Zarys problematyki
1
Zgodnie z art. 11 ust. 1 u.s.r. statut spółdzielni rolników może przewidywać możliwość corocznego ustalania liczby udziałów, do których mają prawo poszczególni członkowie, proporcjonalnie do ich udziału procentowego w łącznej wartości nabytych przez spół-dzielnię od członków produktów lub grup produktów w roku obrotowym bezpośrednio poprzedzającym rok, w którym ustalana jest liczba udziałów. Instytucja ustalania liczby udziałów nie obo-wiązywała w prawie spółdzielczym do czasu wejścia w życie u.s.r. Instytucja ta reguluje funkcjonowanie spółdzielni rolników oraz spółdzielni energetycznej, do której zastosowanie mogą znajdować
2
przepisy u.s.r. (art. 38o u.o.z.e. ). Wydaje się, że jej zastosowanie prowadzi do nabycia przez członka spółdzielni udziału rozumia-nego jako ekspektatywa roszczenia o zwrot wpłat dokonanych na
3
udział . Powstają na tym gruncie wątpliwości dotyczące charakteru nabycia tego prawa podmiotowego (ekspektatywy) oraz stron sto-sunku cywilnoprawnego, którego treść przewiduje taki skutek prawny.
Typologia spółdzielni rolników
Spółdzielnia rolników została wprowadzona do prawa polskiego w 2018 r. w wyniku wejścia w życie u.r.s.
Pojęcia „spółdzielnia rolników” nie należy utożsamiać z pojęciem „spółdzielni rolniczej”, które nie stanowi pojęcia języka prawnego. Pojęcie „spółdzielni rolniczej” występuje w polskiej i zagranicznej literaturze dotyczącej spółdzielni. Stanowi termin języka prawniczego, którego znaczenie obejmuje różne typy
Ustalenie liczby udziałów
w spółdzielni rolników
(spółdzielni energetycznej)
dr Dominik Bierecki adwokat, wykładowca Wyższej Szkoły Bankowej w Gdańsku,Dominik
Bierecki
1 Ustawa z 4.10.2018 r. o spółdzielniach rolników, Dz.U. z 2018,
poz. 2073.
2 Ustawa z 20.05.2015 r. o odnawialnych źródłach energii, Dz.U.
spółdzielni, prowadzące działalność w sektorze
4
rolnym . W sektorze tym koncentruje się również ustawowy zakres działalności spółdzielni rolni-ków (art. 6 ust. 1 i 2 u.s.r.). Należy więc stwierdzić, że spółdzielnie rolników objęte są przez pojęcie „spółdzielni rolniczych”, obok spółdzielni
5
produkcji rolnej i spółdzielni kółek rolniczych . Zgodnie z art. 3 u.s.r., w sprawach nieure-gulowanych w u.s.r. (lex specialis), regulacja spół-dzielni rolników uzupełniana jest przez przepisy pr. spółdz. (lex generalis). Przepisy tych ustaw mo-gą znajdować również zastosowanie do kolejnej nowej spółdzielni w prawie polskim, jaką stanowi spółdzielnia energetyczna. Spółdzielnia energe-tyczna została wprowadzona do prawa polskiego
6
w 2016 r. (przez art. 2 pkt 33a u.o.z.e. w brzmie-niu nadanym przez ustawę z 22.06.2016 r. o zmia-nie ustawy o odnawialnych źródłach energii oraz
7
niektórych innych ustaw ). Zgodnie z
obowiązu-8
jącym brzmieniem art. 2 pkt 33a u.o.z.e. , spółdzielnia energetyczna stanowi spółdzielnię w rozumieniu pr. spółdz. lub u.r.s. Przy czym należy zauważyć, że lege non distinguente chodzi tu również o regulowane przez pr. spółdz. spół-dzielnie szczególnego typu, a więc spółspół-dzielnie produkcji rolnej, spółdzielnie kółek rolniczych, spółdzielnie pracy. Do spółdzielni energetycznej
zastosowanie znajdują przepisy pr. spółdz. lub u.s.r. (art. 38o u.o.z.e.). Mamy tutaj do czynienia z możliwością wyboru reżimu prawnego właści-wego dla spółdzielni energetycznej. W wyborze takim nie ma jednak decydującego znaczenia obranie przedmiotu działalności właściwej dla takiej spółdzielni, skoro zarówno spółdzielnia w rozumieniu pr. spółdz., jak i w rozumieniu u.r.s. może stanowić spółdzielnię energetyczną i pro-wadzić właściwą dla niej działalność
gospodar-9
czą . Wybór typu spółdzielni, który sprowadza się do wyboru jej przedmiotu działalności (art. 5 § 1 pkt 2 ab initio pr. spółdz.), dotyczy w omawianym wypadku obrania działalności właściwej dla spółdzielni rolników (art. 6 ust. 1 i 2 u.s.r.) lub działalności właściwej dla szczególnych typów spółdzielni regulowanych przez pr. spółdz. (art. 138, art. 180 § 1–2, art. 181 pr. spółdz.), czy też każdej innej działalności prawem dozwolonej, wykonywanej w interesie członków spółdzielni (art. 1 § 1 in fine pr. spółdz.). Pomimo dokonania wyboru w tym przedmiocie spółdzielnia może jednocześnie prowadzić działalność określoną dla spółdzielni energetycznej w rozumieniu
10
u.o.z.e. (art. 38f ust. 1 u.o.z.e.) . Wydaje się więc, że spółdzielnia energetyczna stanowi podtyp spółdzielni w rozumieniu pr. spółdz., w tym
4
Zob. Aneta Suchoń, Prawna koncepcja spółdzielni rolniczych (Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2016), 9; taż, „Z prawnej problematyki spółdzielni rolniczych – uwagi historyczne oraz de lege lata”, w Prawo prywatne w służbie społeczeństwu. Księga poświęcona pamięci Profesora Adama Jedlińskiego, red. Piotr Zakrzewski i Dominik Bierecki (Sopot: Wydawnictwo Spółdzielczego Instytutu Naukowego w Sopocie, 2019), 303–308.
5 Zob. Aneta Suchoń, „Spółdzielnie rolnicze a czynności notarialne – wybrane zagadnienia prawne”,
Rejent, nr 12 (2018): 47–52. Ustawa nie wymienia w sposób enumeratywny typów spółdzielni
produkcji rolnej, wskazując, że spółdzielnie takie stanowią rolnicze spółdzielnie produkcyjne oraz inne spółdzielnie zajmujące się produkcją rolną (art. 178 § 1 ustawy z 16.09.1982 r. Prawo spółdzielcze, Dz.U. z 2020, poz. 275 t.j. ze zm., dalej: pr. spółdz.).
6 Zob. szerzej: Tomasz Bąkowski, “Cooperatives as Entities Performing Public Tasks with Particular
Emphasis on Social and Energy Cooperatives”, Prawo i Więź, nr 3 (2019): 25.
7 Dz.U. z 2016, poz. 925.
8 Wprowadzonym ustawą z 19.07.2019 r. o zmianie ustawy o odnawialnych źródłach energii oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U z 2019, poz. 1524).
9 Działalność taka polega na wytwarzaniu energii elektrycznej lub biogazu, lub ciepła, w instalacjach
odnawialnego źródła energii i równoważeniu zapotrzebowania energii elektrycznej lub biogazu, lub ciepła, wyłącznie na potrzeby własne spółdzielni energetycznej i jej członków, przyłączonych do zdefiniowanej obszarowo sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej o napięciu znamionowym niższym niż 110 kV lub sieci dystrybucyjnej gazowej, lub sieci ciepłowniczej (art. 2 pkt 33a u.o.z.e.).
10 W wypadku spółdzielni kółek rolniczych oraz spółdzielni rolników mamy tutaj do czynienia
z sytuacją, w której pomimo zastrzeżenia na gruncie pr. spółdz. i u.s.r. określonego rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej (art. 180 § 1–2 pr, spółdz., art. 6 ust. 1 i 2 u.s.r.), a przy tym ograniczenia jej przedmiotu (Zob. Piotr Zakrzewski, „Cel spółdzielni”, Kwartalnik Prawa Prywatnego, z. 1 (2005): 49), możliwe jest prowadzenie przez spółdzielnię również działalności określonej dla spółdzielni energetycznej.
określonych przez tę ustawę spółdzielni szcze-gólnego typu, lub podtyp spółdzielni rolników. Instytucja ustalenia liczby udziałów funkcjonuje więc zarówno w spółdzielni rolników, jak i spół-dzielni energetycznej.
Charakter prawny udziału w spółdzielni rol-ników (spółdzielni energetycznej)
Udział w spółdzielni rolników wykazuje odmienne cechy charakterystyczne niż udziały
11
w innego typu spółdzielniach . Wyjątkiem jest tutaj spółdzielnia europejska, której regulacja po raz pierwszy nadała udziałowi charakter ekspek-tatywy roszczenia o zwrot wpłat dokonanych na
12
udział . Podobnie należy rozumieć udział w spółdzielni rolników, także jeżeli mamy do czynienia z jej podtypem w postaci spółdzielni
13
energetycznej . Wspólną cechą udziałów w tych spółdzielniach (spółdzielni europejskiej i spółdzielni rolników) jest ich powstanie wraz
11 Pojęcie udziału w spółdzielni jest różnie rozumiane w nauce prawa cywilnego. Na gruncie ustawy
z 29.10.1920 r. o spółdzielniach (Dz.U. 1920 nr 111 poz. 733 ze zm.) udział uznawano za korporacyjne prawo członka, zawierające ogół uprawnień i obowiązków członka. Zob. Mirosław Gersdorf, „Komentarz do art. 24”, w Mirosław Gersdorf i Jerzy Ignatowicz, Ustawa o spółdzielniach
i ich związkach. Komentarz (Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze, 1963), 50. Obecnie udział
uzna-wany jest za dług członka wobec spółdzielni. Zob. Krzysztof Pietrzykowski, „Spółdzielnia a spółka handlowa”, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, nr 6 (1991): 70; tenże, Spółdzielnie mieszkaniowe.
Komentarz (Warszawa: C. H. Beck, 2013), 332. Takie rozumienie udziału jest jednak możliwe tylko do
czasu jego wpłaty przez członka spółdzielni, a więc do czasu zadośćuczynienia przez członka roszczeniu spółdzielni o wpłatę udziału. Niekiedy w piśmiennictwie udział w spółdzielni określany jest w różny sposób, w zależności od etapu funkcjonowania stosunku udziału miedzy członkiem a spółdzielnią, a więc od wykonania zobowiązań stron, wynikających z takiego stosunku prawnego. Po pierwsze, chodzi tu o udział zadeklarowany stanowiący obligatoryjną formę zobowiązania członka na rzecz spółdzielni. Po drugie, o wpłatę na udział, która stanowi świadczenie członka na rzecz spółdzielni, spełnione w wykonaniu zadeklarowania udziału. W trzecim znaczeniu chodzi zaś o udział wniesiony (kapitałowy lub bilansowy), określony wartością partycypacji członka w fun-duszu udziałowym spółdzielni (określany w starszej literaturze, pod rządami ustawy z 17.02.1961 r. o spółdzielniach i ich związkach, Dz.U.1961 nr 12 poz. 61 ze zm., mianem „udziałoczyn”; zob. Gersdorf, „Komentarz do art.”, 49, 50). Zob. Piotr Zakrzewski, „Komentarz do art.”, w Andrzej Herbet, Szymon Pawłowski i Piotr Zakrzewski, Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe. Komentarz (Warszawa: C. H. Beck, 2014), 150–154; Piotr Zakrzewski, „Pojęcie udziału w polskim i obcym prawie spółdzielczym”, Studia Prawnicze, nr 2 (2006): 139–140; Piotr Zakrzewski, „Udział w spół-dzielni – glosa – II CK 426/03”, Monitor Prawniczy, nr 11 (2006): 608. Poza tym, moim zdaniem, wydaje się, że na udział w spółdzielni można również patrzeć jako na pozycję w bilansie spółdzielni, stanowiącą określoną wartość pasywów spółdzielni.
12 Zob. Dominik Bierecki, Spółdzielnia europejska w świetle prawa polskiego (Sopot: Wydawnictwo
Spółdzielczego Instytutu Naukowego w Sopocie, 2017), 269. Przed wprowadzeniem do prawa polskiego spółdzielni europejskiej, w wyniku wejścia w życie Rozporządzenia Rady (WE) Nr 1435/2003 z dnia 22 lipca 2003 r. w sprawie statutu spółdzielni europejskiej (Dz.Urz. WE z 18.08.2003 r., L 207/1), w doktrynie wskazano, że przed ustaniem członkostwa w spółdzielni, członkowi przysługuje ekspektatywa roszczenia o wypłatę udziału (zob. Piotr Zakrzewski, Majątek
spółdzielni (Warszawa: Wolters Kluwer, 2003), 196). Pogląd ten zakłada powstanie roszczenia
o wypłatę udziału w chwili dokonania wpłaty na poczet zadeklarowanego udziału. Do chwili ustania członkostwa w spółdzielni roszczenie takie ma charakter warunkowy. Stanowisko to nie zakłada jednak uznania udziału w spółdzielni (w jakimkolwiek rozumieniu) za ekspektatywę roszczenia o wypłatę udziału.
13 Fundamentalną dla określenia charakteru prawnego ekspektatywy (prawa podmiotowego
tymcza-sowego) rozprawę przedstawił Karol Gandor. Autor ten wskazuje, że o ekspektatywie można mówić „wszędzie tam, gdzie składniki złożonego stanu faktycznego, od którego – zgodnie z hipo-tezą normy prawnej – uzależnione jest nabycie (powstanie) prawa podmiotowego, realizują się
z powstaniem członkostwa oraz możliwość ich zbycia do czasu powstania roszczeń o ich wypłatę (wypłatę wpłat wniesionych na pokrycie
udzia-14
łów ). Roszczenie o zwrot wpłat dokonanych na udział w spółdzielni rolników powstaje po zatwierdzeniu sprawozdania finansowego spółdzielni za rok obrotowy, w którym ustało członkostwo. Do tego czasu udział może zostać zbyty przez byłego członka spółdzielni lub osobę wskazaną spółdzielni przez zmarłego członka do
15
wypłaty udziałów (art. 11 ust. 4 u.s.r.) . Wystą-pienie uszeregowanych w sposób chronologiczny i logiczny zdarzeń: powstania udziału w spół-dzielni rolników, zatwierdzenia sprawozdania finansowego spółdzielni za rok obrotowy, w któ-rym ustało członkostwo, a w konsekwencji usta-nie udziału w spółdzielni rolników i powstausta-nie roszczenia o zwrot wniesionych na jego pokrycie wpłat, prowadzi do powstania w pełni ukonsty-tuowanego prawa podmiotowego, jakie stanowi
wskazane roszczenie. Mając na uwadze warunek prawny (conditio iuris) skutecznego zbycia udziału, jaki stanowi ustanie członkostwa w spółdzielni rolników, należy stwierdzić, że na gruncie u.s.r. chwilą powstania wskazywanego roszczenia jest zatwierdzenie sprawozdania finansowego za rok obrotowy, w którym ustało członkostwo w spół-dzielni rolników, a nie jak na gruncie pr. spółdz., chwila ustania członkostwa w spółdzielni (art. 21
16
zd. 1 pr. spółdz.) . Na gruncie u.s.r. od chwili ustania członkostwa w spółdzielni do zatwierdze-nia sprawozdazatwierdze-nia finansowego za rok obrotowy, w którym ustało członkostwo, możliwy jest obrót udziałem w spółdzielni rolników. W konsekwen-cji, w myśl reguły kolizyjnej lex specialis derogat legi
generali (art. 3 u.s.r.), do spółdzielni rolników nie
znajduje zastosowania przepis art. 27 § 1 pr. spółdz., zgodnie z którym skuteczność zbycia roszczenia o wypłatę wpłat na udziały następuje wraz z nadejściem jego wymagalności. Zasadą
14 Pokrycie udziału w spółdzielni może nastąpić bądź przez zapłatę określonej kwoty pieniężnej, bądź
w sposób rzeczowy. Jednak zwrot udziału zawsze następuje w sposób pieniężny. Zob. Mirosław Gersdorf, „Komentarz do art. 19”, w Mirosław Gersdorf i Jerzy Ignatowicz, Prawo spółdzielcze.
Komentarz (Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze, 1985), 56. Pod rządem ustawy z 29.10.1920 r.
o spółdzielniach, w orzeczeniu z 21.09.1932 r., III.1. Rw. 1006/32, SN wskazał, że pokrycie zadeklarowanego udziału może nastąpić również poprzez wystawienie przez członka spółdzielni weksla. Ustawa nie wyłącza bowiem możliwości przyjęcia przez spółdzielnię surogatu w miejsce zapłaty. Zob. Krzysztof Pietrzykowski, Prawo spółdzielcze. Ujednolicone teksty ustaw. Orzeczenia Sądu
Najwyższego (Zielona Góra: Wydawnictwo Agencji Rozwoju Regionalnego S.A., 1995), 36. Wydaje
się, że stanowisko takie pozostaje aktualne również w obecnym stanie prawnym.
15 Należy zauważyć, że zbywcą udziału w spółdzielni rolników (spółdzielni energetycznej) nie może
być spadkobierca zmarłego członka, któremu udział w spółdzielni rolników (spółdzielni energetycznej) przysługuje z tytułu dziedziczenia. Spadkobierca zmarłego członka dziedziczy bowiem udziały jeżeli jest członkiem spółdzielni lub nabędzie członkostwo w spółdzielni (art. 16a pr. spółdz.). Udział w spółdzielni rolników (spółdzielni energetycznej) może zaś zostać zbyty w wypadku ustania stosunku członkostwa w spółdzielni (art. 11 ust. 4 u.s.r.).
16 Wydaje się, że takie stanowisko przeważa w doktrynie. Zob. Remigiusz Bierzanek, Prawo spółdzielcze
w zarysie (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984), 133, który przyjmuje nawet, że
roszczenie o wypłatę udziału przysługuje po zatwierdzeniu bilansu spółdzielni za rok, w którym ustał stosunek członkostwa w spółdzielni. Podobnie: Henryk Cioch, Zarys prawa spółdzielczego (Warszawa: Wolters Kluwer, 2007), 50, który wskazuje, że „Członek lub były członek ma roszczenie o wypłatę udziałów od dnia, w którym stały się one wymagalne”. Z kolei Gersdorf, „Komentarz do art. 24”, w Mirosław Gersdorf i Jerzy Ignatowicz, Ustawa o spółdzielniach i ich związkach. Komentarz, 51, przyjmował na gruncie ustawy z 17.02.1961 r. o spółdzielniach i ich związkach (Dz.U. 1961 nr 12 poz. 61 ze zm.), że roszczenie o zwrot udziału przysługuje „członkowi wobec spółdzielni na wypadek ustania członkostwa”. Por. stanowisko tego Autora na gruncie obowiązującego stanu prawnego: Gersdorf, „Komentarz do art. 27”, w Mirosław Gersdorf i Jerzy Ignatowicz, Prawo
spółdzielcze. Komentarz, 78. Odmiennie stanowisko, również na gruncie ustawy o spółdzielniach i ich
związkach, zdawał się przyjmować Leopold Stecki, Prawo spółdzielcze (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979), 49, według którego roszczenie o zwrot udziału istnieje w trakcie trwania członkostwa. Wydaje się, że w obecnym stanie prawnym stanowisko takie przyjmuje Krzysztof Stefaniak, Prawo spółdzielcze. Ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych. Komentarz (Warszawa: Wolters Kluwer, 2014), 74–75.
jest bowiem, że roszczenie takie staje się wyma-galne z dniem zatwierdzenia wskazywanego sprawozdania finansowego. Jednak na gruncie u.s.r. dzień taki stanowi jednocześnie moment powstania omawianego roszczenia. Roszczenie takie staje się więc wymagalne z dniem jego powstania, niezależnie od wezwania spółdzielni rolników do jego spełnienia (art. 455 k.c.).
Charakter prawny ustalenia liczby udziałów
Wydaje się, że nabycie ekspektatywy roszczenia (wierzytelności) o zwrot wpłaty wniesionej na pokrycie udziału, które stanowi udział w spół-dzielni rolników (spółspół-dzielnie energetycznej), nastąpić może nie tylko w wyniku zadeklarowania udziału (art. 16 § 1 pr. spółdz.) i wniesienia wpłaty na jego pokrycie, ale również w wyniku ustalenia liczby przysługujących członkom spółdzielni rolników (spółdzielni energetycznej) udziałów w trybie art. 11 ust. 1 u.s.r. Przepis art. 11 ust. 1 u.s.r. przewiduje możliwość wprowadzenia do statutu spółdzielni rolników (spółdzielni energe-tycznej) postanowień, zgodnie z którymi walne zgromadzenie ustala większością 2/3 głosów, przy obecności co najmniej połowy uprawnio-nych do głosowania, liczbę przysługujących członkom udziałów, proporcjonalnie do ich udziału procentowego w łącznej wartości naby-tych przez spółdzielnię od swoich członków pro-duktów lub grup propro-duktów w roku obrotowym bezpośrednio poprzedzającym rok, w którym
17
ustalana jest liczba udziałów (art. 11 ust. 1 w zw. z ust. 3 pkt 1 u.s.r.). Możliwe jest także inne określenie w statucie spółdzielni rolników zasad, na podstawie których następuje ustalenie przy-sługujących członkom udziałów (art. 11 ust. 2 u.s.r.). Jeżeli w wyniku ustalenia liczby udziałów nastąpi konieczność wyrównania ich wysokości, będziemy mieć do czynienia z sytuacją, w której po stronie członka spółdzielni rolników powsta-nie obowiązek wpowsta-niesienia dopłaty do wpłaty na udział, bądź po stronie spółdzielni rolników postanie obowiązek zwrotu takiej wpłaty. Statut powinien określać sposób i terminy realizacji
dopłat dokonywanych na udziały lub zwrotu wpłat dokonanych na udziały (art. 11 ust. 3 pkt 2 u.s.r.).
Na podstawie art. 38o u.o.z.e. przepisy art. 11 ust. 1 i ust. 3 pkt 1–2 u.s.r. mogą znajdować zastosowanie do spółdzielni energetycznej (jeżeli spółdzielnię energetyczną stanowi spółdzielnia rolników). Wskazane przepisy u.s.r. należy stoso-wać do spółdzielni energetycznej odpowiednio, z modyfikacjami uwzględniającymi, że spółdziel-nia energetyczna nabywa od swoich członków energię elektryczną lub ciepło lub biogaz, wytwarzane w instalacjach odnawialnego źródła energii członków (art. 38f ust. 1 u.o.z.e.), w celu jej dalszej sprzedaży sprzedawcy zobowiązanemu (art. 40 ust. 1a u.o.z.e.), wyznaczonemu przez prezesa Urzędu Regulacji Energetyki (art. 40 ust. 1 u.o.z.e.). Przepis art. 38o u.o.z.e. nie odsyła do odpowiedniego stosowania do spółdzielni
ener-18
getycznej przepisów u.s.r. Wniosek taki wynika jednak z zastosowania wykładni celowościowej, uwzględniającej nabywanie przez spółdzielnię energetyczną energii elektrycznej od jej członków (a nie produktów lub grup produktów).
Wydaje się, że ustalenie liczby udziałów w spółdzielni rolników (spółdzielni energe-tycznej) stanowi czynność prawną rozporządza-jącą w rozumieniu art. 57 § 1 k.c., która prowadzi do zbycia udziału w spółdzielni rolników (eks-pektatywy roszczenia). Ustalenie polega na wska-zaniu, któremu członkowi przysługuje określona liczba udziałów spośród udziałów składających się na (tworzących) fundusz udziałowy spółdziel-ni rolspółdziel-ników (spółdzielspółdziel-ni energetycznej). W wyspółdziel-ni- wyni-ku podjęcia uchwały o ustaleniu następuje okreś-lenie przysługującej poszczególnym członkom liczby udziałów spośród udziałów składających się na fundusz udziałowy. Zmiana w liczbie udzia-łów przysługujących danemu członkowi następu-je więc przez przeniesienie udziału (ekspektatywy roszczenia) między majątkami członków spół-dzielni. Następuje tutaj pochodne i translatywne nabycie udziału w spółdzielni rolników przez członka, któremu ustalono większą liczbę
17 Produkty właściwe dla ustalenia liczby przysługujących członkom udziałów, a także dla założenia
spółdzielni rolników, określa rozporządzenie ministra właściwego do spraw rolnych (art. 6 ust. 6 u.s.r.).
18 Odpowiednie stosowanie pewnych grup przepisów prawa oznacza, że poszczególne przepisy
z takiej grupy stosuje się do określonego zakresu odniesienia, do którego nie odnoszą się bezpo-średnio, albo wprost, albo wraz z modyfikacjami uwzględniającymi charakter prawny stosunku sta-nowiącego taki zakres odniesienia albo nie stosuje się ich wcale. Zob. Józef Nowacki,
„Odpo-udziałów. W wypadku podjęcia uchwały o usta-leniu liczby udziałów członkowie nie są zobo-wiązywani do zadeklarowania i wniesienia udzia-łów fakultatywnych (art. 16 § 2 pr. spółdz.). Ratio legis instytucji ustalenia liczby
udziałów, wnioskowanej z ustawowo określonej podstawy ustalenia tej liczby, a więc stosunku war-tości zbytych przez danego członka produktów lub grup produktów (energii elektrycznej, ciepła, biogazu) do łącznej wartości nabytych przez spółdzielnię od swoich członków produktów lub grup produktów (energii elektrycznej, ciepła, bio-gazu) w roku obrotowym bezpośrednio poprze-dzającym rok, w którym jest ustalana liczba udzia-łów, polega na stymulowaniu rozwoju zarówno indywidualnych gospodarstw członków, jak i przedsiębiorstwa spółdzielni rolników (spół-dzielnie energetycznej). Sytuacja taka jest charak-terystyczna dla tzw. spółdzielni produkcyjnych, które zakładane są przez przedsiębiorców w celu
19
rozwoju ich działalności gospodarczej . Reali-zacja ratio legis omawianej instytucji nie nastąpi więc, jeżeli uchwała o ustaleniu liczby udziałów będzie przewidywała wyłącznie dopłaty lub zwroty udziałów (art. 11 ust. 3 pkt 2 u.s.r.). Poza tym sytuacja taka prowadziłaby do obejścia usta-wowego zakazu zwrotu wpłaconych udziałów członkom spółdzielni (art. 21 pr. spółdz.).
Instytucja zakładająca dopłatę udziału przez członka lub zwrot udziału przez spółdzielnię służy jedynie wyrównaniu wartości udziałów w wypadku ich przenoszenia wskutek podjęcia uchwały o ustalenia liczby udziałów. Wydaje się więc, że w wypadku ustalenia liczby udziałów pochodne i translatywne nabycie udziału przez członka wiąże się z pomniejszeniem udziałów innych członków proporcjonalnie do ich łącznej wartości i liczby. Nabycie udziału przez członka następuje więc kosztem majątków pozostałych członków spółdzielni rolników (spółdzielni ener-getycznej). Możemy mieć więc do czynienia ze zbyciem części udziałów – ekspektatyw roszczeń (wierzytelności) o zwrot wpłat wniesionych na udziały.
W nauce prawa cywilnego problematyka podziału na części wierzytelności była rozważana w związku z objęciem tego rodzaju prawa
pod-20
miotowego wspólnością majątku spadkowego . Wydaje się, że nor my prawne regulujące wykonywanie wierzytelności (art. 379–383 k.c.) uniemożliwiają przyjęcie konstrukcji podziału
21
takiego prawa . Normy te rozstrzygają bowiem sytuacje wspólności roszczenia, przewidując podział wierzytelności między wierzycieli (wierzytelność o świadczenie podzielne) lub wykonanie wierzytelności w taki sposób, że nie
19 W literaturze zagranicznej wyróżnia się typy spółdzielni na podstawie charakteru stosunków,
w jakich pozostają z nimi członkowie korzystający ze świadczeń spółdzielni (ang. user members). Typy te stanowią: spółdzielnie konsumenckie (ang. consumer cooperatives), spółdzielnie producenckie (ang.
producer cooperatives) i spółdzielnie pracownicze (ang. worker cooperatives). Zob. Antonio Fici, “An
Introduction to Cooperative Law”, w International Handbook of Cooperative Law, red. Dante Cra-cogna, Antonio Fici i Hagen Henrÿ (Berlin – Heidelberg: Springer, 2013), 24. W spółdzielniach producentów i konsumentów zaangażowanie takie polega na zawieraniu ze spółdzielnią umów o dostawę towarów lub świadczenie usług. W spółdzielniach producentów dostawcą towarów i usług są członkowie spółdzielni, którzy zawierają umowy w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą (jako przedsiębiorcy). Natomiast w spółdzielniach konsumentów towary i usługi dostarczane są przez spółdzielnię jej członkom. Z kolei w spółdzielniach pracowniczych zaangażowanie członków spółdzielni w prowadzoną przez nią działalność gospodarczą polega na wykonywaniu osobistej pracy umożliwiającej prowadzenie przedsiębiorstwa przez spółdzielnię. Należy jednak mieć na uwadze, że podział na takie, można powiedzieć gospodarcze typy spółdzielni, nie ma charakteru normatywnego. O ile więc można przyjąć zasadę, że typy spółdzielnie producentów są zakładane przez przedsiębiorców, to nie uniemożliwia uznania spółdzielni energetycznej za taki typ spółdzielni okoliczność, że wytwarzanie przez członka energii elektrycznej w mikroinstalacji i wprowadzanie jej do sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej nie stanowi działalności gospodarczej w rozumieniu art. 3 ustawy z 6.03.2018 r. Prawo przedsię-biorców, Dz.U. z 2019, poz. 1292 t.j. ze zm. (art. 38c ust. 10 u.o.z.e.).
20 Zob. Jan Gwiazdomorski, „Dwa problemy z zakresu wspólności spadkowej”, Państwo i Prawo, nr 3
(1977): 135–140; Józef Stanisław Piątowski, Prawo spadkowe. Zarys wykładu (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979), 230.
21 Dominik Bierecki, „Uwagi w sprawie rozporządzenia udziałem w przedmiocie należącym do
dochodzi do jej podziału (wierzytelność o świad-czenie niepodzielne). W prawie zobowiązań sytuacja wspólności roszczenia nie rodzi koniecz-ności wyróżniania udziałów poszczególnych
22
uprawnionych z tego prawa . Wydaje się jednak, że w wypadku ustalenia liczby udziałów w spół-dzielni rolników (spółspół-dzielni energetycznej) mamy do czynienia z dokonaniem zmian w war-tości udziałów wniesionych, które stanowią po-zycję po stronie pasywów w bilansie spółdzielni, składając się na fundusz udziałowy spółdzielni. Ponieważ mamy tutaj do czynienia z ekspekta-tywą wierzytelności, należy przyjąć, że ustalenie liczby udziałów stanowi kolejny etap ukonstytu-owania się tego typu prawa podmiotowego. Zby-cia części takiej ekspektatywy nie wyłączają przepisy o wykonaniu wierzytelności, które znaj-dą zastosowanie dopiero po przekształceniu ekspektatywy i nabyciu w pełni ukonstytuowanej wierzytelności.
Należy również zauważyć, że zgodnie z art. 11 ust. 2 u.s.r. statut spółdzielni rolników może przewidywać inny sposób ustalania liczby udziałów niż określony w art. 11 ust. 1 u.s.r. Wydaje się, że chodzi tu wyłącznie o odmienne określenie podstawy ustalania liczby udziałów niż stosunek zbytych przez członka do nabytych przez spółdzielnię produktów lub grup produk-tów (energii elektrycznej, ciepła, biogazu). Na podstawie art. 11 ust. u.s.r. nie jest natomiast moż-liwe odmienne uregulowanie skutku przeniesienia udziałów między członkami, np. poprzez nało-żenie przez uchwałę obowiązku zawarcia umowy zbycia udziału. Norma prawna wynikająca z art. 11 ust. 1 u.s.r. stanowi regulację szczególną, która dopuszcza możliwość zbycia udziału w trakcie trwania stosunku członkostwa w spółdzielni rolników. Zasadą jest bowiem, że zbycie udziału w spółdzielni rolników możliwe jest po ustaniu członkostwa, do czasu zatwierdzenia sprawozda-nia finansowego spółdzielni za rok obrotowy, w którym ustało członkostwo (art. 11 ust. 4 u.s.r.). Umożliwienie zawarcia umowy zbycia udziału w wyniku określenia w statucie sposobu ustalania liczby udziałów prowadziłoby do obejścia bez-względnie obowiązującej regulacji zbycia udziału w spółdzielni rolników (art. 11 ust. 4 u.s.r.).
Podsumowanie
Instytucja prawna ustalenia liczby udziałów funkcjonuje w spółdzielni rolników i jej podtypie, jaki stanowi spółdzielnia energetyczna. Instytucja ta zakłada translatywne i pochodne nabycie przez członka spółdzielni rolników (spółdzielni ener-getycznej) części prawa podmiotowego – ekspek-tatywy roszczenia o zwrot wpłaty na udział (udział w spółdzielni rolników czy też spółdzielni energetycznej) z majątków innych członków. Skutek taki występuje w wyniku samego podjęcia przez walne zgromadzenie spółdzielni rolników (spółdzielni energetycznej) uchwały o ustaleniu liczby udziałów. Ze względu na podstawę usta-lenia liczby udziałów, jaką stanowi udział członka w nabywanych przez spółdzielnię produktach lub grupach produktów lub energii elektrycznej, biogazu lub ciepła, omówiona instytucja służy stymulacji rozwoju przedsiębiorstw (gospo-darstw) członków i spółdzielni. Z ekonomiczne-go punktu widzenia uzupełnienie funkcjonowa-nia w spółdzielni instytucji ustalefunkcjonowa-nia udziałów powinno polegać na podziale nadwyżki bilanso-wej w drodze oprocentowania udziałów (art. 77 § 4 pr. spółdz.). Wydaje się, że de lege ferenda należy rozważyć wprowadzenie tej instytucji również w innego typu spółdzielniach niż spółdzielnia rolników (spółdzielnia energetyczna). Wiązać się to powinno z wprowadzeniem zbywalności udziałów w tych innych spółdzielniach (z wyjąt-kiem spółdzielni mieszkaniowej, w której obecnie nie funkcjonuje instytucja udziału – art. 1 ust. 9 ustawy z 15 grudnia 2000 r o spółdzielniach
23
Bibliografia:
1. Bąkowski, Tomasz. “Cooperatives as Enti-ties Performing Public Tasks with Particular Emphasis on Social and Energy Coopera-tives”. Prawo i Więź, nr 3 (2019): 20–28. https://doi.org/10.36128/priw.vi3.
2. Bierecki, Dominik. Spółdzielnia europejska
w świetle prawa polskiego. Sopot: Wydawnictwo
Spółdzielczego Instytutu Naukowego w So-pocie, 2017.
3. Bierecki, Dominik. „Uwagi w sprawie roz-porządzenia udziałem w przedmiocie nale-żącym do spadku”. Rejent, nr 8 (2017): 9–32. 4. Bierecki, Dominik. „Zbycie udziału w
spół-dzielni rolników”. Pieniądze i Więź, nr 1 (2019): 80–94.
5. Bierzanek, Remigiusz. Prawo spółdzielcze
w zarysie. Warszawa: Państwowe
Wydawnic-two Naukowe, 1984.
6. Cioch, Henryk, Zarys prawa spółdzielczego. Warszawa: Wolters Kluwer, 2007.
7. Fici, Antonio. “An Introduction to Coopera-tive Law”. W International Handbook of
Coope-rative Law, red. Dante Cracogna, Antonio
Fici i Hagen Henrÿ: 3–62. Berlin–Heidel-berg: Springer, 2013.
8. Gandor, Karol. Prawa podmiotowe tymczasowe
(ekspektatywy). Wrocław: Zakład Narodowy
im. Ossolińskich, 1968.
9. Gersdorf, Mirosław i Jerzy Ignatowicz.
Prawo spółdzielcze. Komentarz. Warszawa:
Wy-dawnictwo Prawnicze, 1985.
10. Gersdorf, Mirosław i Jerzy Ignatowicz.
Ustawa o spółdzielniach i ich związkach. Komen-tarz. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze,
1963.
11. Gwiazdomorski, Jan. „Dwa problemy z za-kresu wspólności spadkowej”. Państwo i
Pra-wo, nr 3 (1977): 135–140.
12. Herbet, Andrzej, Szymon Pawłowski i Piotr Zakrzewski. Spółdzielcze kasy
oszczędnościowo--kredytowe. Komentarz. Warszawa: C. H. Beck:
2014.
13. Jędrejek, Grzegorz. Wykładnia przepisów
prawa cywilnego. Warszawa: Wolters Kluwer,
2020.
14. Nowacki, Józef, „»Odpowiednie« stosowa-nie przepisów prawa”. Państwo i Prawo, nr 3 (1964): 367–376.
15. Piątowski, Józef Stanisław. Prawo spadkowe.
Zarys wykładu. Warszawa: Państwowe
Wy-dawnictwo Naukowe, 1979.
16. Pietrzykowski, Krzysztof. Prawo spółdzielcze.
Ujednolicone teksty ustaw. Orzeczenia Sądu Naj-wyższego. Zielona Góra: Wydawnictwo
Agencji Rozwoju Regionalnego S.A., 1995. 17. Pietrzykowski, Krzysztof, „Spółdzielnia
a spółka handlowa”. Przegląd Ustawodawstwa
Gospodarczego, nr 6 (1991): 65–73.
18. Pietrzykowski, Krzysztof. Spółdzielnie
miesz-kaniowe. Komentarz. Warszawa: C. H. Beck,
2013.
19. Stecki, Leopold. Prawo spółdzielcze. Warsza-wa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979.
20. Stefaniak, Krzysztof. Prawo spółdzielcze.
Usta-wa o spółdzielniach mieszkaniowych. Komentarz.
Warszawa: Wolters Kluwer, 2014.
21. Suchoń, Aneta. Prawna koncepcja spółdzielni
rolniczych. Poznań: Wydawnictwo Naukowe
UAM, 2016.
22. Suchoń, Aneta. „Spółdzielnie rolnicze a czynności notarialne – wybrane zagadnie-nia prawne”. Rejent, nr 12 (2018): 46–67. 23. Suchoń, Aneta. „Z prawnej problematyki
spółdzielni rolniczych – uwagi historyczne oraz de lege lata”. W Prawo prywatne w służbie społeczeństwu. Księga poświęcona pamięci Profesora Adama Jedlińskiego, red. Piotr Zakrzewski
i Dominik Bierecki, 293–311. Sopot: Wy-dawnictwo Spółdzielczego Instytutu Nau-kowego w Sopocie, 2019.
24. Zakrzewski, Piotr. „Cel spółdzielni”.
Kwar-talnik Prawa Prywatnego, z. 1 (2005): 49–92.
25. Zakrzewski, Piotr. Majątek spółdzielni. War-szawa: Wolters Kluwer, 2003.
26. Zakrzewski, Piotr. „Pojęcie udziału w pol-skim i obcym prawie spółdzielczym”. Studia
Prawnicze, nr 2 (2006): 135–149.
27. Zakrzewski, Piotr. „Udział w spółdzielni – glosa – II CK 426/03”. Monitor Prawniczy, nr 11 (2006): 608.
