obszernej analizie literatury przedmiotu, prowadzone są w kontekĞcie tezy o sekularyzacji, indywidualizacji i pluralizacji form Īycia maáĪeĔskiego i rodzinnego oraz tezy o desekularyzacji, socjalizacji i ewange-lizacji. Bogaty materiaá empiryczny pochodzi z badaĔ wáasnych, przeprowa-dzonych wĞród polskich maturzystów bĊdących pokoleniem transformacji spoáeczno-gospodarczych, politycznych i kulturowych oraz z istniejących badaĔ socjologicznych (w tym prowadzonych przez najwiĊksze pracownie socjologiczne w kraju OBOP, CEBOS, PGSS, OPINIA itp.). Przedstawiana publikacja to waĪny empiryczny namysá nad szansami, dylematami i zagroĪe-niami polskiej rodziny. Autor próbuje znaleĨü odpowiedĨ na istotne pytania: Czy rodzina zajmuje nadal centralne miejsce w systemie wartoĞci uznawanych przez máodzieĪ? Czy máodzi ludzie są skáonni podjąü odpowiedzialnoĞü wią-Īącą siĊ z zaáoĪeniem rodziny? Jaką wizjĊ rodziny preferuje siĊ jako najbar-dziej waĪną i poĪądaną? Jaki jest stosunek máodzieĪy do etyki
skiej i maáĪeĔskiej, upowszechnianej w spoáeczeĔstwie polskim gáównie przez KoĞcióá katolicki? Czy wiernoĞü i nierozerwalnoĞü maáĪeĔska są uznawane przez nią za wartoĞci waĪne w Īyciu? Jak máodzieĪ ocenia przyszáą wáasną rodzinĊ na tle rodziny pochodzenia? Jak ocenia swoich rodziców i stosowane przez nich sposoby wychowania? Czy rodzina jest w dalszym ciągu podsta-wową instytucją ksztaátującą religijną i moralną toĪsamoĞü czáowieka? Jakie czynniki osáabiają, a jakie wzmacniają rangĊ rodziny? Czy dokonujące siĊ zmiany oznaczają rozpad, a nawet chaos w Ğwiecie wartoĞci prorodzinnych máodzieĪy, czy raczej poszukiwanie nowych sposobów realizacji?
NaleĪy dodaü, Īe Autor przy udzielaniu odpowiedzi na wyĪej postawione pytania nie ogranicza siĊ jedynie do kontekstu polskiego, lecz ukazuje sytu-acjĊ rodzinną i moralną spoáeczeĔstwa na tle procesów zachodzących w kra-jach Europy Zachodniej, umoĪliwiając tym samym peániejszy ogląd omawia-nych zjawisk. Na uwagĊ zasáuguje równieĪ metodologiczna strona publikacji. Jasno, obszernie i precyzyjnie opisana procedura badawcza oraz w klarowny sposób postawione problemy i hipotezy badawcze pozwalają czytelnikowi peániej zrozumieü poruszane w ksiąĪce zagadnienia. Dokáadna analiza i inter-pretacja wyników badaĔ wáasnych, poparta analizą istniejących na ten temat badaĔ, obiektywizuje uzyskane wyniki oraz umoĪliwia wáaĞciwą ocenĊ pre-zentowanych zjawisk. CaáoĞü opracowania stanowi metodycznie uporządko-wany i czytelny wywód.
W swojej ksiąĪce ks. MariaĔski analizuje sytuacjĊ rodzinną oraz moralną spoáeczeĔstwa polskiego w dobie dokonujących siĊ przemian. Jego zdaniem „w zmienionej sytuacji spoáeczno-ekonomicznej coraz bardziej «nieprzejrzy-stej», wiele dotychczasowych poglądów dotyczących religii i KoĞcioáa kato-lickiego oraz rodziny w spoáeczeĔstwie polskim, zwáaszcza w Ğrodowiskach máodzieĪowych, wymaga ponownego przemyĞlenia i sformuáowania” (s. 6). Jest to uzasadnione faktem radykalnie zmieniających siĊ warunków spo-áeczno-kulturowych, w których przebiega faza bycia máodym, oraz tym, Īe máode pokolenie wykazuje znaczny potencjaá innowacyjny, takĪe w odniesie-niu do maáĪeĔstwa i rodziny. Autor zaznacza, Īe zajmuje siĊ „niemal wyáącz-nie ĞwiadomoĞciowymi aspektami Īycia maáĪeĔskiego i rodzinnego, czyli tym, jak máodzieĪ z ostatnich klas szkóá ponadgimnazjalnych postrzega i oce-nia oraz wartoĞciuje wybrane elementy Īycia maáĪeĔskiego i rodzinnego” (s. 12). Dokonuje wiĊc analizy ĞwiadomoĞci rodzinnej czy ideologii prorodzin-nej, uznawanych wartoĞci i norm prorodzinnych. OkreĞlenie terminu Ğwiado-moĞü rodzinna przyjmuje za Zbigniewem Tyszką, który uwaĪa, Īe jest to ca-áoksztaát subiektywnych odniesieĔ czáonków rodziny do wáasnej rodziny, do
róĪnych kategorii rodzin oraz do rodziny „w ogóle”. TreĞcią ĞwiadomoĞci są teĪ elementy skáadowe rodziny, takie jak: role, pozycje spoáeczne, wiĊzi i za-sady wspóáĪycia rodzinnego, itp. Chodzi tu o poglądy, opinie, przekonania, postawy, dokonywanie wartoĞciowania, oceny i modele ĞwiadomoĞciowe.
NajwiĊcej uwagi poĞwiĊca J. MariaĔski procesowi sekularyzacji. Traktuje sekularyzacjĊ rodziny i spoáeczeĔstwa jako proces nieunikniony i nieodwra-calny. Zdaniem Autora proces ten w Polsce nie tyle rozpocząá siĊ z chwilą zmian ustrojowych w roku 1989, ile ulegá i nadal ulega pewnemu przyspiesze-niu. „Przed 1989 rokiem istniaáa zaprogramowana ateizacja i laicyzacja spoáe-czeĔstwa (upowszechniana z róĪnym nasileniem w poszczególnych dziesiĊ-cioleciach), z której wynikaáa mniej lub bardziej wyraĨna demoralizacja, a w kaĪdym razie osáabienie chrzeĞcijaĔskiego etosu. Dzisiaj gáosi siĊ oficjalnie wolnoĞü religijną, ale planuje przymusową demoralizacjĊ (np. wprowadzenie do szkóá laickiej edukacji seksualnej jako przedmiotu obowiązkowego), a przynajmniej ograniczanie roli chrzeĞcijaĔskich zasad moralnych w Īyciu spoáecznym, zwáaszcza publicznym” (s. 67). Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, z którym wiązano upowszechnienie siĊ modernizacji spo-áecznej, oczekiwano szybkiego procesu sekularyzacji, który miaá byü ceną za modernizacjĊ. Rozwój technologii informatycznych przyczyniá siĊ do maso-wego pojawienia siĊ prądów kulturowych, modeli Īycia i Ğwiatopoglądów, w tym takĪe tych, które są sprzeczne z katolicyzmem. MariaĔski uwaĪa, Īe w warunkach transformacji ustrojowej nie dokonaá siĊ w spoáeczeĔstwie pol-skim gwaátowny rozpad dotychczasowych struktur religijno-koĞcielnych, jed-nak katolicyzm polski znalazá siĊ w sytuacji napiĊcia pomiĊdzy sekularyzacją, przejawiającą siĊ nieznacznym spadkiem praktyk religijnych, kryzysem prze-kazu wiary, kryzysem rodziny, relatywizacją chrzeĞcijaĔskich wartoĞci moral-nych a ewangelizacją dokonującą siĊ poprzez oddziaáywania KoĞcioáa oraz nowych ruchów religijnych na ĞwiadomoĞü zbiorową Polaków.
Autor opiniowanej ksiąĪki zauwaĪa bardzo waĪną zaleĪnoĞü miĊdzy ro-dziną, jako pewną formą Īycia osobowego i spoáecznego, a religią. OtóĪ ro-dzina zawsze jest najwaĪniejszym Ğrodowiskiem religijnej i moralnej socjali-zacji, religia zaĞ wpáywa zarówno na strukturĊ i formy Īycia rodzinnego, jak i na wartoĞci i normy ksztaátujące Īycie wewnątrzrodzinne oraz powiązania rodziny ze Ğrodowiskiem zewnĊtrznym. Tak byáo w spoáeczeĔstwach trady-cyjnych, tak teĪ jest w spoáeczeĔstwach nowoczesnych i ponowoczesnych, jednak intensywnoĞü tego wpáywu wyraĨnie siĊ zmniejsza. Sekularyzacja zawsze otwiera drogĊ do nowych form religii i rodziny, ale i do rozdziaáu sfery religii i rodziny. Trudno wiĊc nie przyznaü Autorowi racji, Īe rodzina,
która zawsze byáa podstawową instytucją socjalizacji i wychowania religij-nego, aktualnie traci wiele z tych funkcji, wchodząc w fazĊ kryzysu swoich dotychczasowych form i struktur (zmniejsza siĊ gotowoĞü do zawierania nie-rozerwalnych związków maáĪeĔskich, przesuwa wiek zawierania maáĪeĔstw, szerzy siĊ idea wspólnego zamieszkiwania przed Ğlubem, wzrasta liczba maá-ĪeĔstw mieszanych wyznaniowo i interreligijnych). Pomimo tych przemian Autor uwaĪa, Īe rodzina w dalszym ciągu uchodzi za „ostatni bastion” wobec narastających procesów sekularyzacyjnych oraz „najwaĪniejszą instancjĊ so-cjalizacji religijnej i moralnej” (s. 69), stąd wychowanie do wartoĞci proro-dzinnych jest waĪnym zadaniem KoĞcioáa katolickiego w Polsce.
Analiza empiryczna uzyskanych danych pozwala Autorowi ksiąĪki na stwierdzenie, Īe máodzieĪ maturalna wĞród aprobowanych celów i wartoĞci egzystencjalnych wymienia przede wszystkim rodzinĊ oraz miáoĞü i uczucie. Jej gáównym celem Īyciowym jest nadal szczĊĞcie rodzinne, które jest teĪ wartoĞcią wiodącą w hierarchii wartoĞci Īycia codziennego. Nawet wĞród celów ostatecznych wartoĞci prorodzinne są czĊĞciej preferowane niĪ wartoĞci indywidualne i religijne. Zarazem wĞród wybranych celów i dąĪeĔ Īyciowych máodzieĪy wyraĨnie daje siĊ zauwaĪyü wzrost znaczenia wartoĞci material-nych oraz związanych z pracą i wyksztaáceniem. Jednak wartoĞcią porządku-jącą, w pewnym sensie dominującą nad pozostaáymi, jest szczĊĞcie rodzinne i miáoĞü. Zdaniem Autora ogólne wartoĞci prorodzinne są jeszcze mocno zakorzenione w mentalnoĞci máodzieĪy maturalnej. Zarówno badania socjolo-giczne dotyczące maturzystów, z poáowy lat dziewiĊüdziesiątych XX wieku i pod koniec pierwszej dekady XXI wieku, jak i wyniki empiryczne uzyskane przez Autora pokazują, Īe w Ğrodowiskach máodzieĪowych aprobata wartoĞci podstawowych (wolnoĞü, sprawiedliwoĞü, równoĞü spoáeczna) utrzymaáa siĊ na zbliĪonym poziomie. Tym samym moĪna mówiü o znikomym trendzie osáabienia niektórych podstawowych orientacji moralnych, mających dawniej silne zakorzenienie w tradycji. NaleĪy teĪ podkreĞliü, Īe mniej wiĊcej taka sama czĊĞü badanych maturzystów opowiada siĊ za indywidualistycznym ro-zumieniem wolnoĞci („kaĪdy robi, co chce”), co i za ujĊciem obiektywistycz-nym (wolnoĞü związana z dobrem i prawdą). MariaĔski podkreĞla, Īe uzna-wane bądĨ kwestionowane wartoĞci podstawowe przynajmniej poĞrednio rzu-tują na kondycjĊ moralną rodziny polskiej. Podobnie jak pluralizm czy rela-tywnoĞü wartoĞci moralnych w spoáeczeĔstwie uznawana jako fakt nie moĪe stanowiü normy czy ideaáu wychowawczego. Nie sposób bowiem wychowy-waü do relatywizmu moralnego wedáug reguáy „dzisiaj przekazujĊ ci takie oto wartoĞci i normy, ale są one tymczasowe, jutro mogą byü inne lub nawet
z pewnoĞcią bĊdą inne” (s. 243). W wychowaniu bardzo waĪne jest, aby wy-chowywaü jednostki zdolne do podejmowania autonomicznych wyborów oraz odpowiedzialne za siebie i innych ludzi. Ku temu wáaĞnie potrzebne są staáe drogowskazy aksjologiczne i normatywne, przede wszystkim wartoĞci uniwer-salne, które opierają siĊ relatywizacji. Bez okreĞlonego stopnia konsensusu normatywnego (moralnego) spoáeczeĔstwo nie moĪe prawidáowo funkcjono-waü. Zdaniem Autora w szybko zmieniających siĊ spoáeczeĔstwach wspóácze-snych rodzina traci czĊĞciowo swoje funkcje wychowawcze. Zmieniają siĊ teĪ cele wychowania aprobowane przez rodziców. „O ile dawniej rodzina kon-centrowaáa siĊ na przekazie okreĞlonych wartoĞci i norm (czĊsto o charakterze religijnym), o tyle wspóáczeĞnie przekazuje dzieciom wiedzĊ i umiejĊtnoĞci, jak zachowywaü siĊ w róĪnych sytuacjach Īyciowych w sposób skuteczny i elastyczny. Mniej skupia siĊ na egzekwowaniu wzorców normatywnych, bar-dziej zaĞ na zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych przez miáoĞü, wzajemny szacunek i zaufanie” (s. 319).
Przeprowadzone przez Janusza MariaĔskiego badania pokazują, Īe relacje w rodzinie ukáadają siĊ na ogóá pozytywnie; okoáo poáowa badanych maturzy-stów wychowuje siĊ w korzystnych warunkach zapewnionych im przez rodzi-ców, w wiĊkszoĞci badana máodzieĪ pozytywnie teĪ ocenia atmosferĊ panu-jącą w ich domach. Sytuacja taka sprzyja transmisji wartoĞci i norm moral-nych z jednego pokolenia na drugie. Jednak, jak twierdzi Autor, pomimo tego, Īe rodzina w dalszym ciągu stanowi bardzo waĪną instancjĊ przekazu wartoĞci i norm, to równoczeĞnie nasilają siĊ procesy dysonansu aksjologicznego miĊ-dzy rodzicami i dzieümi. „W Ğwietle dotychczasowych badaĔ empirycznych wydaje siĊ uzasadniona teza o powolnym narastaniu na przeáomie wieków siá odĞrodkowych w rodzinie, procesów dezintegracji i dyskontynuacji w przeka-zie wartoĞci i norm, zapowiadających narastanie wewnĊtrznych konfliktów. Konflikty wewnątrzrodzinne przyczyniają siĊ z jednej strony do dezintegracji spoáecznej, z drugiej przyspieszają rozwój osobowoĞciowy máodego pokole-nia, mogą ksztaátowaü postawy tolerancji w rodzinie i spoáeczeĔstwie. Dyna-mizują proces «otwierania siĊ» rodziny na wpáywy zewnĊtrzne i przeksztaáca-nia siĊ rodziny z instytucji ekskluzywnej w inkluzyjną” (s. 320-321).
Przedstawione badania pokazują daleko idącą liberalizacjĊ oraz autonomi-zacjĊ poglądów obyczajowych máodzieĪy, zwáaszcza w zakresie moralnoĞci maáĪeĔskiej i rodzinnej. „RozdĨwiĊk pomiĊdzy moralnym nauczaniem Ko-Ğcioáa oraz poglądami i zachowaniami máodych katolików zaznacza siĊ w spra-wach związanych z Īyciem seksualnym, erotyką, nierozerwalnoĞcią maáĪeĔstwa i normami moralnymi regulującymi poĪycie maáĪeĔskie” (s. 381). Sytuacja ta
nie odnosi siĊ do caáej populacji máodzieĪy maturalnej. Jak wynika z oma-wianych badaĔ, ponad czwarta czĊĞü máodych Polaków aprobuje doktrynĊ KoĞcioáa, czwarta czĊĞü wyraĪa mniej lub bardziej wyraĨne zastrzeĪenia, ponad trzecia czĊĞü odeszáa w bardzo wielu kwestiach, nawet fundamental-nych, od wartoĞci i norm przyjĊtych w KoĞciele katolickim, a co dziesiąty ankietowany maturzysta nie ma skrystalizowanych przekonaĔ moralnych lub nie chce udzieliü odpowiedzi na zadawane pytania. SkáonnoĞü do permisywi-zmu, a nawet relatywizmu moralnego máodzieĪy ponadgimnazjalnej jest fak-tem, któremu KoĞcióá próbuje na róĪne sposoby przeciwdziaáaü. Dlatego teĪ, zdaniem Autora omawianej publikacji, waĪnym zadaniem KoĞcioáa katolic-kiego w Polsce jest wychowanie do wartoĞci prorodzinnych, bowiem rodzina jest bardzo trwaáym Ğrodowiskiem wychowania religijnego i moralnego.
Omawiana publikacja stanowi cenny materiaá, który pozwala czytelnikowi poznaü i zrozumieü procesy zachodzące w zmieniającej siĊ sytuacji spoáeczeĔ-stwa polskiego, w tym przemiany w polskiej moralnoĞci, rodzinie oraz poglą-dach máodych ludzi na wymienione kwestie. Autor z wielką dojrzaáoĞcią ba-dacza zjawisk spoáecznych opisuje i wyjaĞnia powyĪsze zagadnienia. Jego ksiąĪka moĪe stanowiü nieocenioną pomoc dla tych wszystkich, którym nie są obojĊtne sprawy naszej ojczyzny oraz dobre wychowanie przyszáych pokoleĔ.
Lidia Dakowicz Katedra Teorii Wychowania i Antropologii Pedagogicznej Uniwersytetu w Biaáymstoku
JANUSZ MARIAēSKI, Praktyki religijne w Polsce w procesie przemian.
Studium socjologiczne, Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne i
Dru-karnia w Sandomierzu 2014, ss. 392.
Rok 2014 byá dla Polski rokiem waĪnych rocznic historycznych. Do tych najistotniejszych naleĪą 75. rocznica wybuchu II wojny Ğwiatowej oraz 70. rocznica powstania warszawskiego. Wiele dziaáo siĊ równieĪ w nieco bliĪ-szych nam czasach. Rok ubiegáy, 2014, to pierwsza dekada funkcjonowania Polski w strukturach Unii Europejskiej, a ta rocznica nie byáaby moĪliwa, gdyby nie byáo 4 czerwca 1989 r. i pierwszych czĊĞciowo wolnych wyborów ROCZNIKI NAUK SPOàECZNYCH 43, 2, 2015
