ROCZNIKI NAUK SPOŁECZNYCH
Tom XI, zeszyt 2 — 1983
M A R IA N S U R D A C K I
STOSUNKI WYZNANIOWE W DIECEZJI KRAKOW SKIEJ
W POŁOWIE XVIII WIEKU NA PODSTAWIE
W IZ Y T A C JI I T A B E L BISKUPA A. S. ZAŁUSKIEGO
W S T Ę PJednym z dwu podstawowych w ykorzystanych w artykule źródeł
były akta W izytacji kościelnych diecezji krakow skiej z lat 1747— 1749,
sporządzone z inicjatywy biskupa Andrzeja Stanisław a Kostki Załus
kiego. Zachowane dla 35 dekanatów akta zgrupowane w 20 księgach
znajdują się obecnie w Archiwum Kurii M etropolitalnej w Krakowie
(dalej A K M K r ) P o n a d to akta dwóch dekanatów (Parczew i Chodel)
przechowywane są w Archiwum Diecezjalnym w Lublinie (dalej ADL) *.
Drugim podstawowym źródłem były powstałe w latach 1747— 1749
Tabele Załuskiego (Tabele eorum super quibus in visitatione inquiren
dum est), które ze względu na większą kompletność posiadają dla ba
danego problemu jeszcze wyższą wartość od akt wizytacji kanonicz
nych. Tabele te były przez długi czas nieznane. Dopiero w 1965 r.
S. Litak opublikował, o nich ko m u n ik at3. Z najdują się one, podobnie
1 B a rd z o d łu g ie ty t u ły p o szc z e g ó ln y c h k s ią g a k t w iz y ta c ji sp o rz ą d z o n e są p rz y p o m o cy ró ż n o ro d n y c h fo rm u ł. Z te g o w z g lą d u k o n ie c z n e je s t p o d a n ie s y g n a tu r ksiąg , p o d k tó r y m i z n a jd u ją się o n e w A K M K r: A V C ap . 67 ( d e k a n a ty P ro s z o w ic e i W itów ); A V 29 (S k ała); A V 30 (N o w a G ó ra i B y to m ); A V 31 ( J ę d rz e jó w i K siąż); AV 32 (W o lb ro m i L eló w ); A V 33 (D obczyce i L ip n ic a ); A V 34 (Ż y w iec); A V 35 (O św ięcim i Z a to r); A V 36 (S k a w in a ); A V 37 (B o d z e n ty n , K u n ó w ), A V 38 (R ad o m ); AV 39 (S o k o łin a, K ije); A V 40 (W ieliczk a); A V 41 (Ł u k ó w ); A V 42 (R u d n ik , M ie- chocin); A V 43 (K a z im ie rz , S olec); A V 44 (Z w o leń , S tę ż y c a ); A V 45 (U rzęd ó w , O p ató w , Z a w ic h o st); A V 46 (P o ła n ie c , K o p rz y w n ic a ); A V 47 (T a rn ó w , W ojnicz).
2 A D L : S ta t u s E c c le s ia ru m D e c a n a tu s P a r c z o v ie n s is e t C h o d e lie n sis A n n o D o m in i M ille sim o S e p tig e n tis im o Q u a d ra g e sim o O c ta v a (sygn. A 103).
3 S. L i t a k . T a b e la e e o r u m s u p e r q u ib u s in v is ita tio n e in q u ir e n d u m e st w A r
c h iw u m K u r ii M e tr o p o lita ln e j w K r a k o w ie . „ S p ra w o z d a n ia z c z y n n o śc i w y d a w n i
czej i p o sied zeń n a u k o w y c h T N K U L ” 15: 1967 s. 129— 130. N a te m a t T a b e l zob. też: S. L i t a k . S tr u k tu r a i fu n k c j e p a r a fii w P olsce. W : K o śc ió ł w P o lsce. R ed. J. K loczow ski. T. I I W ie k i X V I— X V III. K ra k ó w 1970 s. 267—272; B. K u m o r .
jak akta wizytacji, w Archiw um K urii M etropolitalnej w Krakowie*.
Ze względu na pewne braki i luki W izytacji i Tabel duże znaczenie
dla badanego problem u posiada również Spis ludności diecezji krakow
skiej z roku 1787, dokonany z rozporządzenia prym asa księcia Michała
Jerzego Poniatowskiego. O bejm uje on diecezję w granicach po pierw
szym rozbiorze Polski, brak zaś w spisie inform acji o terenach zaję
tych przez A ustrię w 1772 r. Oryginał Spisu znajduje się także w Archi
wum K urii M etropolitalnej w K rakow iw e*.
Jako źródło pomocnicze wykorzystano ponadto Liczbą głów ży
dowskich w Koronie z T a ryfy z roku 1765 6. Posługiwano się też spo
radycznie spisem parafii części austriackiej diecezji krakowskiej z
1776 r.7, jak również w izytacjam i kościołów unickich z XVIII wieku*.
W artość inform acji demograficznych zaw artych w W izytacjach *
N ie z n a n e źr ó d ła do s t a t y s t y k i lu d n o ś c i d ie c e z ji k r a k o w s k ie j w X V I I I w . „ P rz e szłość D e m o g ra fic z n a P o ls k i” (d a le j P .D .P .) 4: 1971 s. 21—59.
4 K a r ty T a b e l w o b rę b ie k s ią g n ie są n u m e r o w a n e . K się g i p o s ia d a ją s y g n a tu r ę , od 1 do 12. W o b ec te g o p r z y ję to z a sa d ę n ie o d w o ły w a n ia się d o T a b e l w p r z y p is a c h , a t a m g d zie z a sz ła p o tr z e b a p o d a w a n o n a z w y d e k a n a tó w .
5 W a r t y k u le n ie w y k o rz y s ta n o o ry g in a łu . P o słu ż o n o się je g o p u b lik a c ją d o k o n a n ą p rz e z J. K le c z y ń sk ie g o , k tó r a n ie je s t je d n a k w ie r n y m je g o p rz e d r u k ie m (w b a d a n ia c h p o słu ż o n o się m a te r ia łe m sk o ry g o w a n y m p rz e z K leczy ń sk ieg o ). Zob.: J . K l e c z y ń s k i : S p is lu d n o ś c i d ie c e z ji k r a k o w s k i e j z r. 1787. „ A rc h iw u m K o m is ji H is to ry c z n e j A k a d e m ii U m ie ję tn o ś c i” (d a le j A K H A U ) 7: 1894 s. 269— 478. D o d a tk o w e in f o r m a c je o s p isie p a tr z : J . K l e p c z y ń s k i . S p is y lu d n o ś c i w R z e c z y
p o s p o lite j P o ls k ie j. „ R o z p ra w y W ydz. H isto ry c z n o -F ilo z o fic z n e g o A k a d e m ii U m ie
ję tn o ś c i” 5: 1894 s e r ia 2 s. 33—61; T. L a d e n b e r g e r . R o z m ie s z c z e n ie lu d n o ści d ie c e z ji k r a k o w s k ie j w 1787 r o k u , W : P race h is to r y c z n e w y d a n e k u u c z c z e n iu 50-le- cia A k a d e m ic k ie g o K o la H is to r y k ó w U n iw e r s y te tu J a n a K a z im ie r z a w e L w o w ie 1878— 1928. L w ó w 1929 s. 337— 351 i m a p a . 6 L ic z b a g łó w ż y d o w s k ic h w K o ro n ie z ta r y f 1765 ro k u . W yd. J. K le c z y ń sk i i F . K lu c z y c k i. A K H A U 8: 1898 s. 338—407. S p is te n o p ra c o w a ł częściow o d la w oj. k r a k o w s k ie g o A. C z u c z y ń sk i (S p is Ż y d ó w w o je w ó d z tw a k r a k o w s k ie g o w 1765 r. A K H A U 8: 1898 s. 408— 427). N a te m a t sp isu p a tr z ta k ż e : R. M a h 1 e r. Ż y d z i
w d a w n e j P o lsce w ś w ie tle liczb . S tr u k tu r a d e m o g r a fic z n a i sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n a Ż y d ó w w K o ro n ie w X V I I I w ie k u . P D P 1: 1967 s. 131— 180; A. E i s e n b a c h . Ż y d z i w d a w n e j P olsce w ś w ie tle liczb. „ K w a r ta ln ik H is to ry c z n y ” 66: 1959 n r 2
s. 511— 520.
7 D e sc rip tio p a r o c h ia liu m e t b e n e fic io r u m in d io cesi C ra co u ien si p a rte c iv itu -
la n a c in s c r ip iu m c u m c ir c u m s ta tu s in ta b e lla n o r m a li ab s e p te m b r is a n n i elapsi p e ra c ta s p e c ific a tis fa c ta a n n o D o m in i 1776. S p is te n z n a jd u je się w A K M K r.
W a rty k u le - p o słu ż o n o się w y c ią g ie m d a n y c h d e m o g ra fic z n y c h z te g o sp isu z a w a r ty c h w e w s p o m n ia n e j p ra c y B. K u m o ra .
8 D a n e p r z y ję to za: S. J o p . R o z m ia r y je d n o s te k a d m in is tr a c ji p a ń s tw o w e j oraz
g m in w y z n a n io w y c h (p a r a fie r z y m s k o - k a to l ic k i e i g r e k o - k a to lic k ie , k a h a ły ) n a t e re n ie w o j. lu b e ls k ie g o w o s ta tn ie j ć w ie r c i X V I I I w . „R ocznik L u b e ls k i” 16: 1972
s. 105— 111. T a m te ż in f o rm a c je o w y m ie n io n y c h w iz y ta c ja c h .
i Tabelach Załuskiego jest bezcenna w badaniach nad stosunkam i w y
znaniowymi. Dzięki nim można uzyskać przybliżone dane na tem at
liczebności poszczególnych grup wyznaniowych. Źródła te pow stały kiedy
nie prowadzono jeszcze staty sty k państwowych, i dlatego jedynie one
niosą tak bogate informacje, porównywalne w skali całej diecezji. Jed
nakże wartość inform acji przekazywanych przez te źródła m aleje w w y
niku ich niekompletności. Zadaniem tego artykułu będzie więc uzupeł
nienie przy pomocy różnych szacunków luk w przekazach dem ogra
ficznych i ustalenie liczebności poszczególnych wyznań: rzym o-katoli-
ków, żydów, protestantów i grekokatolików . W pracy w ykorzystano
metodę statystyczno-demograficzną, której w ybór został podyktow any
celem badawczym artykułu i charakterem w ykorzystanych źródeł.
W dotychczasowej historiografii problem liczebności w yznań i ich
terytorialnego rozmieszczenia w dawnej Rzeczypospolitej nie był w za
padzie poruszany. Pierw szą próbę w tym kierunku podjął w 1967 r.
J. Janczak, który na podstawie stosunkowo dokładnych spisów ludnoś
ciowych, uwzględniających stru k tu rę wyznaniową, omówił i przedsta
wił kartograficznie rozmieszczenie wyznań na Śląsku w początkach
XIX w ie k u 10. Dla diecezji płockiej zagadnienie stosunków w yznanio
wych opracował na podstawie Spisu Poniatowskiego z 1776 r. S. L itak 11
d a tn o ś c i do ró ż n e g o ty p u b a d a ń h is to ry c z n y c h z a w ie r a j ą p r a c e : S. L i t a k . A k t a w iz y ta c y jn e p a ra fii z X V I — X V I I I w . ja k o źr ó d ło h is to r y c z n e . „ Z e s z y ty N a u k o w e K U L ” (d alej ZN K U L) 5: 1962 n r 3 s. 41— 58; T e n ż e . W s p r a w ie p u b lik a c ji
i
r e je s tr a c ji a k t w iz y t a c y jn y c h k o ś c io łó w i p a ra fii. „ A rc h iw a B ib lio te k i i M u z e a K o ś c ie ln e ” (d a le j A B M K ) 14: 1967 s. 133— 149; B. K u m o r . P r z e d r o z b io r o w e w iz y ta c je k o śc ie ln e ja k o źró d ło d e m o g r a fic z n e . P D P 2: 1969 s. 3—29; S. L i t a k . S t r u k t u r a s. 267—272. Zob. te ż : J ; S z y m a ń s k i . Z d z ie jó w w iz y t a c ji a r c h id ia k o ń s k ic h „ R o czn ik i H u m a n is ty c z n e ” 18: 1959 z. 2 s. 273—274; S. L i b r o w s k i . W iz y ta c je d ie c e z ji w ło c ła w s k ie j. Cz. 1: W iz y ta c je d ie c e z ji k u ja w s k o - p o m o r s k ie j . T . 1. O p ra c o w a n ie a rc h iW a ln o -źró d ło zn a w c ze . Z. 1. W s tę p o g ó ln y do w iz y ta c ji. A B M K 8: 1964 s. 5— 186; S.K . O lc za k . S z k o ln ic tw o p a r a fia ln e w W ie lk o p o ls c e w X V I I — X V I I I w ie k u (w ś w ie tle w iz y t a c ji k o ś c ie ln y c h ). L u b lin 1978 s. 21—23. W o s ta tn ic h la ta c h n a a k ta w iz y ta c ji d u ż ą u w a g ę z w ró c ili ta k ż e h is to r y c y k r a j ó w E u r o p y Z a c h o d n ie j. Zob.: D ie V is ita tio n im D ie n ste d e r k ir c h lic h e n R e fo r m . 2. A u fl. M ü n s te r 1977. W y d . H. M o lito r i E.W. Z e d e n ; R e p e r to ir e d e s V is ite s p a sto ra le s d e la F ra n c e , p r e m ie r eserie a n c ie n s d ie c e se s (J u s g u e n 1790). 1 A g d e -B o u rg e s. P a r i s 1976. W y d . D . J u l ia ,
M.- V e n a rd . W e W ło szech is tn ie je s p e c ja ln e w y d a w n ic tw o z a jm u ją c e się m .in . p u b lik a c ją a k t w iz y ta c ji k o śc ie ln y c h . Z ob.: k a ta lo g E d izio n i d i S to r ia e L e tte r a tu r a . L u g lio 1980. R o m a. V ia L a n c e llo tti 18 s. 31— 36. Zob. n p .: L e v is ite p a s to r a li di
la co p o M onico n ella d io cesi d i V e n e z ia (1829— 1845), a c u ra d i B. B e r to li e S. T r a - m o n tin . R om a 1976. Ę d izio n i di S to r ia e L e tte r a tu r a .
J . J a n c z a k . R o z m ie s z c z e n ie w y z n a ń n a Ś lą s k u w p ie r w s z e j p o ło w ie X I X
w ie k u . P D P 1: 1967 s. 17— 32.
11 S. L i t a k . P a ra fie i lu d n o ś ć d ie c e z ji p ło c k ie j w d r u g ie j p o ło w ie X V I I I w . W : S tu d ia P ło c k ie . T. III. P ło c k 1975 s. 227— 2,45
Ostatnio zaś powstała nowa praca odtw arzająca liczebność i rozmiesz
czenie wyznań w wielkopolskiej części diecezji poznańskiej1!. Jeśli cho
dzi o Małopolską, która pokryw ała się praw ie w XVIII w. z diecezją
krakowską, to podobnych tem atów jak dotąd nie podejmowano. Wy- ■
jątek stanowi tu bardzo cenny, choć ograniczony jedynie do terenu wo
jewództwa lubelskiego, arty k u ł S. J o p a n. K oncentruje się on jednak
przede wszystkim na rozmieszczeniu i rozmiarach jednostek adm inistra
cyjnych mniejszości wyznaniowych. Brak jest w nim natom iast dokład
nej analizy procentowego udziału poszczególnych w yznań w ogólnym
zaludnieniu, nie mówiąc już o kartograficznym ujęciu tego problemu.
Ten sam autor dał ponadto sondażowy przyczynek na tem at stosunków
religijnych w parafii Ostrów Lubelski “ . Widać więc, że badania nad
rozmieszczeniem wyznań w diecezji krakowskiej, podobnie jak i w całej
Rzeczypospolitej, wychodzą zaledwie z początkowego stadium.
O liczebności grup wyznaniowych w dawnej Polsce nie można nic
dokładniejszego powiedzieć. W yjątek stanowi tu ludność żydowska, któ
rej liczbę można w pew nym stopniu odtworzyć na podstawie Liczby
głów... z 1765 r. Genezą i historią'Ż ydów w Polsce zajm ują się szczegól
nie opracowania M. Bałabana, I. Schippera, M. Schorra i E. Ringelblu-
ma, a także stanowiąca nową próbę oświetlenia tego problemu praca
A. Arczyńskiego i M. B alcerzakalł. Sytuację prawno-gospodarczą oraz
ustrój i organizację w ew nętrzną wyznawców religii Mojżeszowej na
św ietlają najdokładniej wymienieni już historycy żydowscy, M. Schorr
i I. Schipper, a w pewnym sensie także W. Sm oleński1B. Jednakże roz
12 J . L e w i c k i . S to s u n k i w y z n a n io w e w w ie lk o p o ls k ie j części d ie c e z ji p o
z n a ń s k ie j w d r u g ie j p o ło w ie X V I I I w ie k u . L u b lin 1979. (J e s t to p ra c a m a g is te rs k a ,
o b e c n ie zło żo n a do d r u k u ; m a s z y n o p is w A rc h iw u m KUL). 13 J o p , jw.
14 T e n ż e , L u d n o ść n a te r e n ie p a ra fii O str ó w L u b e ls k i w o s ta tn ie j ćw ie rc i
X V I I I w ie k u . P D P 6; 1974 s. 52—83.
15 M. B a ł a b a n . K ie d y i s k ą d p r z y b y li Ż y d z i do P o lski. W a rs z a w a 1931; Fi. H i n g e 1 b 1 u m . D z ie je z e w n ę tr z n e Ż y d ó w w d a w n e j R z e c z y p o s p o lite j. W : Ż y
d z i w P o lsce O d ro d zo n e j. D zia ła ln o ść sp o łe c zn a , g o sp o d a rcza , o św ia to w a i k u l t u ra ln a . R ed . I. S c h ip p e r , A. T a r ta k o w e r i A. H a fftk o , W a rs z a w a (bd) s. 37—61;
I. S c h i p p e r . R o z w ó j lu d n o ś c i ż y d o w s k i e j n a z ie m ia c h d a w n e j R z e c zy p o s p o lite j. W : Ż y d z i w P olsce O d r o d z o n e j s. 33— 35; T e n ż e . S tu d ia n a d s to s u n k a m i g o spo
d a r c z y m i Ż y d ó w w P o lsce p o d cza s śr e d n io w ie c za . L w ó w 1911; M. S c h o r r . H isto ria Ż y d ó w w P olsce. K ra k ó w 1910; A. A r c z y ń s k i , M. B a l c e r z a k . K r y p to n im Ź eg o ta . Z d z ie jó w p o m o c y Ż y d o m w P o lsce 1939— 1945. W a rs z a w a 1979. 111 I. S c h i p p e r . W e w n ę tr z n a o rg a n iza c ja Ż y d ó w w d a w n e j R ze c zy p o s p o lite j. W : Ż y d z i w P o lsce O d r o d z o n e j s. 81— 112; M. S c h o r r . O rg a n iza c ja w e w n ę tr z n a Ż y d ó w w P o lsc e (od n a jd a w n ie js z y c h c za s ó w do 1772 r.). L w ó w 1899; T e n ż e . S ta n o w is k o p r a w n e i u s tr ó j w e w n ę tr z n y Ż y d ó w w P olsce. „ A lm a n a c h g m in ż y d o w sk ic h w P o ls c e ” . T. I. W a rs z a w a 1939; W. S m o l e ń s k i . S ta n i sp r a w a Ż y d ó w w P olsce w w ie k u X V I I I . W a rs z a w a 1876."
praw y wszystkich wymienionych historyków, oprócz M ahlera i Eisen-
bacha ” , są nadm iernie schematyczne i m ało precyzyjne, nie są też opar
te na wnikliwych badaniach źródłowych. Z najnowszych prac bardzo
ważne są pozycje W. Ćwika i T. Opasa trak tu jące o położeniu praw no-
-gospodarczym Żydów w miastach królewskich i szlacheckich Lubelszczy
z n y 1'. Na uwagę zasługuje też szkic Z. Sułowskiego zajm ujący się hi
storią, dynamiką rozwojową i mobilnością terytorialną ludności żydow
skiej
Inna grupa prac zajm uje się zagadnieniem historycznego ukształto
wania się stosunków wyznaniowych w okresie reform acji w Małopolsce
zwłaszcza w odniesieniu do ludności protestanckiej. Jak dotąd brak
jest syntetycznego opracowania dotyczącego liczebności ewangelików
podczas rozwoju i zaniku reform acji. Istniejące szacunki są bardzo ogól
nikowe i mało precyzyjne, często z sobą sprzeczne. Nie ma też dokład
nego wykazu sieci zborowej w XVI—XVIII w. Dysponujem y jedynie
cennym wprawdzie, ale przestarzałym kompendium opracowanym przed
kilkudziesięciu laty przez H. M erczynga “ . Duże znaczenie m ają a rty
kuły traktujące szczegółowo o rozwoju protestantyzm u w poszczegól
nych regionach Małopolski
W przeciwieństwie do licznych opracowań
ogólnych, podawane są w nich nowe inform acje faktograficzne. Duży
dorobek historiograficzny poświęcony dziejom reform acji w Polsce był
już wielokrotnie charakteryzow any zarówno w okresie przedwojennym,
jak i powojennym, w różnych ujęciach
W arto jedynie zaznaczyć, że
17 Zob. p rz y p . 6. 11 W. Ć w i k . L u d n o ść ż y d o w s k a w m ia s ta c h k r ó le w s k ic h L u b e ls z c z y z n y w I I p o ło w ie X V I I I w . „ B iu le ty n Ż y d o w s k ie g o I n s ty tu tu H is to ry c z n e g o ” (d a le j B Ż IH ) 59: 1966 s. 29— 63; T. O p a s . S y tu a c ja lu d n o ś c i ż y d o w s k i e j w m ia s ta c h sz la c h e c k ic h w o j. lu b e ls k ie g o w X V I I I w . B Ż IH 67: 1968 s. 3—39. 18 Z. S u ł o w s k i. M e c h a n iz m y e k s p a n s ji d e m o g r a fic z n e j Ż y d ó w w m ia s ta c h p o ls k ic h X V I — X V I I I w . ZN K U L 17: 1974 n r 3 s. 94—110. “ H. M e r c z y n g . Z b o r y i se n a to r o w ie p r o te s ta n c c y w d a w n e j P olsce. P r z y c z y n e k do d z ie jó w te r y to r ia ln e g o i c h ro n o lo g ic zn e g o r o z w o ju i u p a d k u r e fo r m a c ji w R z e c z y p o s p o lite j. J a k o d o d a te k w : W . K r a s i ń s k i . Z a r y s d z ie jó w p o w s ta n ia i u p a d k u r e fo r m a c ji w P olsce. T. 2. Cz. 2. W a rs z a w a 1905 s. 127— 162. 81 J .. B a ń k a . D e k a n a t p s z c z y ń s k i w cza sie r e fo r m a c ji p r o te s ta n c k ie j i o d r o d ze n ia k a to lic k ie g o n a tle s to s u n k ó w k o ś c ie ln y c h Ś lą s k a . C h o rz ó w 1937; M. G o t - k i e w i c z . R e fo r m a c ja i k o n tr r e fo r m a c ja n a S p is z u . „N asza P rz e s z ło ś ć ” 7: 1958 s. 73— 93; A. K o s s o w s k i . P r o te s ta n ty z m w L u b lin ie i n a L u b e ls z c z y ź n ie X V I — — X V I I I w . L u b lin 1939; W . U r b a n . R e fo r m a c ja m ie s z c z a ń s k a w d a w n y m p o w ie cie b ie c k im . „ O d ro d z e n ie i R e fo rm a c ja w P o ls c e ” (d a le j O R w P ) 6: 1961 s. 139— 175; t e n ż e . R e fo r m a c ja w ś r ó d c h ło p ó w w O ś w ię c im s k im . O R w P 2: 1957 s. 151— 175; L. Z a l e w s k i . Do d z ie jó w r e fo r m a c ji w L u b lin ie . „ R e fo rm a c ja w P o ls c e ” (d a le j R w P ) 11: 1948— 1952 s. 56—61; t e n ż e . Z e s t o s u n k ó w w y z n a n io w y c h w L u b e ls k im . N a p o d s ta w ie n o ta te k z A r c h iw u m K u r ii B is k u p ie j w L u b lin ie . L u b lin 1931. ** A. B r ü c k n e r . O r ó ż n o w ie r s tw ie p o ls k im słó w k ilk a . R w P 1: 1921 s. 1—.14;
najw iększą w artość dla Małopolski posiadają prace: H. Barycza, M. Wajs-
blum a, W. U rbana oraz klasyczne dzieło J. Łukaszewicza®.
Podstaw ow ym źródłem inform acji o unitach jest nadal praca E. Li-
kowskiego Dzieje kościoła unickiego na L itw ie i Rusi w X V III i X I X
w ieku uważane głównie ze wzglądu na p rzyczyny jego upadku (War
szawa 1906) oraz syntetyczne opracowanie L. Bieńkowskiego Organiza
cja Kościoła wschodniego w Polsce zaw arte w wymienionej pracy zbio
rowej pod red. J. Kłoczowskiego Kościół w Polsce (s. 781— 1050).
L IC Z B A K A T O L IK Ó W
A kta W izytacji i Tabele Załuskiego w przypadku katolików oprócz
liczby przystępujących do kom unii wielkanocnej zamieszczają także licz
by dorosłych i dzieci z uwzględnieniem podziału na płeć. Nie podają na
tom iast ogólnej liczby parafian.
Liczbę osób przystępujących do sakram entów wielkanocnych poda
no dla 808 parafii, na 835 będących przedm iotem badań **. Zdecydowanie
K . G ó r s k i . W p o s z u k iw a n iu s y n te z y r e fo r m a c ji w P olsce. R w P 6: 1934 s. 122— —128; L . H a j d u k i e w i c z . P r z e g lą d b a d a ń n a d d z ie ja m i r e fo r m a c ji i k o n tr e -
fo r m a c j i w P o lsc e w la ta c h 1939— 1952. R O w P 12: 1953— 1955 s. 150—214; O. B a r t e l . R e fo r m a c ja w P o lsc e — s ta n b a d a ń i p o s tu la ty . W : K się g a ju b ile u s z o w a z o k a z ji
70 -le c ia u r o d z in k s. p r o f. d r J . S z e r u d y . W a rs z a w a 1959 s. 7— 18; M. K o s s m a n .
R e fo r m a c ja i k o n tr r e fo r m a c ja . W : S to s u n k i p o ls k o - n ie m ie c k ie w h isto rio g ra fii.
P o z n a ń 1974; Ł . K u r d y b a c h a . H is to r ia r e fo r m a c ji w P olsce. S ta n b a d a ń i p o
s tu la ty . R w P 11: 1948— 1952 s. 5— 36; J . T a z b i r . P o w o je n n e b a d a n ia n a d to le r a n c ją r e lig ijn ą w P o lsce. „ P rz e g lą d H is to ry c z n y ” 60: 1969 z. 3 s. 554— 561.
M H . B a r y c z . U k o le b k i m a ło p o ls k ie g o r u c h u r e fo r m a c y jn e g o . O R w P 1: 1956 s. 9—32; M. W a j s b l u m . E x r e g e s tr o a ria n isim i. S z k ic e z d z ie jó w u p a d k u p ro
t e s ta n t y z m u w M a ło p o lsce. K r a k ó w 1937— 1948; W . U r b a n . C h ło p i w o b e c r e fo r m a c ji w M a ło p o lsc e w d r u g ie j p o ło w ie X V I w ie k u . K ra k ó w 1959; J . Ł u k a s z e
w i c z . D z ie je k o ś c io łó w w y z n a n ia h e lw e c k ie g o w d a w n e j M a łe j P olsce; P o z n a ń 1953.
24 U s ta le n ia lic z b y p a r a f i i d o k o n a n o w o p a rc iu o p r a c ę S. L it a k a S tr u k tu r a
te r y to r ia ln a k o ś c io ła ła c iń s k ie g o w P o lsce w 1772 r. L u b lin 1980. (W u s ta le n ia c h
tr z y m a n o się ś c iśle p r z e k r o ju cz a so w e g o 1747— 1749). P o d a n a liczb a n ie u w z g lę d n ia p a r a f ii d e k a n a tó w : M ie le c i P ilz n o o ra z d w u d e k a n a tó w m ie js k ic h k ra k o w s k ic h . D la d e k a n a tó w P ilz n o i M ielec p r ó b o w a n o w y k o rz y s ta ć a k ta z la t 1721, 1731, 1765. J e d n a k w s z y s tk ie te w iz y ta c je p o d a ją je d y n ie lic z b y z d o ln y c h d o sp o w ie d z i w ie l k a n o c n e j, n ie u w z g lę d n ia ją z aś d y s y d e n tó w . P o d o b n e d a n e w y s tę p u ją w sp isie
D eserip tio ..., z t ą ty l k o ró ż n ic ą , że p o d a n o w n im n ie lic z b y k o m u n ik u ją c y c h , lecz
o g ó ln ą lic z b ę k a to lik ó w . P o m in ię to te ż d w a d e k a n a ty k ra k o w s k ie , g d y ż ź ró d ła z l a t 1747— 1749 n ie w y m ie n ia ją s t a ty s t y k i m n ie js z o śc i w y z n a n io w y c h , a i z a w a rte w n ic h lic z b y k a to lik ó w są b a rd z o n ie k o m p le tn e . L ic z b a 835 n ie o b e jm u je te ż p a r a f i i f ilja ln y c h , z k tó r y c h d a n e d o łą c z o n o do p a r a f ii m a c ie rz y s ty c h . W śró d 27 p a r a f ii, k tó r e n ie m a j ą ja k ic h k o lw ie k in f o r m a c ji z n a jd u j e się 11 k o le g ia t: B o b o w a,
gorzej przedstawia się spraw a z rejestracją dorosłych i dzieci. Tylko
w 390 parafiach wpisano ich liczby (stanowi to 48®/o), a w 22 innych po
dane są inform acje tylko o dzieciach lub tylko o dorosłych. K om pletne
dane o komunikujących, dorosłych i dzieciach podano jedynie w 15 de
kanatach ",
Wykorzystanie liczb ludności zaw artych w W izytacjach i Tabelach
połączone jest z bardzo licznymi trudnościami. Nie ulega jednak w ątpli
wości, że najbardziej wiarygodną z wielu względów, ze w szystkich in
formacji o katolikach, jest liczba osób przystępujących do sakram entów
wielkanocnych. B. Kum or twierdzi, że dane liczbowe odnoszące się do
ludności podawane były na podstawie „różnych akt tzw. statystyki koś
cielnej”, której prowadzenie nakazyw ały uchw ały soboru trydenckie
go **. Duszpasterze mieli więc za pomocą specjalnych ksiąg „status ani-
m arum ” prowadzić dokładną statystykę parafian z wyszczególnieniem
dokładnej liczby osób ochrzczonych, zaślubionych, zm arłych i wyspo
wiadanych na Wielkanoc, z rozróżnieniem płci i w ieku ” . Uchwały i za
rządzenia biskupie nie zawsze były jednak przestrzegane. Zdarzały się
dość częste zaniedbania w prowadzeniu tych ksiąg. Świadczą o tym
między innym i Tabele Załuskiego, z których wynika, że w wielu deka
natach diecezji krakowskiej ewidencja nie była prowadzona *. Nie wy
kluczone jest natomiast, że tam, gdzie księgi te prowadzono, były one
podstawą przekazywanych przez proboszczów w izytatorow i inform acji,
w tym także liczby kom unikujących “ . Liczby osób w ypełniających sa
kram enty wielkanocne mogły też być podawane na podstawie księgi
komunikujących („libri eom municantium”), które także nakazyw ał pro
K ielce, L u b lin , N o w y S ącz, O p a tó w , P ilic a , S a n d o m ie rz , S k a lb m ie r z , T a rn ó w , W iś lica, W o jn icz: 7 p a r a f ii w y m ie n io n e w ź ró d ła c h , a le n ie p o s ia d a ją c e d a n y c h o l u d ności: G ó rzn o (d. S tęży ca ), Iłż a (d. K u n ó w ), M ie c h ó w (d. K siąż), P io t r a w in (d. C h o del), P is a rz o w ic e (d. O św ięcim ), P o d o lin ie c (d. S pisz), T a rg o s z y c e (d. B y to m ) o ra z 9 p a r a f ii is tn ie ją c e w la ta c h 1747— 1749, a le n ie u w z g lę d n io n y c h p rz e z ź ró d ła : B o c h n ia (d. L ip n ic a ), C isó w (d. B o d z e n ty n ), D ro g in ia (d. D o b czy ce), F a js ła w ic e (d. C h o d el), O tfin ó w (d. O p a to w ie c ), P is a rz o w a (d. N o w y S ącz), S ła w k ó w (d. N o w a G óra), S ta r y S ącz (d. N o w y S ącz), S trz y ż ó w (d. S trzy żó w ).
25 K a z im ie rz , K o p rz y w n ic a , L e ló w , Ł u k ó w , M iech o cin , N o w a G ó ra , O p a to w ie c , P a c a n ó w , P a rc z e w , P o ła n ie c , S k a ła , S o k o lin a , S o lec, W ie lic z k a , W o lb ro m .
28 K u m o r . P rze d r o zb io r o w e s. 13.
27 T am że s. 28, t e n ż e. K s ię g i s ta tu s a n im a r u m w d ie c e z ja c h p o ls k ic h (do r o k u
1918). P D P 1: 1967 s. 96; zob. te ż I. G i e y s z t o r o w a. W s tę p d o d e m o g r a fii s ta ro p o lsk ie j. W a rs z a w a 1976 s. 123— 124. 22 G i e y s z t o r ó w a , jw . s. 124. 22 K u m o r . P rze d r o zb io r o w e s. 27; t e n ż e . N ie z n a n e s. 28. Zob. te ż J . J a n - c z a k . L u d n o ść p o w ia tu S za d k o w sk ie g o w o k r e s ie s e jm u c zte r o le tn ie g o . P D P 8: 1975 s. 17.
wadzić sobór try d e n c k i50. Źródłem inform acji plebanów przy podawaniu
danych odnośnie do kom unikujących mogła być ponadto liczba rozda
wanych w iernym kartek wielkanocnych i liczba rozdanych na Wielkanoc
kom unikantów ". Jeżeli więc w Tabelach i protokółach w izytacyjnych za
mieszczano dane na podstawie powyższych przekazów, to można przyjąć,
że liczby osób, które odpraw iły spowiedź wielkanocną w dużym stopniu
odpowiadają rzeczywistej liczbie zobowiązanych do tego katolików **. Po
tw ierdzeniem tego mogą być zamieszczone w źródłach adnotacje, że wszy
scy parafianie wypełnili powyższe praktyki re lig ijn e “ . Wzmianki o oso
bach zaniedbujących spowiedź wielkanocną są tak nieliczne, że nie m a
ją statystycznego znaczenia.
S tatystyka kom unikujących nie obejmuje jednak wszystkich katoli
ków, gdyż nie uwzględnia dzieci poniżej 7 roku życia, a więc tych, któ
re nie mogły jeszcze przystąpić do komunii. Chcąc więc ustalić całko
witą liczbę ludności katolickiej należało do wymienionych w źródłach
liczb „Paschantes” doliczyć dzieci nie przystępujące do komunii. Me
chaniczna synteza wymienionych w źródłach liczb komunikujących
i dzieci była jednak z wielu względów niemożliwa. Najpoważniejszą
przeszkodą, która całkowicie wykluczała możliwość zastosowania takiej
syntezy było to, że aż w 445 parafiach liczby dzieci nie zostały w ogóle
odnotowane. Natom iast w pozostałych parafiach statystyka dzieci nie-
kom unikujących była w dużym stopniu niepełna i zaniżona“ . W tej
sytuacji zaw arte w źródłach liczby dzieci nie mogły być podstawą do
ustalania ogólnej liczebności ludności katolickiej. Bazą, na której opar
ły się wszelkie szacunki była więc liczba komunikujących. Powszechnie
przyjm uje się, że procentowy udział wyspowiadanych w stosunku do
30 G i e y s z t o r ó w a, jw . s. 143; K u m o r . N ie z n a n e s. 28; t e n ż e . P r z e d r o z
b io r o w e s. 27.
31 K u m o r . N ie z n a n e s. 28. Zob. te ż L i t a k . A k t a w iz y t a c y jn e s. 48. 32 P o r. J a n c z a k . L u d n o ś ć s. 17.
33 P o tw ie r d z e n ie m te g o m o g ą być zam ie sz c z o n e w p ro to k ó ła c h a d n o ta c je , że w sz y sc y p a r a f ia n ie w y p e łn ili p o w y ższe p r a k t y k i re lig ijn e . T a k w ięc F. B o ro w sk i, k tó r y w iz y to w a ł d e k a n a t W ieliczk ę, s to s u ją c w sz ę d z ie je d n a k o w ą fo rm u łę , s tw ie r d za ó w f a k t n a s tę p u ją c o : „ In o m n ib u s V illis n u m e r a ta s u n t P e rs o n e a d C o n fe s- s ic n e m P a s c h a le m 100, e t o m n e s c o n fe s si” (p. P o d s to lic e — A K M K r, AV. 40, s. 129). P o d o b n ie A. D o m a ń s k i w iz y tu ją c y d e k a n a ty B o d z e n ty n i K u n ó w : „ A n im a e r e - p e r i u n tu r in P a r o c h ia 450 o m n e s C o n fe ss io n e m P a s c h a le m ” (p. T u m lin , d. B o d z e n ty n — A K M K r, AV. 37, s. 102). P o d o b n e a d n o ta c je s p o ty k a się, choć ju ż z m n ie j szą k o n s e k w e n c ją i w in n y c h d e k a n a ta c h .
34 O ty m , że sp isy k o śc ie ln e z X V III w. n ie o b e jm u ją w sz y stk ic h dzieci p o n iżej 7 l a t p isze m .in . I. G ie y sz to ro w a w a r t y k u le B a d a n ia n a d h is to rią z a lu d n ie n ia
P o lsk i ( „ K w a r ta ln ik H is to rii K u ltu r y M a te r ia ln e j” (d alej K H K M ) 11: 1963 n r 3—4
ogółu parafian wynosił około 7 5 % 36. W ynika z tego, że dzieci w wieku
przedkom unijnym stanowiły około 25% wszystkich w ie rn y c h 36. Współ
czynnik ten można zweryfikować poprzez porównanie z podanym i w
źródłach liczbami dorosłych i dzieci. Ich statystyka jednak, ze względu
na dużą różnorodność konskrypcji, nastręczała wiele wątpliwości.
Porównanie sposobu odnotowywania ludności katolickiej w W izyta-
' cjach i Tabelach Załuskiego wykazało występowanie pięciu podstawo
wych form rejestracji dzieci i dorosłych. Oto one:
1. Liczba osób przystępujących do komunii wielkanocnej rów na się
liczbie osóh dorosłych. Przypadek ten w ystępuje w 129 parafiach
(33% )37. Wynika z tego, że wymienione w źródłach osoby dorosłe
to te, które przystępują już do komunii, a więc powyżej 7 lat. Na
tomiast podane dzieci są dziećmi poniżej tego wieku, a więc nie mogły
jeszcze wypełniać sakram entów wielkanocnych.
2. Liczba komunikujących jest większa od liczby dorosłych, ale m niej
sza od sumy dzieci i dorosłych. Zapisy takie w ystępują w 122 p a ra
fiach (31% )38. Prawdopodobnie wśród wymienionych dzieci znajdują
się także dzieci starsze, przystępujące już do komunii. Te ostatnie
wraz z podanymi w źródłach dorosłymi składają się na wymienioną
liczbę komunikujących, lub też, co jest mniej prawdopodobne, dzieci
podane w źródłach są dziećmi jeszcze nie komunikującym i. Wobec
tego nie podane są dzieci starsze, które wraz z dorosłymi stanowiłyby
liczbę osób przystępujących do sakram entu eucharystii.
3. Liczba komunikujących jest większa od sumy liczb dzieci i doros
łych. Przypadek ten stwierdzono 62 razy (16% )39. Zachodzi tu taj
możliwość, jak w przykładzie 2 (w drugiej możliwości).
4. Liczba komunikujących jest sumą liczb dorosłych i dzieci. Tego typu
konskrypcje stwierdzono w 39 parafiach (10% )40. Znaczy to, że wy
mienione są tylko dzieci starsze (które już komunikują), nie podano
zaś dzieci młodszych, które ze względu na wiek nie przystępowały
jeszcze do sakram entu eucharystii.
5. Liczba komunikujących jest mniejsza od liczby dorosłych, a więc
tym samym od sumy liczb dzieci i dorosłych. Ten przypadek w y
stępuje w 38 parafiach (ok. 10%) “ . Wobec tego wśród dorosłych
muszą być także dzieci niekomunikujące.
35 J o p . L u d n o ść na te r e n ie s. 14; G i e y s z t o r o w a. W s tę p s. 144. 36 T am że.
37 N p. p a r a f ia 2 y ż y n , d. K a z im ie rz (liczb a k o m u n ik u ją c y c h — 800, lic z b a d o ro sły ch — 800, liczb a dzieci — 261).
38 Np. p a r a f ia J a ro s z y n , d. K a z im ie rz (o d p o w ie d n io : 1091, 821, 627). 38 N p. p a r a f ia R a d z y ń , d. Ł u k ó w (2750, 1577, 990).
40 N p. p a r a f ia C h lin a , d. W o lb ro m (500, 350, 150). 41 N p. Darafia Markuszów, d. Kazimierz (883. 916. 303).
Powyższe, czysto teoretyczne rozważania m ają sens tylko przy za
łożeniu, że podane przez plebanów liczby kom unikujących odpowiadają
rzeczywistości, co — jak już stwierdzono — jest bardzo prawdopodob
ne. W ielka niejednolitość w klasyfikowaniu dzieci polega także na tym,
że spośród dekanatów, których statystyki zamieszczono, tylko w deka
natach Połaniec, Koprzywnica, Lelów, Opatowiec i Strzyżów klasyfi
kacja dzieci przebiegała w edług wszystkich pięciu wymienionych moż
liwości. W celu więc ustalenia faktycznej liczby ludności w wieku przed-
kom unijnym należało w poszczególnych parafiach ujednolicić treść licz
bową ru b ry k dotyczących dzieci. Dopiero po dokonaniu tej czynności
przebadano wszystkie parafie z pełnymi inform acjami o katolikach.
Ustalenia współczynników dla dzieci poniżej 7 lat dokonano jednak
nie w skali parafii, ale w ram ach poszczególnych dekanatów. Takie po
stępow anie zastosowano w celu uniknięcia wpływu liczb ekstrem alnych
i. przypadkow ych na wartość odsetka dzieci niekomunikujących, tak aby
parafie o sk rajnie m a ły c h 42, jak też o skrajni d u ży ch 43 współczynni
kach dzieci nie w płynęły na współczynnik ogólny. Otrzymane w ten
sposób w yniki potw ierdzają, że przyjm ow any w literaturze odsetek 25°/o
dla dzieci w wieku przedkom unijnym jest prawdopodobny. W dekana
tach, w których rejestracja dzieci była dokładna, wynosił on: w Wielicz
ce 25,52; Nowej Górze i Tarnowie 24,37; Żywcu 24,06; Połaniecu 23,72.
W kilku innych dekanatach w yniki zbliżone są do 20%>44. Bardzo odo
sobnionym przypadkiem jest dekanat Solec, w którym odsetek dzieci
zdecydowanie przewyższa granicę 25°/o (29,06). Tak duży odsetek dzieci
niekom unikujących potwierdza opinię, że wiek 7 lat stanowił dolną gra
nicę sposobności do komunii, w praktyce zapewne często przesuwaną
w górę “ . Zastrzec należy się, że odsetek współzależny jest od prawdzi
wości inform acji podanych przez proboszcza. Potwierdzeniem tego było
zarządzenie prym asa Poniatowskiego z 1780 r., w którym wymagano od
rębnej ew idencji dzieci „od roku, aż do siódmego, a najdalej do dzie
wiątego, czyli do czasu pierwszej kom unii” 46. Zdarzało się nawet, że
48 P o u le jd n o lic e n iu r y b r y k d z ie c i i d o ro s ły c h , np. w p a r a f ii Ż a rk i (d. L elów ) w sp ó łc z y n n ik d z ie c i n ie k o m u n ik u ją c y c h w y n o si 2,48% (źró d ła p o d a ją 1218 osób p r z y s tę p u ją c y c h do k o m u n ii, 871 d o ro s ły c h i 378 dzieci. W y n ik a z teg o , że w śró d w y m ie n io n y c h dziec i z n a jd u je się aż 247 dziec i k o m u n ik u ją c y c h , w o b ec czego dzieci p o n iż e j 7 l a t b y ło b y ty lk o 31). 43 N p. w p a r a f ii B o c h o tn ic a (d. K a z im ie rz ) w sp ó łc z y n n ik te n w y n o si 41,02%. T a k i w sp ó łc z y n n ik o tr z y m a n o n a d ro d z e a n a lo g ic z n e g o ro z u m o w a n ia ja k w p rz y p . 42. 44 P ro s z o w ic e — 22,51; P a c a n ó w — 22,33; S k a w in a — 21,59; S tę ż y c a — 21,23; W o lb ro m — 21,15; K ije — 21,11; K a z im ie rz — 20,92. 45 G i e y s z t o r ó w a. W stę p s. 118. 43 T am że.
dzieci dopiero w wieku jedenastu lat m ogły. przystąpić do tego sakra-
mntu. Taka sytuacja m iała m iejsce w XVIII w ieku w niektórych para
fiach diecezji warmińskiej
Przeciwko przyjęciu odsetka 25% może przem awiać to, że w nie
których dekanatach wskaźnik dzieci niekomunikujących, obliczony na
podstawie W izytacji i Tabel jest nieprawdopodobnie m ały (Radom —
8,16, Wojnicz — 11,89, Rudnik — 12,94). Tak niskie współczynniki nie
są jednak odbiciem rzeczywistej sytuacji, a w ynikają raczej z tego, że
większość dzieci nie została przez proboszczów ujęta w statystykach
ludności48. Generalnie należy stwierdzić, że protokoły w izytacyjne pa
rafii, w których dokładnie wydzielono dzieci niekom unikujące do lat 7,
wykazały, że stanowią one czw artą część ogólnej liczby w iernych. Wo
bec tego ustalając ogólną sumę katolików, do liczb kom unikujących
dodano 25% dzieci. Ustalone tą m etodą liczby ludności katolickiej w pa
rafiach odpowiadają zapewne w dużym stopniu rzeczywistej sytuacji.
W ustaleniu ogólnej sumy katolików trudność spraw iają jedynie pa
rafie, dla których źródła nie przekazały żadnych inform acji dem ogra
ficznych. Wśród nich znajdowały się wszystkie istniejące na terenie
diecezji, a zlokalizowane w większych miastach, kolegiaty. W izytatorzy
opuścili wszystkie parafie kolegiackie, ponieważ były one zastrzeżone
wyłącznej kontroli samego ordynariusza. Kościoły te, ze względu na
miejski charakter, odznaczały się większą niż pozostałe parafie liczbą
wiernych. Z tego względu, przy szacowaniu ludności katolickiej w pa
rafiach kolegiackich, nie można było posłużyć się przeciętną liczbą w ier
nych w pozostałych parafiach dekanatu, dla których zamieszczona była
statystyka komunikujących. W wypadku kolegiat zaszła konieczność
sięgnięcia do Spisu Poniatowskiego. Spis ten mógł być jednak pomocny
tylko dla kolegiat, które po I rozbiorze pozostały w granicach Rzeczy
pospolitej (Kielce, Lublin, Opatów, Pilica, Sandomierz, Skalbm ierz, Wiś
lica). Spis z 1787 r., oprócz statystyki w iernych w poszczególnych pa
rafiach, zamieszcza też ogólne sumy ludności w ram ach dekanatu. Do
konując szacunku liczebności katolików dla parafii kolegiackich obli
czono najpierw procent, jaki stanowiła ludność katolicka kolegiaty w
1787 r. w stosunku do ogólnej liczby ludności w całym dekanacie. U sta
lony współczynnik przyjęto za odpowiadający rzeczywistości także w po
łowie XVIII wieku ‘9. Takie postępowanie może budzić pewne
zastrze-47 T am że. i
48 Zob. w y żej u w a g i o p ięciu fo r m a c h k la s y f ik a c ji d z ie c i (p r z y p a d e k I l b , II I, IV).
48 O to p rz y k ła d s z a c o w a n ia lic z b y k a to lik ó w d la k o le g ia ty w K ie lc a c h . W 1787 r. w d e k a n a c ie B o d z e n ty n b y ło ra z e m z lu d n o ś c ią p a r a f ii k o le g ia ty w K ie lc a c h — 37 630 k a to lik ó w , a lu d n o ś ć p a r a f ii k o le g ia c k ie j s ta n o w iła 19,61% w s z y s tk ic h k a
-żenią, gdyż zakłada, że przyrost n atu ralny w miastach, w których znaj
dowały się kolegiaty, był taki sam, jak w innych miejscowościach de
kanatu. Mimo to w ydaje się, że otrzym ane tą metodą liczby katolików
w parafiach kolegiackich nie m ijają się w większym stopniu z praw
dą.
O wiele bardziej skomplikowane sposoby szacunków zastosowano
dla kolegiat w Bobowej, Nowym Sączu, Tarnowie i Wojniczu, a także
dla dwu innych miast: Bochni i Strzyżowa. Miejscowości te zostały po
pierwszym rozbiorze Polski przyłączone do monarchii austriackiej, nie
zostały więc objęte Spisem Poniatowskiego. W ich wypadku zaszła ko
nieczność odwołania się do spisu austriackiej części diecezji krakowskiej
z 1776 roku. Mając na uwadze tendencje w zrastania przyrostu n atu ral
nego M, nie można było jednak bez odpowiedniej w eryfikacji przyjąć
dla połowy XVIII wieku liczb katolików z okresu o 30 lat późniejszego.
Należało więc w pierwszym rzędzie ustalić współczynnik przyrostu de
mograficznego, jaki nastąpił w ciągu tego okresu, a następnie zm niej
szyć o jego w artość liczby ludności katolickiej zarejestrow ane w spisie
’’austriackim “ . Skorygowane w ten sposób liczby z roku 1776 można
było dopiero przyjąć jako prawdopodobne dla lat 1747— 1749.
Ustaloną ostatecznie liczbę katolików w poszczególnych dekanatach
diecezji krakow skiej w połowie XVIII wieku prezentuje tabela 1.
to lik ó w d e k a n a tu . N a to m ia s t w 1748 r. lic z b a lu d n o ś c i k a to lic k ie j w d e k a n a c ie B o d z e n ty n , b e z k o le g ia ty k ie le c k ie j, w y n o s iła 17 720, co s ta n o w iło 80,39®/» ogółu k a to lik ó w w d e k a n a c ie (p rz y z a ło ż e n iu , że w s p ó łc z y n n ik k a to lik ó w z r. 1787 d la k o le g ia ty o b o w ią z u je ta k ż e w 1787 r.). D o k o n u ją c o d p o w ie d n ic h d z ia ła ń m a te m a ty c z n y c h w y lic z o n o , że w 1748 r. lu d n o ś ć p a r a f ii k o le g ia ty w K ie lc a c h w y n o siła 4323 k a to lik ó w . A n a lo g ic z n ie p o s tą p io n o i w w y p a d k u in n y c h k o le g ia t (L u b lin — d o szac. 4371 k a to lik ó w , O p a tó w — 2691, S a n d o m ie rz — 1285, P ilic a — 1548, S k a lb m ie rz — 3099, W iś lic a —976).
50 P o r. G i e y s z t o r ó w a. B a d a n ia s. 547.
11 P r o c e d u r a u s t a la n ia lic z b y k a to lik ó w d la w y m ie n io n y c h p a r a f ii w y g lą d a ła n a s tę p u ją c o : d la d o w o ln ie w y b r a n y c h 3 d e k a n a tó w (L u k ó w , P o ła n ie c , S k a ła ) o b li czo n o o g ó ln ą su m ę k a to lik ó w w la ta c h 1747— 1749 i w r. 1787. O k a z a ło się, że lu d n o ść k a to lic k a w ty c h d e k a n a ta c h w z ro s ła o 34°/o (w c ią g u o k o ło 40 lat). N ależy zało ży ć, że w c ią g u o k o ło 30 la t (1747— 1749/1776) lu d n o ś ć w z ro s ła o 25,5®/o (3 4 °/# :8/4= =25,5®/o). J e ż e li w ię c w la ta c h 1747— 1749 s ta n lu d n o ś c i o k re ś lić m o ż n a ja k o 100°/o, to w r o k u 1776 ja k o 125,5°/o. A o to lic z b y lu d n o ś c i w la ta c h 1747— 1749 p o s k o r y g o w a n iu (w n a w ia s a c h lic z b y w e d łu g S p is u z 1776): B o b o w a — 1434 (1800), W o j n icz — 3187 (4000), N o w y S ą c z — 2415 (3031), T a rn ó w — 2401 (3013), S trz y ż ó w — 239 (300), B o c h n ia — 2072 (2600).
T ab . 1. L ic z b a k a to lik ó w w d ie c e z ji k ra k o w s k ie j w la ta c h 1747— 1749 A r c h id ia k o n a ty i d e k a n a ty L ic z b a p a r a f ii L ic z b a k a to lik ó w L ic z b a z l i b e z l i w g ź ró d ła dziec i (d a n e s z a c u n k o w e ) O g ó łem (7 + 8) r a z e m czb ą dziec i czby dziec i k o m u n i k u ją c y dziec i ra z e m 1 2 3 4 5 • i---—— 6 7 8 9 D z ie k a n ia k i e l e c k a R a d o m 14 2 12 10448 155 10603 3328 13931 S tę ż y c a 17 10 7 13199 1974 15173 2420 17599 Z w o le ń 16 9 7 11034 1088 12122 2590 14712 R azem 47 21 26 34681 3217 37898 8344 46242 P r e p o z y tu r a k i e l e c k a B o d z e n ty n 22 22 16532 16532 5511 22043 K u n ó w 16 — 16 9642 — 9642 3214 12856 R azem 38 — 38 26174 — 26174 8725 34899 A r c h id ia k o n a t k r a k o w s k i B y to m 33 10 23 23345 1971 25316 5811 31127 D obczyce 2S — 25 30551 — 30551 10184 40735 J ę d r z e jó w 22 — 22 12778 — 12778 4259 17037 K siąż 16 — 16 11236 — 11236 3745 14981 ! N o w a G ó ra 27 25 2 28647 6288 26935 594 27529 O p a to w ie c 21 12 9 24144 2937 27081 5111 32192 O św ięcim 15 — 15 15096 — 15096 5032 20128 P ro sz o w ic e 18 5 13 16442 1288 17730 4193 21923 P szczy n a 15 — 15 15028 — 15028 5009 20037 S k a ła 29 26 3 16914 3186 20100 2452 22552 S k a w in a 15 6 9 16170 1357 17527 4033 21560 W ieliczk a 11 10 1 15631 3700 20331 1844 22175 W itów 13 5 8 14490 1569 16059 3261 19320 Z a to r 25 4 21 29147 1520 30694 8205 38899 Ż y w iec 40 3 7 28764 1623 30386 7965 38351 R azem 295 105 189 291409 25439 316848 71698 388546 A r c h id ia k o n a t l u b e l s k i C h o d el 22 19 3 27826 4596 32423 4680 37193 K a z im ie rz 14 14 _ _ 17022 4749 21771 925 22696 Ł u k ó w 14 14 — 25329 5363 30692 3080 33772
1 2 3 4 5 6 7 8 9 P a r c z e w 21 31 — 32618 8659 41277 ' 2214 43491 S o le c 9 9 — 7561 3098 10659 — 10659 R a z e m 80 77 3 110357 26495 136822 10899 147721 A r c h id ia k o n a t n o w o s ą d e c k i N o w y S ą c z 27 27 21023 21023 7008 28031 N o w y T a rg 11 2 9 26497 1674 28171 7158 35329 R o p czy ce 13 — 13 11355 — 11355 3786 15140 S p is z 6 4 2 5446 644 6090 1171 7261 S tr z y ż ó w 10 — 10 9864 — 9864 3288 13152 R a z e m 67 6 61 74185 2318 76603 22410 98913 A r c h id ia k o n a t p i 1 i c k i W o lb ro m 11 7 4 6189 652 6841 1411 8252 R a z e m 11 7 4 6189 652 6841 1411 8252 P r e p o z y tu r a p i 1 i c k a L e ló w 31 25
.
6 24328 4016 28344 4093 32437 R a z e m 31 25 6 24328 4016 28344 4093 32437 A r c h id ia k o n a t s a n d o m i e r s k i K o p rz y w n ic a 12 11 1 11596 S740 14336 1125 15461 M ie c h o c in 11 11 — 19343 5083 24426 1365 25791 P o ła n ie c 13 13 — 9018 2852 11870 154 12024 R u d n ik 11 10 1 17771 2912 20683 3012 23695 R a z e m 47 45 2 57738 13587 71315 5656 76971 P r e p o z y tu r a t a r n o w s k a T a r n ó w 20 3 17 25824 1670 27494 6939 34443 R a z e m 20 3 17 2 : 824 1670 27494 6939 34443 P r e p o z y tu r a w i ś l i c k a K ije 22 20 2 18971 5050 24921 1274 25295 P a c a n ó w 14 11 3 16214 3756 19970 1649 21919 S o k o lin a 16 15 1 12383 2294 14677 1834 16511 R a z e m 52 46 6 47568 11100 58668 4757 63425t 2 3 4 5 6 7 8 9 A rc h id ia k o n a t w o j n i c k i Biecz 20 20 16894 16894 5631 22525 B o b o w a 17 10 7 10036 1093 11129 2252 13381 Ja s ło 17 — 17 16600 — 16500 5600 22000 L ip n ic a 23 — 23 16583 — 16583. 6528 22111 W o jn icz 16 5 11 19547 379 19926 6137 26063 Ż m ig ró d 9 — 9 5208 — 6208 1736 6944 R azem 102 15 87 84768 1472 86240 26784 113024 A r c h id ia k o n a t z a w i - c h o j s k i O p a tó w 11 11 9890 9890 3296 13186 U rz ę d ó w 21 — 21 27749 — 27749 9250 86999 Z a w ic h o st 13 — 13 8865 — 8866 2955 11820 R azem 45 — 45 46504 — 46504 15501 62005 R azem w d ie c e z ii 836 351 484 829715 89936 919651 187217 1106868
U w a g a : Jeszcze w 39 p a ra fia c h po d an e są liczby dzieci. Są to je d n a k dzieci, k tó re p rz y stęp o w ały ju ż do k o m unii. Nie w y m ienione są n a to m ia s t dzieci n ie k o m u n ik u ją ce .
L IC Z B A ŻY D Ó W
O wiele większych trudności nastręczało ustalenie liczby Żydów.
Przyczyną tego jest duża niekompletność inform acji o ludności żydow
skiej, a w wielu wypadkach ich niedokładność i ogólnikowość. Najczęś
ciej, bo aż w 273 parafiach, podano liczbę rodzin żydowskich, w 204
przypadkach przekazana jest dokładna liczba osób, a w 191 przypad
kach źródła inform ują, że Żydzi nie mieszkają na terenie parafii. W kil
kudziesięciu parafiach inform acje odnośnie do Żydów nie przekazują
żadnej liczby, stw ierdzają jedynie ich obecność, w pozostałych zaś kilku
dziesięciu źródła nie podają jakichkolwiek inform acji. Całkowicie brak
inform aiji o Żydach w dekanacie Książ, natom iast inform acje z deka
natów Jędrzejów, Żywiec, Oświęcim i Zator są bardzo niekompletne.
Największą wartość źródłową m ają inform acje określające liczbę osób.
Pochodzą one w zdecydowanej większości z parafii o znikomej liczbie
ludności żydowskiej. Podane w nich liczby Żydów nie odbiegają na
pewno wiele od stanu rzeczywistego. Ich mała liczba nie nastręczała bo
wiem proboszczowi przy konskrypcji żadnych tru d n o ści5*. Można za
tem powiedzieć, że w dekanatach: Kazimierz, Koprzywnica, Miechocin,
Parczew i Solec, w których w ystępuje ten sposób liczenia, otrzym any
ilościowy obraz ludności żydowskiej będzie najbardziej wiarygodny. Tym
sposobem źródła w ym ieniają w całej diecezji 28 542 Żydów.
Niewiele mniejszą w artość badawczą posiadają protokoły 273 parafii
wymieniających liczbę ro d z in 53. Jedynym problemem w ich wypadku
było określenie liczebności rodziny żydowskiej. Pew ną pomocą mogły
tu być protokoły tych parafii, które podają jednocześnie liczbę osób
i rodzin żydow skich54. Obliczone dla tych parafii przeciętne liczby osób
na rodzinę wykazały jednak pod tym względem duże zróżnicowanie
(od 3,75 do 10)", W ydaje się jednak, że współczynnik 10 osób na ro
dzinę jest nie do przyjęcia. W ynika on chyba raczej z tego, że niektó
rzy proboszczowie zamieszczając statystykę nie zaznaczyli równocześnie
czy chodzi o liczbę rodzin, czy też o liczbę domów. Zdarzało się bowiem
często, że w jednej chałupie żydowskiej mieszkały dwie lub naw et trzy
i więcej ro d zin 45. W tej sytuacji zaszła konieczność odwołania się do
literatury, gdzie przyjm uje się, że przeciętna rodzina żydowska liczyła
5 osób 57. W ykorzystane źródła odnotowały 1409 rodzin, co przy uwzględ
nieniu powyższego współczynnika daje 7045 Żydów. W sumie więc,
uwzględniając liczbę osób i rodzin, źródła przekazują bezpośrednio 35 587
Żydów M. Liczba ta nie obejm uje jednak całej ludności żydowskiej. Bę
dzie ona pełna dopiero po doszacowaniu Żydów dla parafii, w których
źródła stw ierdzają jedynie ich obecność lub też w ogóle nie przekazują na
ich tem at żadnych informacji. Ustalenie brakującej części ludności ży
dowskiej było zadaniem niezwykle trudnym , a zastosowane w rozwiązy
waniu tego problem u metody mogą budzić wiele kontrowersji, że
względu jednak na brak jakichkolwiek innych źródeł statystycznych do
tyczących wyznawców religii mojżeszowej, zaprezentowane niżej me
tody w ydają się być najbardziej optymalne. We wszystkich parafiach,
które po I rozbiorze pozostały w granicach Rzeczypospolitej, jako prio
rytetow ą metodę, pod względem prawdopodobieństwa prawdziwości
52 P o r. K u m o r . N ie z n a n e s. 28.
53 T e n ty p p rz e k a z u s to s o w a n y je s t k o n s e k w e n tn ie w e w s z y stk ic h p a ra f ia c h d e k a n a tó w : R a d o m , P sz c z y n a i W ieliczk a.
•* S ą to p a r a f ie : W o lb ro m (d. W o lb ro m ), R a c ła w ic e , R u d n ik , T rz e śń , W ielo w ieś (w sz y stk ie d. R u d n ik ), B a ra n ó w (d. M iech o cin ), O p o le (d. C hodel).
55 N p. p a r a f ia B a ra n ó w : „ I u d a i P a tr e s f a m ilia s r e p e r iu n t u r 30 ad F a m ilia n u m e - r a n t u r 300” (AV. 42, s. 63), w p a r a f ii R u d n ik T a b e le p o d a ją n a to m ia s t 14 ro d z in i 50 o só b ż y d o w sk ich . 5,1 E i s e n b a c h , jw . s. 519. Zob. te ż M a h 1 e r, jw . s. 152. 57 M a h le r, jw . s. 154. «* 28 542 + 7045 = 35 587.
otrzym anych w wyniku jej zastosowania szacunków, była m etoda re-
trogresywnego przenoszenia proporcji w yznań ze Spisu Poniatowskiego
do lat 1747— 1749 59. Można wprawdzie przypuszczać, że procentowy
wskaźnik Żydów w ogólnej liczbie ludności w roku 1787, w stosunku
do lat 1747— 1749 uległ, zwłaszcza w parafiach miejskich, pew nym zmia
nom. Jednak zm iany te, o ile w ogóle m iały miejsce, były na pewno
wynikiem m igracji ludności żydowskiej ze wsi do m iast lub odwrotnie.
Gdy się uwzględni, że naczelnym zadaniem artykułu jest ustalenie liczeb
ności Żydów w ram ach dekanatów, to pewne przesiedlenia tej ludności
w obrębie poszczególnych parafii nie będą m iały istotnego znaczenia.
•Wątpliwości tes zmniejszą się do minimum , gdy się zważy, że procent
Żydów w połowie XVIII wieku w dekanatach, dla których zamieszczono
konkretne liczby, był zbliżony do stanu z roku 1787 80.
Tą samą metodą szacunkową posłużono się też w parafiach diecezji
krakowskiej, które w 1787 r. znalazły się pod zaborem austriackim . J e
dyna różnica polegała na tym , że punktem odniesienia dla ustalenia
proporcji wyznań był Słow nik Geograficzny Królestw a Polskiego i in
nych krajów słowiańskich. R ejestruje on jednak stru k tu rę wyznaniową
88 P rz y k ła d o w o s p o s ó b p o s tę p o w a n ia d la k o le g ia ty w P ilic y : w r o k u 1787 w p a r a f ii te j b y ło 2810 k a to lik ó w i 293 Ż y d ó w . Ż y d z i s ta n o w ili w ię c 9,48% o g ó ln e j su m y Ż y d ó w i k a to lik ó w . W la ta c h 1747— 1749 k a to lik ó w b y ło w p a r a f i i P ilic a 1548. Z a k ła d a ją c te n sa m w s p ó łc z y n n ik Ż y d ó w , o tr z y m a n o d la l a t 1747/1749 — 161 w y z n a w c ó w r e lig ii m o jż e sz o w e j. T y m s a m y m sp o so b e m o b liczo n o lic z b ę Ż y d ó w w p o niższy ch p a r a f ia c h : S z y d ło w ie c (d. R a d o m ) — 174; Ż e le c h ó w (d. S tę ż y c a ) — 981; K o zien ic e — 571; O le k só w — 280; S ie c ie c h ó w — 14; B rz e ź n ic a — 5 (w s z y s tk ie d. Z w o leń ); B rz e z in y — 24; D a le sz y c e — 16; O cisęk i — 27; S łu p ia N o w a — 17 (w szy stk ie d. B o d z e n ty n ); J a s tr z ą b — 9; K rz y ż a n o w ic e — 25; K u n ó w — 25; P a w łó w — 32; S z e w n a — 37 (w sz y stk ie d. K u n ó w ); S a n d o m ie rz (d. K o p rz y w n ic a ) — 190; W iślica (d. K ije) — 175; B o ró w — 22; P o to k — 135; P r a w n o — 10; R a d z ię - c in — 64; S w ie c ie c h ó w — 83; U rz ę d ó w — 10; K r a ś n ik — 2310 (w s z y s tk ie d. U rz ę dów ); R u sz k ó w — 44; O p a tó w — 610 (o b ie d. O p a tó w ); L a so c in — 29; O ż a ró w — 1380; P rz y b y s ła w ic e — 40; S o b ó tk a — 30; Z a w ic h o s t W n .N M P — 115 (w sz y stk ie d. Z a w ic h o st); S ła w k ó w (d. D obczyce) — 34; B iu rk ó w — 19; C z u lic e — 10; G ó r k a — 15; K o n iu sz a —<: 18; P le s z ó w — 25; P o b o ro w ic e — 10; P ro s z o w ic e — 40; W ięc ław ice — 13 (w sz y stk ie d. P ro s z o w ic e ); B o le c h o w ic e — 25; G ie b u łtó w — 10; M in o g a — 5 (w sz y stk ie d. S k a ła ), K a z im ie rz a (d. W itó w ) — 68; L u b lin - C z w a r te k — 153; L u b lin -k o le g ia ta — 3334 (d. C h o d el); S k a lb m ie r z (d. S o k o lin a ) — 47; D o b ro - w c d a — 14; K o rc z y n N — 344; K o rc z y n S t. — 86; S o lec — 19; S tr ó ż y s k a — 46; Ż a b n o — 413 (w sz y stk ie d. O p a to w ic e ); B ie c h ó w — 56; K o n ie m ło ty — 62; K o tu - szów — U ; K siężn ice — 9; S ta s z ó w — 553; T u c z ę p y — 60 (w s z y s tk ie d. P a c a n ó w ); B ełży ce (d. C hodel) — 1072; M e łg ie w (d. P a rc z e w ) — 170. 60 W 10 d e k a n a ta c h , d la k tó r y c h p o d a n o w W iz y ta c ja c h i T a b e la c h k o n k r e tn e liczb y Ż y d ó w , w sp ó łc z y n n ik te j lu d n o ś c i w o g ó ln y m z a lu d n ie n iu ty c h d e k a n a tó w w y n o sił w la ta c h 1747— 1749 — 9,31% , p o d c z a s g d y w r . 1787 — 8,11*/«. O b licze ń d o k o n a n o n a p o d s ta w ie d e k a n a tó w : K a z im ie rz , K ije , K o p rz y w n ic a , P a c a n ó w , P o łan iec, Ł u k ó w , R a d o m , S o k o lin a , S o lec i W o lb ro m .w okresie o około 100 lat późniejszym, niż W izytacje i Tabele Załus
kiego. Istnieje więc uzasadniona obawa, że otrzym any w wyniku takie
go postępowania obraz może nie odzwierciedlać sytuacji wyznaniowej
z połowy XVIII wieku. Zdając sobie spraw ę z dużej niepewności i hi-
potetyczności otrzym anych w ten sposób ustaleń, należy jednak zazna
czyć, że konieczność odwoływania się do Słow nika Geograficznego za
chodziła bardzo rzadko, a zatem wpływ uzyskanych na jego podstawie
szacunków jest niewielki i nie wpłynie na deformację stru k tu ry wy
znaniowej 61. Proporcje ze Słownika Geograficznego stosowano szczegól
nie w parafiach, w których istniały ośrodki kahalne, w związku z czym
liczba Żydów była w nich bardzo znaczna. Nie można było zatem po
służyć się w ich przypadku przeciętną liczebnością tej ludności obli
czoną na podstawie innych parafii dekanatu, gdyż w płynęłaby ona na
zaniżenie stanu ilościowego. Słow nik Geograficzny był ponadto pomocny
w kilku parafiach dekanatu Jasło, gdzie zastosowanie przeciętnej nie
było wskazane, ze względu na znikomą ilość inform acji przekazujących
konkretne liczby Żydów
W pozostałych jednak przypadkach stosowa
nie m etody dodania oszacowanej przeciętnej nie powinno budzić więk
szych zastrzeżeń “ . Aby jednak obliczone przeciętne wskaźniki były
w m iarę reprezentatyw ne należało wyeliminować wpływ wartości eks
trem alnych. Nie brano zatem pod uwagę parafii, w obrębie których
istniały większe skupiska żydowskie (wiązało się to zazwyczaj z istnie
niem kahału). Przy ustalaniu wskaźników trzeba było pamiętać, że
większość ludności żydowskiej mieszkała w miastach. Z tego powodu
przeciętne liczby Żydów dla parafii wiejskich obliczano tylko na pod
stawie danych z parafii o tym samym charakterze. Przeciętne wskaźniki
stosowane były w celu uzupełnienia braków w statystyce ludności ży
dowskiej tylko w ostateczności. Sięgano po nie wtedy, gdy okazało się,
że uzupełnienie luk w inny sposób było niemożliwe ze względu na brak
odpowiednich źródeł. Dlatego analizując ostateczne wyniki, należy pa
miętać o tym , że w dekanatach, w których przynajm niej dla kilku pa
rafii zastosowano ten typ szacowania, ustalone liczby Żydów są w bar
dzo dużym stopniu niepewne 64.
61 N a p o d s ta w ie S ło w n ik a G e o g ra fic zn e g o o sz a c o w a n o liczb ą Ż y d ó w w p a r a fia c h : W iś n ic z N . — 344 B o c h n ia — 366 (obie d. L ip n ic a ); N o w y S ącz — 2424; S trz y ż ó w — 236; B o b o w a — 879; O św ię c im — 2417; W o jn ic z — 430.
68 P a r a f ie : Je d lic z e — 39; S ła w ę c in — 33; S z e b n ie — 19; T a rn o w ie c — 43; Z ałę ż e — 6; Z rę c in — 36.
63 T o z n a c z y ta m , g d z ie w d e k a n a ta c h b y ło n a ty le in f o rm a c ji, że m o żn a z n ich b y ło w y c ią g n ą ć w m ia rę r e p r e z e n ta t y w n ą p rz e c ię tn ą .
64 M e to d ą sz a c o w a n ia p rz e c ię tn e j d o liczo n o Ż y d ó w w n a s tę p u ją c y c h p a r a fia c h : P y s z n ic a i R o z w a d ó w p o 38 (obie d. R u d n ik ) W rz a w y (d. U rzęd ó w ) — 113, K o c h ło w ic e i M y sło w ic e p o 10 (obie d. B y to m ); N ie d ź w ie d ź (d. D obczyce) — 10;
