"Ethica albo Zwierciadło żywota Krzysztofa Pieniążka" : autobiografia parenetyczna z początku XVII w.

(1)

Halina Popławska

"Ethica albo Zwierciadło żywota

Krzysztofa Pieniążka" : autobiografia

parenetyczna z początku XVII w.

Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 5, 29-44

1999

(2)

'HAPr)S

Seria V 1999

H alin a P opław sk a

Ethica albo Zwierciadło żywota Krzysztofa Pieniążka —

autobiografia parenetyczna z p oczątku XVII w.

N

apisany w 1607 r. Ż yw ot Krzysztofa Pieniążka, rotmistrza i dworzanina królów Stefana i Zygmunta Trzeciego na Lassochowie i gdzie indziej dziedzica etc. ku przykładowi braciej okazany je s t w śró d autobiografii staropolskich u tw o re m w yjątkow ym . D ziełk o p o p rze d zo n e zostało Regestrem żywota z przykładów i krótką p rze d m o w ą zaopatrzoną dedykacją „Ich M o - ściom M iło ściw y m P an o m w obec w szystkich stanu rycerskiego K rzy szto f P ieniążek z K ru ż lowej słu żb y sw e p o w o ln e zaleca”, całość otrzym ała tytuł: Ethica albo Zwierciadło żywota Krzysztofa Pieniążka.... Tytuł u tw o ru przynosi w ażną zapow iedź: tekst zajm uje się d ziałaniem człow ieka (etyką) i został napisany w fo rm ie „zw ierciadła”. P om yślany je s t ja k o „zw ierciadło” życia je d n o stk o w e g o , k o n k retn e j, realnej osoby: „K rzysztofa P ieniążka”, człow ieka o k reślo nego stanu i zaw odu: „rotm istrza i d w o rz a n in a ”, egzystującego w rzeczyw istej p rzestrzen i geograficznej i w k o n k retn y m czasie historycznym : „z K ru ż lo w ej”, „dziedzica L assochow a”, d w o rz an in a k ró ló w Stefana i Z y g m u n ta T rzeciego”.

U tw ó r Pieniążka, d ru k o w a n y w XV II w., w połow ie m in io n eg o stulecia doczekał się p o n o w n eg o w y d an ia1. N ie stał się je d n a k , ja k dotąd, p rze d m io te m szczegółow szych badań historycznoliterackich, najczęściej byw a zaledw ie w ym ien ian y w pracach dotyczących sie d em n asto w iecz n y ch pam iętników . N ie c o więcej uwagi pośw ięcili autobiografii Pieniążka

1 Z ob . Ethica albo Zwierciadło żywota Krzysztofa Pieniążka rotmistrza i dworzanina królów Stefana i Zygm unta

Trzeciego na Lassochowie i gdzie indziej dziedzica etc. ku przykładow i braciej okazana, w yd. K. W. W ójcicki, Warszawa

1854, Biblioteka Starożytna Pisarzy Polskich, t. 1. Autobiografia Pieniążka cytow ana w pracy w e d łu g tego w ydania.

(3)

30 H a lin a P o p ła w sk a

'y

Jadw iga R ytel“ i Alojzy Sajkowski, który określił u tw ó r m ian em „nietypow ej autobiografii” i za p ro p o n o w ał zakw alifikow ać go do rzędu p a m ię tn ik ó w -m o ra lite tó w 3. Jadw iga Rytel ak centow ała ty tu ło w y i kom pozycyjny zw iązek dzieła z k onw encją „zw ierciadła ży w ota”.

Literacki ro d o w ó d u tw o ru P ieniążka stanow ią traktaty parenetyczne w postaci „w izerun k u ”, „zw ierciadła” („speculum”) człow ieka reprezentującego klasę lub grupę społeczną. Tra dycja fo rm y „speculum” sięga czasów starożytności greckiej i rzym skiej, a zainicjow ał ją w literatu rze Isokrates. W dobie ren esan su „zw ierciadło” było g atu n k iem szczególnie m o d nym . N ajz n ak o m itsz e polskie renesansow e „zw ierciadła” to Dworzanin polski Łukasza G ó r nickiego w ydany w K rakow ie w 1566 r. (spolszczenie dzieła Baltazara C astiglionego II Cor- tegiano) oraz Ż yw o t człowieka poczciwego w ydany w latach 1567-1568, stanow iący pierw szą i najw ażniejszą część ostatniego u tw o ru M ikołaja Reja Żwierciadło albo Kstałt, w któąnn każdy stan snadnie sie może swym sprawom jako we zwierciadle przypatrzyć. Zwierciadło p ow szechnie u zn aw an e je s t za najcelniejsze — obo k Postylli — dzieło Reja i rodzaj literackiego te sta m en tu pisarza4. W tytule u tw o ru Reja zaw arty je s t szeroki adres czytelniczy, faktycznie zaś adresatem dzieła je s t śred n ia szlachta i stanu szlacheckiego rzecz dotyczy. Jakk o lw iek Ż yw ot je s t „zw ier c iad łe m ” szlachcica-ziem ianina, m a je d n a k m oc uo g ó ln ien ia i odnosi się do w yobrażeń „idealnego człow ieka”. Je st dziełem paren ety czn y m najogólniejszym , najbardziej zgenerali- zow anym co do bohatera i zakresu treści, najbardziej syntetycznym spośród u tw o ró w Reja, który za swój pisarski cel uznaw ał w ychow anie m o raln e człow ieka i w każdym u tw o rze dawał m n iejsze lub w iększe „zw ierciadło” żyw ota ludzkiego. Ż yw o t człowieka poczciwego m iał służyć p rzy p o m in a n iu w zo ró w o so b o w y ch 5.

W szesnastow iecznej k u ltu rz e polskiej fu n kcjonow ały dwa zasadnicze w zo rce osobow e: ideał szlach cica-ziem ian in a i szlachcica-rycerza. Z a trzeci w zorzec idealnego szlachcica uznać m o ż n a połączenie d w u p o p rze d n ich m odeli. Religia i szlachectw o stanow iły w artości n ad rz ęd n e dla w szystkich w zo rcó w osobow ych. Ideał szlachcica-rycerza szczególnie silnie p ropagow any był w okresie baroku. P rz eło m XVI i X VII w. p rzyniósł urelig ijn ien ie w zo rcó w osobow ych oraz u statycznienie i prow incjonalizację w zo rcó w przejętych z renesansu. Je d n a k różnice dzielące w zorzec osobow y doby o d ro d ze n ia od w ym agań, jak ie staw iano szlachcie siedem nastow iecznej, nie w ydają się — zd aniem badacza tych zagadnień, Ja n u sza Tazbira13 — istotne i znaczące.

2 Z ob .J. Rytel, Pamiętniki Paska na tle pamiętnikarstwa staropolskiego. Szkice z dziejów proz)> narrac)jnej, W rocław 1962, s. 94.

3 Z ob. A. Sajkowski, N a d staropolskimi pam iętnikam i, Poznań 1964, s. 64—65 (Prace W ydziału F ilologiczn ego U A M , Seria Filologia Polska nr 6).

4 Z ob. uwagi na ten temat: A. Bruckner, M ikołaj Rej. C ztoiriek i dzieło, L w ów 1922. s. 101; J. C hrzanow ski,

Zwierciadło Reja przed sądem potomności, [w:] M ikołaj Rej z N a g ło w ic, Zwierciadło albo Kstałt, w którym ka żd y stan snadnie sie może swym sprawom jako u ’C zwierciadle przypatrzyć, w yd . J. C z u b e k iJ . Ł o ś ,t. 1, Kraków 1 9 1 4 ,s . 3 -5 5 ;

J. Z iom ek , Renasans, Warszawa 1973, s. 1 91-197.

5 Szerzej o tym: W Bruchnalski, R ozw ój twórczości pisarskiej M ikołaja Reja, Kraków 1907, s. 1629; H . D z ie c h -cińska, Parenetyka — je j tradycje i znaczenie w literaturze, [w:] Problemy literatury staropolskiej, red. J. Pelc, Seria 1, W rocław-W arszawa 1971, s. 3 5 5 -3 5 8 ; H . D ziechcińska, Kultura literacka w P olsceX VI i X V I I wieku. Zagadnienia

(4)

Ethica albo Zwierciadło żywota Krzysztofa Pieniążka — au to b io g rafia p a re n e ty c z n a z p o c z ą tk u X V II w . 31

2.

K om pozycję u tw o ru P ieniążka w yznaczają trzy części: Wiek pierwszy: Młodość, Wiek wtóry: Młodzieństwo, Wiek trzeci: Małżeństwo. U jęcie takie p rzy p o m in a układ Żywota człowieka poczci wego M ikołaja Reja. W zakresie kom pozycji u tw ó r ujaw nia rów nież p ew ne zbieżności z d zie łem L orichiusa D e institutioneprincipuin, na k tórym w zorow ał się Rej. U L orichiusa czasowe n astępstw o trzech ep o k życia: m łodości, w ieku średniego i starości nic je s t u w y d atn io n e ani w podziale na łibri, ani na partes. T ru d n o w zasadzie wskazać, w k tórym m iejscu kończy się m łodość i zaczynają rozw ażania dotyczące w ieku średniego.

K rzy szto f P ieniążek, u ro d z o n y w połow ie XVI w., należy do pokolenia, k tóre dorastało in telek tu aln ie w czasie, gdy trw ała jeszcze św ietność pisarstw a Reja. N a p rogu XVII stulecia, w 1606 r., Zwierciadło Reja zostało p o w tó rn ie w ydane w W ilnie. A u to r Ethica albo Zwierciadło żywota m ó g ł znać obie księgi: Zwierciadło i D e institutione principuin i korzystać z n ich w swojej pracy P róba p o ró w n a n ia kom pozycji u tw o ru P ieniążka z układ em tych p o p u la rn y c h „zw ier ciadeł” pozw oli, być m oże, w ykryć nic tylko pew ne podobieństw a, ale ró w n ież k ie ru n e k p rzekształceń i ich celow ość7.

L orichius sk upił uw agę na śred n im w ieku człow ieka, Rej trzy okresy życia człow ieka potrak to w ał w taki sam sposób. A u to r Ethica p o m in ą ł okres dzieciństw a, a okres starości zbył kilkom a ogólnikam i. U kazał siebie w okresie m łodości i dojrzałości ja k o człow ieka zaanga żow anego w spraw y p ubliczne. Z ało ż e n ie m autora było przedstaw ić bieg w łasnego życia ocenianego ja k o zgo d n e z w zoram i przekazanym i przez p rzo d k ó w i o ddanego w służbę krajow i. Z g o d n ie z takim za m ie rz en iem zastosow ał au to r pisarską m e to d ę selekcjonow ania w y d arze ń sw ojego życia. P om inął w iek dzieciństw a, szczegóły życia ro d zin n eg o , osobistego. U w agę skupił na spraw ach człow ieka dorastającego i dojrzałego. U kazał siebie p rzede w szyst kim w w ym iarze życia społecznego, publicznego, ja k o człow ieka m o raln ie i intelek tu aln ie ukształtow anego.

L orichiusa in te resu je p rzede w szystkim panujący, który u Reja je s t na d ru g im planie. B o h a te re m Żywota uczynił Rej „człowieka poczciw ego”, ziem ianina i rycerza. N a rra to r — b o h ater Ethica je s t rycerzem i d w o rz an in em , a w końcu ziem ianinem . N a u tw ó r składają się ró w n ież cząstkow e zw ierciadła, dające p o rtre t d oskonałego władcy, u rzę d n ik a państw ow ego, obyw atela. Pojaw ia się w nim także w iz e ru n e k podkanclerzego M acieja P strokońskiego. N a je g o treść składa się je d n o ra zo w a ocena sposobu spraw ow ania przez P strokońskiego u rzęd u .

A u to r pod k reślił u m ie ję tn e, godzące interesy w szystkich postępow anie kanclerza.

C zęść u tw o ru m ów iąca o w ych o w an iu i w ykształceniu autora m oże być u zn a n a za o d p o w ie d n ik znan y ch parenetyce części traktatu o w ychow aniu dzieci i o w iek u m ło d z ie ń czym . P od o b n ie je s t w przypadku partii pośw ięconych służbie dw orskiej i rze m io słu w o je n

6 Z ob . J. Tazbir, Wzorce osobowe szlachty polskiej w X V I I n>., „Kwartalnik H istoryczn y” 1976 nr 4, s. 784. 7 Porów nania u tw oru Reja z d z ie le n i Lorichiusa dokonał: J. K rzyżanowski, Wstęp, [w:] M . Rej, Ż y w o t człowieka

(5)

32 H a lin a P o p ław sk a

n em u . Są to w szystko ujęcia znane trak tato m paren ety czn y m naw iązującym do schem atu biograficznego. W z o rem „zw ierciadeł” ukazał au to r w łasne błędy, podkreślając przy tym , iż ro z u m i d o b re w ychow anie m ają w ładzę nad złym i skłonnościam i i u je m n y m w p ły w em otoczenia.

K onstrukcja autobiografii Pieniążka opiera się na d w ó ch zasadach. Z asada pierw sza to czasow e następstw o trzech ep o k w życiu bohatera: „m ło d o ści”, „m ło d zień stw a”, „m ałżeń stw a”, co u w y d atn io n e zostało w podziale na „wiek pierw szy”, „w tóry”, „trzeci”. E poki te w zasadzie stanow ią dw ie fazy w życiu każdego człow ieka: m ło d o ść i w iek średni. Zasadę d ru g ą stanow i rozpatryw anie w łasnego żyw ota — rotm istrza, d w o rz an in a i ziem ian in a — ze stanow iska etyki, e k o n o m ik i i polityki, co nie je s t je d n a k w utw o rze w p ro st sfo rm u ło w an e , ja sn o zaznaczone. P o d o b n a zasada w ystępuje ró w n ież w u tw o rze L orichiusa .

Wiek pierwszy: MłodosY zaw iera 17 „przykładów ” („numerus” 7 -2 3 ). N ajo b sze rn ie jsz ą część autobiografii stanow i Wiek wtóry: M łodzieństwo, o b ejm u je o n a 45 „przykładów ” („numerus” 2 4 -6 9 ). Z am ykający całość Wiek trzeci: Małżeństwo je s t najkrótszy i liczy zaledw ie 12 „przy k ład ó w ” („numerus” 7 0 -8 1 ). N ale ży przy tym podkreślić, iż sześć pierw szych „ p u n k tó w ” u tw o ru pozostających poza w y o d rę b n io n y m i i nazw anym i częściam i dzieła stanow i rodzaj w stępu. Z o sta ł o n je d n a k o d d zielo n y od części pierw szej w sposób m ech an iczn y i n iezgodny z u k ształto w an iem tekstu, co spow odow ało rozerw anie toku logicznie i sem an ty czn ie w ią żących się ze sobą zdań. W ydzielone w te n sposób etapy życia n a rra to ra -b o h a te ra w ypełniła nauka, służba publiczn a i gospodarow anie na roli.

N ie tylko kom pozycja, lecz rów n ież zapow iedzi tytułow e „przykładów ” um ieszczają Ethica albo Zwierciadło żywota w kręgu k o nw encji obow iązujących parenezę. W śród ty tu łó w zaw artych w Regestrze żywota z przykładów w y o d ręb n ić m o ż n a kilka typów.

N ajliczn iejszą grupę stanow ią przysłow ia i sentencje, uogólniają o n e w skazania życia i służą u św ia d o m ie n iu czytelnikow i praw d m oralnych. O to kilka spośród nich: „R ozum ćw iczen iem się o b o strza” (10), „Zycie ro zp u stn e za d o b ry m w y ch o w an iem taje” (23), „D obry z d o brego się ro d z i” (47).

N ie m a l ró w n ie liczne w śró d „przykładów ” są pouczenia. N ajczęściej m ają one charakter ogólnych o rze cze ń n o rm aty w n y ch , w skazują, ja k ic h zasad należy przestrzegać, ja k p o stę p o wać, co czynić. N ie k tó re dotyczą k o n k retn e g o stanu czy zaw odu: „Stateczność m a zachow ać”

(25), „P ilnością zaw sze sie m a p opisow ać” (27), $ J rocie p rzypow iedzionej ja k o się spraw o w a ć ” (48).

L iczna je s t grupa ty tu łó w w skazujących na pozytyw ne skutki p rzestrzegania zasad. „S forność czyni je d n a k i podział, pokój i m iło ść” (28) — p rze k o n u je autor, aby zaraz p o te m ostrzec: „A n ie ró w n y podział nienaw iść, rozruchy, n ie p o k o je” (29). P o d o b n y ch sfo rm u ło w ań, w skazujących na skutki nieprzestrzegania praw i zasady spraw iedliw ości, je s t w ięcej, np.: „D la n ie ró w n e g o po d ziału turbatiae ro sn ą” (42).

(6)

Kilka „p rzykładów ” m a charakter głów nie inform acyjny, np.: „O byczaje P ań sk ie” (46), „Skąd rośnie chęć w ludziach do słu ż b ” (53), „Jako osadzić i ubogacić K o ro n ę ”(57).

N ie lic z n e sfo rm u ło w an ia Regestru żywota... odnieść m o żn a w p ro st do osoby boh atera — ja k o in fo rm u jąc e o w y darzeniach je g o życia: Przystanie do króla Stefana. Powinnoś'c każdego sługi (24), Zeństwo z wolej i przeznaczenia Bożego (70). Tytuł „ n u m e ru ” 38 zaw iera czasow nik w fo rm ie osobow ej w skazujący na postać n arratora — bohatera: D o sposobu inszego slużbamim był przywiedzion.

S entencje i przysłow ia pojaw iają się ró w n ież w tekście u tw o ru . P ełnią one funkcję k o n tekstow ą: otw ierają, spajają lub zam ykają tekst główny. Są w śród n ich p ow szechnie znane, ro d zim e przysłow ia, które o d n ajd u jem y ró w n ież w Żywocie Reja, są także m yśli zapożyczone u C ycero n a, np: „lucundi acti labores” („P rzyjem nie je st m ieć pracę zakończoną, m ieć ją za sobą”). Sądy, refleksje, orzeczenia n o rm aty w n e i senten cjo n aln e sfo rm u ło w an ia są skierow a ne b ez p o śred n io do odbiorcy. P rzypom inają pow szechnie akceptow ane w skazania życia.

3.

A u to r Ethica albo Zwierciadło żywota, w ychow anek h u m an isty czn eg o k olegium je z u ic k ie  go, znał zasady retoryki i respektow ał je w sw oim dziele. W u tw o rze zw racają uw agę kilka kro tn ie pow tarzające się zw roty nazyw ające akt m ów ienia, typu: „jako m ó w ię ”, „trochę p o w ie m ” i podkreślające czynność opow iadania: „tych tro ch ę p rz y p o m n ę ”, „m ianow ać w szystkich nie m o g ę ”. S form ułow ania, tego typu świadczą o zw iązku Ethica... z tradycją retoryczną. O b o k n ich pojawiają się w u tw o rze zw roty w skazujące na sposób kształtow ania narracji, np: „jako przeczytaj 31 numerum”. D o w o d zą o n e przeznaczenia u tw o ru do cichej, indyw idualnej lektury.

Rolę swą w idział a u to b io g raf w przekazaniu praw dy bez w zględu na konsekw encje takiej postawy. Ja k k o lw iek trzy zadania tekstu: docere, inouere, dełectare są w u tw o rze realizow ane łącznie, ściśle w iążą się ze sobą, w zajem n ie uzupełniają, pierw szoplanow e zadanie a u to b io grafii P ieniążka w ydają się przejaw iać w funkcji docere. C ele poznaw cze dzieła realizuje p rzede w szystkim w ąte k dziejów w łasnego żywota.

W stru k tu rz e u tw o ru w yraźny je s t w pływ k an o n ó w retoryki. A utobiografia zaw iera pochw ałę w ychow ania i w ykształcenia bohatera, au to n o m ic zn ie w p ew n y m sensie p o trak to w aną arg u m en tację i pochw ały króla Z y g m u n ta III oraz podkanclerzego M acieja P stro k o ń - skiego. D edykacja: „Ich M o ścio m M iłościw ym P anom w obec w szystkim stanu rycerskiego K rzy szto f P ieniążek z K rużlow ej służby sw e pow o ln e zaleca” oraz sześć pierw szych „p u n k tó w ” autobiografii pełnią funkcję w stę p u (prooemium). A u to r dając opis sw ojego życia pragnie naśladow ać h isto ry k ó w starożytności rzym skiej: K atona Starszego, G ajusza Ju liu sza C ezara, S w etoniusza. W starożytności o d najduje P ieniążek także genealogię innow acji p o le gającej na p rze zn ac ze n iu do d ru k u i rozpow szechniania relacji o dziejach w łasnych jeszcze za życia autora. W e w stępnej części autobiografii posłużył się P ieniążek charakterystycznym i dla prooemium toposam i. P rzedstaw ił u tw ó r ja k o św iadectw o praw dy w interesie d o b ra ogól

(7)

nego (captatio beneuolentiae). D la p o dkreślenia w sp ó ln o ty system u w artości w łasnych i w artości o d b io rcó w posłu ży ł się au to r b iblijnym p o ró w n a n ie m i personifikacją: „O jc z y z n a -M a tk a ”:

Lecz p rzy w ied zio n y m do tej pracy, abym w am okazał żyw ot ku przykładow i zw iązku tego z p rzo d k ó w sw ych i m iłości żechm y je d n aj m atki, tej m iłej O jcz y zn y synow ie, kości z kości, ciało z ciała. Abyście ja k o latorośle z bu jn eg o k orzen ia cnotliw ych O jcó w i M atki Patriej tej p ięknym i spraw am i kw itnęli (...)

(E, 152)9. U tw ó r pośw ięcił a u to r „m ło d zi”, „braci szlacheckiej” i „cnym synom K o ro n n y m ” (dedi- care).W e w stępie zastosow ał P ieniążek ró w n ież topos p o w o d u podjęcia napisania tekstu (causa serłbendi):

(...) rozm aici, tak senatorow ie, ja k o i cesarze rzym scy ephemerides sw oje po sobie zostaw ow ali (...). C o ja w szystko uważając nie inszą też w ziął p rzed sie czę- ściąm , aby sam sobie przypom inając sw oje postępki, tak zdrow ia n ie sp o so b n e- go przykrość, jak o in n e frasunki sobie ulżyw ał, poniew aż: „Iucundi acti labores", częścią, aby jeszcze za żyw ota m ego czytane te rzeczy były (...).

(E, 143) W części pierw szej u tw o ru Wiek pierwszy: Młodość pojaw iają się pew n e fo rm y generis demonstratwi. N a rra to r chw ali system w ychow aw czy kolegium jezu ick ieg o , k tórego był u cz niem . D la w ydobycia społecznych zasług szkoły stosuje am plifikację przez p o ró w n a n ie (comparatio) i nagro m ad zen ie (congeries):

A lbow iem nie w yszło onych nigdy tak w iele ludzi rycerskich z on eg o tro ja ń skiego konia, ja k o z tych szkół ludzi osobliw ych znacznej nauki, godności w ielkiej do spraw praw a biegłości i w iadom ości tak potocznych, ja k o K o ro n nych, któ ry ch w iele by w yliczać biskupów , arcybiskupów , kardynałów (...).

(E, 154-155) E le m e n ty pochw ały w łasnego ro d u , je g o zacności, starożytności, p obożności, m ajętności, zasług dla państw a rozsiane są w różnych partiach tekstu. Służą w ykazaniu pozycji i zasług n a rra to ra -b o h a te ra oraz u w y p u k len iu niespraw iedliw ości, jak ie u cz y n io n o członkow i tak w yb itn eg o rodu.

W drugiej części u tw o ru , w partiach chw alących postaci królów : Stefana B atorego i Z y g m u n ta III oraz podkanclerzego M acieja Pstrokońskicgo, a także w partiach ganiących w y stę p ki pieczętarzy B atorego i w spółczesnych u rzę d n ik ó w rów nież daje o sobie znaćgetuts demon- stratwum. W partiach odnoszących się do „teraźniejszych czasów ” nagana p rzybiera m ocny to n generis iudicialis. U kazując negatyw ne stro n y życia społecznego, politycznego n a rrato r

9 Autobiografia Pieniążka cytow ana dalej z zastosow aniem skrótu E i podaniem strony przyw ołan ego frag m en tu .

(8)

Ethica albo Zwierciadło żywota Krzysztofa Pieniążka — au to b io g rafia p arc n e ty c z n a z p o c z ą tk u X V II w . 35

oskarża (accusatio) „p an ó w ” o egoizm , bezpraw ne działanie, zryw anie sejm ów , skłócenie króla ze szlachtą, zajazdy, grabieże, a naw et zbrodnie:

(...) ja k o p ro p o rc e swe rozciągają, że też m ają Pana po sobie, że nas uboższych z liekkicgo poważania i w sąsiedztwach łakom stwa biorąc, bijąc, wiążąc, dosić nad nam i d o w o d zą ku u p o d o b an iu sw em u, ściskając nas, g ru n tó w nam ujm ując.

(E, 171) W partiach tego typu narrato r w ystępuje w roli „sędziego”, celem w ypow iedzi je s t n ap o m n ie n ie tych je d n o s te k i grup społecznych, których działania p o w o d u ją ciągły społeczny niepokój i stw arzają groźbę upadku państw a. U w y p u k le n iu opinii n arratora służy m etafora R zeczypospolitej, która ja k łódź „sie to ju ż przez dw adzieścia lat kołysze i jeszcze stanąć nie m o ż e ”. W uw agach o „czasach teraźniejszych” znajdujem y rów n ież szereg a rg u m e n tó w m ających na celu o b ro n ę króla Z y g m u n ta III (elem enty defetisionis) przed ew e n tu aln y m i zarzutam i o d m ie n n ie m yślącego czytelnika.

C zęść d ru g a autobiografii zaw iera laudacyjny p o rtre t króla Z y g m u n ta III. N a rra to r w yo lb rzy m ia cno ty i zasługi hojnego, m iłosiernego i przystępnego władcy, postępującego z p o d d an y m i „jako O ciec z syny” i będącego ich „ziem skim B o g iem ”. A m plifikow ane w y dobycie rysów postaci poprzez ukazanie zachow ania i p ełnego uprzejm ości gestu króla w czasie p o d ró ży ze Szwecji do G dańska dodaje d y n am izm u p o rtre to w e m u ujęciu postaci władcy. A u to r p rzy p o m in a rów n ież m ow ę króla Szwecji w ygłoszoną do zgro m ad zo n y ch przed n im w y sła n n ik ó w R zeczypospolitej.

W partiach m ów iących o konieczności staw iania u rzę d n ik o m p aństw ow ym w ysokich w ym agań ujaw nia sięgenus deliberativum z przew agą czynnika doradczego (suasio). N a rra to r nakłania do p rzem yślanego dobierania osób spełniających określone w aru n k i: m ajątkow e, intelek tu aln e, m oralne. B ardzo starannie uzasadnia sw oje stanow isko, a dla dodatkow ego poparcia i w zm o c n ie n ia daje przykład pozytyw nej postaw y i w łaściw ego działania p o d k a n clerzego P strokońskiego. N a to m ia st w partiach ukazujących ogólne zasady postępow ania człow ieka w idać w yraźny w pływ fo rm generis deliberativi i generis demonstrative.

W iedzę o n atu rz e człow ieka, je g o p otrzebach i dążeniach b u d u je autor, ja k się w ydaje, p rzede w szystkim w oparciu o etykę chrześcijańską, nic b rak tu także pew n y ch elem e n tó w filozofii stoickiej z jej pochw ałą cno ty i um iaru . W w arstw ie język o w o -sty listy czn ej poglądy w yrażone zostały przy pom ocy sentencji i przysłów, o dw ołań do pow szech n y ch sądów i p rzek o n ań , zasad spraw iedliw ości, korzyści, h o n o ru . A rg u m en ty fo rm u ło w a n e przez autora m ają n iekiedy ch arakter odw o łań do najbliższej historii (postać i czyny Strusa) lub em ocji i w oli odbiorcy. N a rra to r stara się w yw ołać w odbiorcy uczucia g niew u i ob u rzen ia, zachęcić d o działania. R etoryczne movere ujaw nia się w odw ołaniach do patriotycznych uczuć o d b io r cy, je g o poczucia spraw iedliw ości, w oli działania, służenia królow i i K oronie.

W k o nstrukcji ostatniej części u tw o ru : Wiek trzeci: Małżeństwo w zięły udział p rzede w szystkim fo rm y generis demonstrativi. P ochw ała życia szlachcica — ziem ianina ujaw nia się

(9)

po p rzez w ydobycie na plan p ierw szy jeg o cod zien n y ch zajęć zw iązanych z g ospodarow aniem na roli, hodow lą, sadow nictw em , zakładaniem pasiek i stawów. N a rra to r-b o h a te r sk ru p u la t nie w ylicza czynności gospodarza, ich użyteczność dla rodziny, środow iska społecznego i n atu raln eg o otoczenia człow ieka. Literacka am plifikacja przez sto p n io w an ie (incrementum) i przez n ag ro m ad zen ie (congeries) prow adząca do idealizacji bohatera i sakralizacji w izji szczę śliw ego „żyw ota gospodarstw a” m a sw oją tradycję, w ystarczy przyw ołać Ż yw ot człowieka poczciwego M ikołaja Reja czy Pieśń świętojańską o sobótce Jana K ochanow skiego — ro d zim e, polskie realizacje m itu arkadyjskiego.

U tw ó r P ieniążka, w p rzeciw ieństw ie do dzieła Reja czy K ochanow skiego, nie zaw iera pochw ały p iękna wsi, a je d y n ie refleksję o gospodarstw ie. G łosząc pochw ałę „życia gospo darstw a” a u to r odradza je d n o c z e śn ie „żyw ot d w o rsk i” i ukazuje je g o u je m n e strony.

U tw o ro w i P ieniążka b rak w yraźnego pod su m o w an ia, zakończenia (peroratio). Sygnałem k ońca dzieła je s t p o w ró t narrato ra do problem atyki m oralnej, uogó ln ien ie koncepcji n atu ry człow ieka i życia ludzkiego oraz zdanie m ów iące o starości, „która bywa ucieszna za p o w ściągliw ą m ło d o ścią”. Z ak o ń c ze n ie u tw o ru m a em o cjo n aln y charakter, w ydaje się naw et bardziej p atetyczne niż w stęp.

K onw encje reto ry czn e w yznaczają rów n ież k onstrukcję postaci u tw o ru . A u to r zastosow ał ró żn e fo rm y charakteryzow ania postaci. N ajczęściej je d n a k o peruje kategorią w iększego zbiorow iska ludzi: „tow arzystw o”, „franty” krakow skie, dw orzanie, ludzie rycerscy, „pany”. Z e zbiorow ości szlacheckiej au to r w y o d rę b n ia niekiedy kilka czy kilkanaście postaci przez p od an ie ich nazw isk. Są to sw ego rodzaju rejestry osób zasłużonych na w o jn ie czy też odbyw ających w raz z b o h a te re m p o d ró ż do Szwecji w celu pow iad o m ien ia Z y g m u n ta Wazy o w y n ik ach elekcji w Polsce.

D zie ło je s t w p ew n y m sensie w iz e ru n k ie m R zeczypospolitej u cz y n io n y m z p u n k tu w id ze n ia śred n io z am o żn e g o szlachcica. U k azu je, ja k na p rze ło m ie XVI i XVII w iek u ulegały p rze b u d o w ie m e ch a n izm y władzy, kształtow ała się w arstw a urzędnicza, stan o niem ałych aspiracjach socjalno-politycznych. Interesy i spraw y je d n o ste k , w ybijających się ro d ó w za czynały d o m in o w a ć nad in te rese m ogółu szlacheckiego. Ethica albo Zwierciadło żywota daje św iadectw o zapoczątkow anem u ju ż w ów czas procesow i k u m u lo w a n ia godności p ań stw o w ych i w łasności w rękach w yodrębniającej się spośród szlachty g rupy „p a n ó w ”, g ro m ad z ą cych ziem ię k o sztem m n iejszych b ra c i10. A u to r szeroko om aw ia i krytycznie ocenia politykę rozszerzania m ajętności. W końcow ych partiach drugiej części dzieła oskarża „pan ó w ” o z b ro d n ie i dla p o tw ie rd z en ia tego sądu przedstaw ia losy sw ego brata. K o n sek w en tn ie unika w y m ien ian ia nazw isk osób o cenianych ujem n ie, postaci negatyw nych ze w zględu na rolę, ja k ą odegrały w je g o życiu czy też w życiu szlacheckiego ogółu. M o ż n a się je d y n ie dom yślać, iż krytykow ani przez au to ra pieczętarze króla Stefana to Ja n Z am oyski i W ojciech B aran o w

10 O sytuacji sp o łec zn o -p o lity c zn ej Polski na p rzełom ie w iek ó w pisze: A. M ączak, Przełom stulecia —

przełomem losów Rzeczypospolitej?, [w:] Przełom wieków X V I i X V I I u> literaturze i kulturze polskiej, red. B. O tw i

(10)

ski. R az tylko u czynił P ieniążek o dstępstw o od tej zasady i w y m ie n ił z im ien ia i nazw iska krakow skich „ fran tó w ”, ale tylko tych, k tó rz y ju ż zm arli i nie pozostaw ili p otom stw a. C hw ali nato m iast im ien n ie biskupa przem yskiego i podkanclerzego M acieja P strokońskiego. Je st on dla autora p rzy k ład em człow ieka spraw ującego swój urząd w sposób ro z u m n y i zadawalający w szystkich. U tw ó r P ieniążka przynosi rów nież pochw ałę Stefana B atorego, m ądrego p olity ka, i m o raln o -p sy c h o lo g ic z n y p o rtre t Z y g m u n ta III, o k tórym była ju ż w cześniej m ow a.

R etoryczne kon stru k cje znacznych partii u tw o ru są w ynikiem integracji w o brębie je g o stru k tu ry ró żn y c h elem e n tó w : biografii pochw alnej z epicką narracją w sp o m n ie n io w ą i „zw ierciadłam i” króla, urzęd n ik a państw ow ego. C ałość dodatk o w o w zbogacają elem e n ty publicystyki politycznej, rów n ież ukształtow ane retorycznie.

O d d ziały w an ie konw encji retorycznych uw idacznia się p o n ad to w k o nstrukcji narratora i w y o d rę b n ie n iu czasu narracji od czasu „fabularnego”. Z w iązane z czasem opow iadania sytuacje narracyjne w ystępują w charakterze kom pozycyjnej zasady porządkującej elem e n ty epickiej rzeczyw istości. A kcentują konieczność zw ięzłego p otraktow ania przedstaw ionego zagadnienia czy też konieczność podjęcia now ego tem atu, m otyw ują p o stępow ania autora rezygnującego z w yjaw ienia nazw isk b o h ateró w ukazanych w ydarzeń.

4.

N a r r a to r - b o h a te r zajm uje c e n tra ln e m iejsce w s tru k tu rz e u tw o ru i o d zn a cz a się „w szechw iedzą” w łaściw ą narrato ro w i pow ieściow em u, całkow icie panuje nad ukazyw aną problem atyką, bierze udział w e w szystkich k o n k retn y c h sytuacjach, w ypadkach. U tw ó r nie daje pełn eg o życiorysu bohatera. W iele spraw a u to r-n a rra to r w ylicza p obieżnie, p u n k to w o , w iele pom ija. D o b iera fakty biograficzne i naśw ietla je tak, aby uw ypuklić sw oje zasługi dla kraju i krzywdy, ja k ie u czy n io n o je g o rodow i. P ragnie ud o w o d n ić, iż realizow ał w życiu ideały szlacheckie i był w zo ro w y m „synem R zeczypospolitej”. P rezen tu jąc kolejne etapy sw ojego życia a u to r-n a rra to r zm ierza do w ydobycia spraw szerszych, ró ż n o ro d n y c h zjaw isk życia obyczajow ego, społecznego, politycznego. D yskusja na w ażne aktualne tem aty społecz ne stanow i d ru g i — ró w n o rz ę d n y o b o k zam iaru ukazania przebiegu w łasnego życia — cel u tw o ru Pieniążka.

N arracja p ro w a d zo n a je s t w p o rząd k u chro n o lo g iczn y m , odstępstw a od natu raln eg o , w yznaczonego rzeczyw istym przebiegiem zdarzeń toku opow iadania są n ieliczne i n ie zn a cz ne. C zas „fabularny” u tw o ru rozpoczyna nauka n a rra to ra -b o h a te ra w koleg iu m je zu ic k im . P u n k te m dojścia je s t dojrzałość: założenie rodziny, spokojne ziem iańskie bytow anie. W o p o w ieści P ieniążka o d n ajd u jem y p o p u la rn y w w ielu biografiach renesansow ych stereotyp m ło dości burzliw ej i m ylącej oraz ro zu m n e j, statecznej dojrzałości p o dporządkow anej służbie publicznej. Z d a rz e n ia życia b o h atera dzieją się w czasie, ale czas je s t w y zn aczo n y w sposób ogólny, m ało precyzyjny. A u to r nie o d n o to w u je żadnych dat. Z je d n e j stro n y czas u tw o ru określają fazy życia ludzkiego, a z drugiej — rzeczyw isty czas historyczny, ujaw niający się w p rzyw oływ anych w ydarzeniach i faktach historycznych (ucieczka H e n ry k a W alezego

(11)

z Polski, p anow anie Stefana B atorego, je g o w ypraw y w o jen n e , elekcja Z y g m u n ta W azy oraz syntetycznie ujęty d w u d zie sto letn i okres je g o panow ania, i w reszcie rokosz Z eb rzy d o w sk ie go ja k o w ydarzenie najbliższe sytuacji narracji). W autobiografii istnieje tylko następstw o czasowe: zdarzyło się to, a później tam to. U tw ó r m ó w i o przyczynach zdarzeń. U k az u je bohatera, ja k zm ienia się na gorsze albo na lepsze — p rzede w szystkim za spraw ą innych, pod w p ły w em przyczyn zew n ętrzn y ch : „nędzy”, „invidiej” bliski je s t zguby, ale „żagle praw i w iatro m rozpuściw szy in sz y m ” życie swe zm ienia i pozycję społeczną um acnia.

C zas w Ethica albo Zwierciadło żywota je s t n ieu stan n ie w artościow any. A u to r u jem n ie ocenia w spółczesność i cały okres panow ania Z y g m u n ta III. K ry teriu m oceny stanow i spraw iedliw e traktow anie osób i ro d ó w zasłużonych dla państw a oraz „dobro R zeczypospo litej”. Z aw ierającej w iele lu k i przesk o k ó w linii czasu odpow iada często bliżej nie określona i nieciągła przestrzeń . A u to r-n a rra to r z zasady nie podaje nazw m iejscow ych. W ym ienia je d y n ie w ioski należące d o niego i je g o ro d u oraz nazw y m iejsc, w k tórych był ja k o żo łnierz B atorego czy poseł do Szwecji. H isto ria n arrato ra -b o h a te ra układa się w kształt fabuły egzem p lacy jn ej o w z o ro w y m „synu R zec zy p o sp o lite j” i jej p o d p o rzą d k o w a n e zostały w szystkie ele m e n ty stru k tu ry u tw o ru .

W k o n stru k cji narracji w idać w yraźnie p róby k o m p o n o w an ia ciągów zdarzeniow ych i łączenia faktów w związki p rzy czy n o w o -sk u tk o w e. D otyczy to zarów no w ątk u d ziejów bohatera, ja k i ukazanych p ro b le m ó w obyczajow ych, społecznych, politycznych czy p ra w ny ch . Św iadczy o tym np. sposób prezentacji okresu w czesnej m łodości i w p ły w u w y c h o w ania na zm ian ę postępow ania i w y bór now ego stylu życia. Z d a n ie m a u to ra -n a rra to ra d o b re w ychow anie, zasady w p o jo n e w szkole jezuickiej u ch ro n iły go od m oraln eg o u padku w o k re sie p o bytu w K rakow ie. U m o ż liw iły odejście od złego tow arzystw a i pow zięcie słusznej decyzji życiow ej. M o ż n a sądzić, iż pod w pływ em duch o w o ści jezu ick iej w p ó źniejszym okresie życia zam ierzał a u to r — za p rzykładem brata — zostać rycerzem m altańskim . Z am iar w stąpienia do zakonu rycerskiego m oże św iadczyć o atrakcyjności w p ew n y ch kręgach spo łeczeństw a szlacheckiego w zorca żołnierza C h ry stu so w e g o (miles Christianus).

A u to r je s t przed e w szystkim czło n k iem sw ego stanu oraz obyw atelem Korony. P odkreśla fakt trw ającej kilka lat nauki w k o legium je zu ic k im , którego w ych o w an k am i są członkow ie zasłu żo n y ch i pow szechnie znanych w Polsce rodów. Postaw a taka św iadczyć m o że nie tylko o kulcie dla wiedzy, ale i o p rag n ie n iu w ykazania, iż a u to r-n a rra to r ja k o człow iek w m iarę w ykształcony w tak w ybitnej szkole m a praw o w ypow iadać się w spraw ach p u b lic zn y c h i brać udział w zarządzaniu państw em .

„F ab u larn ie” u kształtow ane zostały także partie ukazujące krakow skie perypetie n a rra to ra -b o h a te ra i ko n trasto w o zestaw ione z relacją o nauce w je z u ic k im kolegium . N ie k tó re szczegóły służby w krakow skiej rocie zostały plastycznie ro zw inięte i opow iadanie o niej w y ró ż n ia się w info rm acy jn o -sp raw o zd aw czej narracji o w ydarzeniach życia autora. Styl narracji w tych partiach u tw o ru zbliża się do p o tocznego języ k a m ów ionego. W ystępki m łodości ukazane są szczerze i z p ew n ą ironią, a n aw et h u m o re m . Z a w y ra żo n y m i w p ro st

(12)

su ro w y m i naganam i próżniaczcgo życia „m ło d zik ó w ” kryje się ja k b y n u tk a sw oistego p o d z i w u dla „forteli fra n tó w ”.

W yraźne p ró b y zastosow ania k onstrukcji narracyjnych zaw ierają frag m en ty relacji z p o selstw a do Szwecji. O p o w iad an ie nastaw ione je s t tutaj na o d tw o rze n ie działań, eksponow anie zasług bohatera, a także na przybliżenie postaci króla, stw orzenie je g o p o rtre tu ja k o w zo ru w ładcy doskonałego. Partie narracji odznaczające się cecham i fabularnej kon stru k cji sk u tecz nie p rze łam u ją sch em at „zw ierciadlanego” zapisu, statyczność utw o ru .

Isto tn y m ty p em stru k tu ry narracyjnej autobiografii je s t k o nflikt b ohatera z in n y m i lu d ź m i. D w ie pierw sze części autobiografii zam yka inform acja o zm ianie życia lub też p o sta n o w ien iu je g o zmiany. D ecyzje w y b o ru innego m o d e lu życia, now ej drogi posiadają kształt k o nkluzji przedstaw ionej w cześniej relacji, pow stały w sytuacji d ram atycznego k o nfliktu bo h atera z o to c ze n iem , zagrożenia je g o pozycji społecznej, przyszłości. N agły zw rot w d zie ja c h bohatera, stanow iący p ew nego rodzaju „n aw ró cen ie” dyn am izu je statyczną narrację, a prze d staw io n y ciąg fabularny u p raw d o p o d o b n ia i czyni bardziej atrakcyjnym dla czytelnika. W te n sposób zrealizow ane zostają nie tylko funkcje poznaw cze u tw o ru , ale ró w n ież funkcja movere — odw o łan ie do em ocji i w oli odbiorcy. P rzy pom o cy m eto d y am plifikacji w ydobyw a a u to r z w y d arzeń zam ykających kolejne części u tw o ru tkw iące w nich w artości etycznej nauki i em ocjo n aln eg o , ekspresyw nego oddziaływ ania na odbiorcę.

N a rra to r sytuuje siebie w roli zbliżonej do społecznej roli „starca”. „S tarzec” to ktoś, kto m a praw o posłużyć się w artościującą opozycją: „d a w n iej-d z iś”, to osoba obd arzo n a społecz nym zaufaniem , szczególnie upraw n io n a do udzielania p rzestró g i rad. B o h a te r Zwierciadła je s t k o n k retn ą , realną postacią, odpow iadającą osobie istniejącej w rzeczyw istości, ujaw nionej w tytule dziełka i z nią tożsam ej. N ic znam y z tekstu ani im ienia, ani nazw iska bohatera, m iejsca je g o u ro d ze n ia, im ion rodziców. Po kronikarsku, lakonicznie i o g ólnikow o o d n o to w u je au to r zdarzenia z życia pryw atnego. Zycie osobiste, ro d zin n e znalazło swe odbicie je d y n ie w postaci w zm ian k i o trzy k ro tn y m zaw arciu m ałżeństw a i doczekaniu się p o to m stw a p rzez autora. Spraw y ek o n o m icz n e, w łasny prestiż, pozycja m ajątkow a są staw iane przez au to ra na p ierw szym m iejscu, one skupiają je g o uw agę i są głów nym p rz e d m io te m relacji. P ochw ały i nagany w ypow iada n a rra to r-b o h a te r w im ien iu zbiorow ości — „nas u b o ższy c h ”. P rzem aw ia także od siebie ja k o cz ło n e k „starożytnego ro d u ” i „syn R zeczypospolitej”. U k az an iu tragicznej sytuacji kraju służą dydaktyczne refleksje nad chaosem niszczącym w szelkie w artości. R zeczyw istość kraju ogarniętego w o jn ą (rokosz Z ebrzydow skiego) skłania n arrato ra d o refleksji i p rze stró g w ypływ ających z p rzek o n ań religijnych, społecznych i etycznych szlacheckiego ogółu. A u to r ukazuje narastanie an tag o n iz m ó w społecznych p ro w adzących do ro zp ad u państw a. W system ie o d n iesień n a rra to ra -b o h a te ra najw yższą w a rto ścią je s t d o b ro K orony i o n o decyduje o ocenie zdarzeń i czynów postaci. N a g ro m a d zen ie p ozytyw nych i negatyw nych scen, sytuacji, w ydarzeń najczęściej pełniących funkcję exem- plttm i um ożliw iających sfo rm u ło w an ie oceny m a służyć p rzy p o m in an iu społecznych idea

(13)

nych. P ew ne dysproporcje w narracji w ynikają z postaw y narratora i je g o em ocjonalnego sto su n k u d o przedstaw ionej rzeczyw istości. A u to r ukazuje społeczne i m o raln e skutki n ie w łaściw ej polityki rozdaw ania u rz ę d ó w i nagradzania zasług.

Siebie przedstaw ia w ja k najlepszym św ietle, ja k o rycerza i dw orzanina, posła do w y b ra nego na króla Polski Z y g m u n ta Wazy, a w ięc człow ieka używ anego do w ażnych m isji. N a w e t przy zn an ie się do błęd ó w służy u w y p u k len iu czynów godnych, dobrych. N a rra to r n ie u sta n n ie p o dkreśla swe „zasługi stateczne i krw aw e”, gotow ość służby dla państw a w e w szelkich okolicznościach „bello et pace". Idealizacja bohatera została p rze p ro w ad z o n a z je d n a j stro n y przez apoteozę postaci d w o rz an in a-ry c erza , a z drugiej — przez hiperbolizację je g o czynów i zasług. B o h a te r je s t p rzykładem rozw ażnego, w iern eg o d w o rzan in a i w zo ro w eg o rycerza. W ziął udział w w ypraw ach Stefana B atorego na G dańsk, P ołock, W ielkie Ł uki i został za „p o w o ln o ść” swą „prom ow any i u króla, i h e tm a n a ”. Król Stefan B atory je s t dla boh atera w z o re m doskonałego polityka, a czasy je g o panow ania okresem spraw iedliw ości i spokoju w państw ie. Ś m ierć króla, który był ,jak o O ciec syny”, zm ienia życie b o h atera i losy kraju: „Bóg śm iercią pręd k ą królew ską w szystko o d m ie n ił”.

U jaw niające się w sto su n k u d o w łasnej osoby i biografii panegiryczne nachylenie dyktuje m ateriał egzem plifikacyjny: a u to r-n a rra to r w ydobyw a w łasne zasługi i krzywdy, k tórych dozn ał za spraw ą „panów ” w okresie panow ania Z y g m u n ta III. P od w p ły w em klęsk życio w ych b o h a te r ostatecznie w ybrał „żyw ot gospodarstw a”, który ocenia ja k o najszczęśliwszy, pozw alający żyć w zgodzie z sam ym sobą i o toczeniem .

B o h a te r Ethica albo Zwierciadło żywota je s t w pew nej m ierze „człow iekiem baw iącym się”, „człow iekiem zabaw y” — homo ludens. Łacińskie ludo, ludere posiadało w XVI i X V II w. znaczenie odpow iadające n aszem u dzisiejszem u „bawię się”, a także „zajm uję się czym ś dla rozryw ki, dla p rzy je m n o śc i”. „Z abaw a” w sensie staropolskim oznaczała fo rm ę zajęcia, pracy, w ypełn ian ia o bow iązku p rzynoszącego zadow olenie i poczucie szczęścia, niezależności, sw o body. Homo ludens to człow iek, któ ry życie traktuje ja k o p rzyjem ność, szczęśliw e i w m iarę b eztroskie spędzanie c z asu 1 Takim zajęciem p o d ejm o w an y m przez bohatera ze w zg lęd u na tradycję szlachecką, dla pożytku, ale i dla przyjem ności, była hod o w la koni. H o d o w li koni

• • . . . 1

pośw ięcił P ien ią że k u tw ó r H ippika albo Sposób poznania, chowania i stanowienia koni . N a d  m ie n ia o n im w autobiografii:

A k oni zw łaszcza naw iętszy p ożytek z przy ch ó w k u bywał. Bo i po kilkaset zło tych i lepiej w ychadzał, k tórych obyczaj osiadania, ćw iczenia, gdyż to nasza zabaw a do zdrow ia zadzierżenia p rzy ro d zo n a z p rzo d k ó w naszych napożytecz- niejsza i stąd rzeczeni Equités p o d ałem w am przy tym zebranie tego.

(E, 182-183)

11 Z ob. J. Pelc, Bohaterowie literaccy a wzorce osobowe w czasach polskiego renesansu oraz baroku, [w:] Problemy

literatury staropolskiej, red. J. Pelc, Seria 3, W rocław-W arszawa 1978, s. 31.

12 K. P ieniążek, H ippika albo Sposób poznania, chowania i stanowienia koni, (b. m .) 1607. Egz. Bibl. Gdańskiej P A N , sygn. Va: 5058, 8.

(14)

Ethica albo Zwierciadło żywota Krzysztofa Pieniążka — a u to b io g rafia p a re n e ty c z n a z p o c z ą tk u X V II w . 41

P rz y to cz o n y fra g m en t m oże być św iadectw em w yraźnie zarysow anej i n ie u sta n n ie p o d trzym yw anej łączności a u to ra -n a rra to ra z odbiorcą. Łączność ta w ynika z prześw iadczenia 0 w sp ó ln o cie p rze k o n a ń religijnych, społecznych, m oralnych. A u to r oddziałuje na odbiorcę poprzez p rze d staw io n y ciąg fabularny, składający się na obraz je g o żywota, ale rów nież po p rzez fo rm u ło w a n e w p ro st zalecenia, pochw ały i nagany. B e zp o śre d n io d o form alnie u jaw n io n eg o w tekście adresata zbiorow ego — „braci szlacheckiej” — k ierow ane są m o rali- styczne k o m e n tarze , sentencje i napom nienia.

5.

A utobiografia K rzysztofa P ieniążka stanow i św iadectw o tego, ja k au to r odczytuje i ro z u m ie w łasne życie, ja k w idzi i ocenia siebie na tle innych, co sądzi o społeczeństw ie, w k tórym żyje. P rz e d m io te m w skazań etycznych są: działalność je d n o stk i (przede w szystkim je d n o stk i obdarzonej w ładzą) i gru p społecznych na rzecz naro d u , państw a. In teresu ją au to ra rów nież ogólne zasady, k tórym i p o w in ie n się kierow ać każdy człow iek. S zereg uw ag odnosi się do w alo ró w ró żn y ch m o d e li życia: dw orskiego, rycerskiego, ziem iańskiego. Tylko p o śred n io m ów i a u to r o po trzeb ie i w artości m ałżeństw a, podkreśla p rzy tym zasadę rów ności m ajątko w ej m ęża i żony. N ie c o w yraźniej w skazuje na w artość ro d zin y (potom stw a) i łączy to przede w szystkim z p o chw ałą życia szlachcica-ziem ianina, które je st, w p rze k o n an iu autora, najw ar tościow szym i najbardziej go d n y m polecenia m o d e lem życia. A u to r u sto su n k o w u je się do w zo rcó w osobow ych: rycerza, d w o rzan in a i ziem ianina, w artościuje je , grom adząc przykłady ich w alo ró w i braków. Siebie p rez en tu je ja k o człow ieka d obrze w ychow anego. N ieo b c e je s t m u uczucie rozczarow ania i goryczy. Trwałe oparcie, spokój i szczęście osiągnął w ybierając „żyw ot g o sp o d arstw a”. Z pochw ałą życia ziem ianina w iąże się u P ieniążka p ochw ała um iaru , pożytku i w e w n ętrz n ej rów now agi, którą daje praca na roli.

Z obserw acji życia społecznego w yprow adza au to r praktyczne w n ioski i w skazania etycz ne. D otyczą one u rzę d n ik ó w i — szerzej — w szystkich obyw ateli. A u to r je s t za n iepokojony sytuacją śred n io z am o żn y c h rodów, ich pozycją: u h o n o ro w a n e w przeszłości, dziś k rzy w d zo ne i pom ijane w rozdziale d ó b r i zasług ponoszą je d y n ie straty m aterialne i cierpią m oralnie. W artości e k o n o m ic z n o -m a te ria ln e i p sy c h icz n o -d u c h o w e, takie ja k sława, zaszczyty, znacze nie, w y m ie n ia au to r z reguły na pierw szym m iejscu, co pozw ala sądzić, iż przyw iązyw ał do n ich znaczną w agę. C zyny don io słe łączą się, w p rze k o n an iu autora, z w łasną, b ezpośrednią korzyścią, dlatego P ien iążek m o c n o akcentuje konieczność św iadczenia na rzecz państw a, k tóre p o w in n o w łaściw ie oceniać zasługi. W skazuje, iż u rzę d n icy państw ow i m u sz ą kierow ać się w zg lęd em na „zasługi”, a nie na „osoby”, działać su m ien n ie i spraw iedliw ie. O b o w iąz ek społeczny każdego obyw atela zaw iera w sobie, w ed łu g autora, oprócz w sp o m n ia n y ch św iad czeń także o g raniczenie osobistej sw obody przez przestrzeganie danego k ażd em u zakresu działania, p rzez po d d an ie się p raw u i po słu szeń stw o władzy. Z tego p u n k tu w id zen ia oskarża „p an ó w ” o n a d m ie rn e am bicje, w y n o szen ie się nad brać szlachecką, nieprzestrzeganie p raw 1 przypisyw ania sobie w ładzy należnej królow i:

(15)

(...) chcąc się popisyw ać p o tencją swą dow ieść nie zaniechali w ładzę sw oję ukazując, że w olą i ro zkazaniem królew skim odm ieniać m ogli. Jakoż d o w o dzili co chcieli, ju ż nad dosto jeń stw o Pańskie w ięcej coś sobie u zu rp u ją c, że ju ż ledw o p rzed sobą padać nic kazali, B ogu się praw ic p o d o b n y m i czyniąc.

(E, 176) W etycznej ocenie postaw je d n o stk i i spraw społecznych w ystępują w u tw o rze ró żn e kryteria w artości: od przyjem ności, radości i poczucia szczęścia do użyteczności i w ażnych p o trze b e k o n o m icz n y ch , politycznych. N ajw ażniejszym je d n a k k ry teriu m je s t w zgląd na zachow anie stałej i um iarkow anej postaw y w obec życia, dającej trw ałe zadow olenie. W w y m iarze życia społecznego najistotniejszym k ry teriu m oceny w ydaje się działanie zgodne z pojęciem spraw iedliw ości i użyteczności.

N ie k tó re poglądy a u to ra -n a rra to ra m ogą budzić w ątpliw ości czytelnika ja k o sprzeczne z pojęciem humanitatis\ m ogą o ne świadczyć o braku p ew nych cnót. Z a przykład n iech w tym m iejscu służy pogląd autora w yrażony w sfo rm u ło w an iu ; ,jak o kto idzie na cię, tak m u o ddaw aj”, rozw in ięty i uzasad n io n y następująco:

Stając zaw sze w o b ro n ie z każdym , a szkoda sie daw ać uw odzić złym żądzom albo afektom p rzeciw nieprzyjacielow i i ow szem , jeślib y sie trafiło (jako on pisze), żeby w padł w w o d ę po pas, podaj m u rękę, a w yrw i go z n ie b ez p iec ze ń stwa. Lecz gdybyś go ujrzał tonącego, żeby m u się w uszy poczęło zalewać, nastąpić na łeb i pogrążni go. P rzeto szkoda poczynać co takow ego z nim , poki nie ujrzysz pew nego sposobu i m iary ku pog rążn ien iu go.

(E, 179) W yznanie to odzw ierciedla m en taln o ść p rzeciętnego szlachcica, je g o ro z u m ie n ie kw estii godności osobistej. P oprzedziło je opow iadanie o tym , ja k „to przyjaciel je d e n słodki ja k o c h rz a n ” d o p ro w a d ził do tego, że P ieniążka skazano na banicję. B o h ater u tw o ru działa zgodnie z zasadą, iż szlachcic nie m oże znieść krzyw dy w yrządzonej m u przez osobę ró w n eg o stanu. O byczajow ość szlachecka w ym agała rew anżu, zemsty, d o ch o d z en ia uchybień. P ostępow anie

1 ^ takie było zgodne z przyjętym społecznie sposobem zachow ania '.

P ropagow ane przez autora ogólne zasady etyczne dotyczące każdego człow ieka w skazują na potrzeb ę i w artość w ysiłku m yślow ego. We w stępie i w zakończeniu u tw o ru P ieniążek podkreśla p rzeznaczenie człow ieka do praw dziw ie ludzkiego zachow ania, d o otw artości i ruchliw ości, sam odzielnej refleksji um ysłow ej, kształtow ania sw ego życia i świata w sposób zgodny z kondycją i godnością ludzką. Isto tn y m rysem Ethica albo Zwierciadło Żywota je st pochw ała ro z u m u , który o d ró żn ia istotę ludzką od zw ierzęcia.

W p rze k o n an iu P ieniążka o p o trzeb ie zachow ania stałej i zrów now ażonej postaw y d u chow ej w idać w pływ stoicyzm u. Z etyki starożytnej zaczerpnął też autobiograf ujęcie ro zu m u

(16)

Ethica albo Zwierciadło żywota Krzysztofa Pieniążka — au to b io g rafia p a rc n c ty c z n a z p o c z ą tk u X V II w . 43

jako jednej z zasadniczych dyspozycji postępowania. W szczegółowych w skazaniach etycz nych autor w zasadzie nic odw ołuje się do przykazań religijnych. Stanowisko religijne twórcy ujaw nia się w e w stępie u tw o ru , na m arginesie uw ag o roli króla w państw ie i w zakończeniu utw o ru .

W drugiej części dzieła odw o łu je się au to r do w p ły w u w oli Boga na losy je d n o s te k i historię n aro d u . W pływ y chrześcijańskiej filozofii człow ieka zaznaczają się w poglądach autobiografa na n atu rę człow ieka. W ydaje się, iż są one ech em myśli św. Tomasza z A kw inu, je g o koncepcji ludzkiej osoby ja k o compositum duszy i ciała, gdzie dusza je s t czynnikiem

o rganizującym i fo rm u jący m m aterię.

Jako m o d e l m yślenia i działania p ro p o n u je au to r naśladow anie. P rz e d m io te m naślado w ania p o w in n y być, w p rze k o n an iu Pieniążka, antyk, je g o k u ltu ra i postaw a w obec rzeczy w istości, reguły postępow ania w ypracow ane przez przodków . A u to r p ro p o n u je postaw ę naśladow czą i przeciw staw ia ją postaw ie tych, którzy „ustąpiw szy z bitego gościńca, nie naśladując tro p ó w cnotliw ych p rzo d k ó w sw ych przykładam i św iątobliw ym i ic h ” — „ku p e w n e m u kresow i i u cieszn em u przyść nie m ogą, je d n o ku zgubie i przez w szytek bieg żyw ota sw ego u tra p ie n iu ”. (E, 152) A u to r sądzi, iż należy w zorow ać się na przodkach, korzystać z d o b ry ch w zo ró w przeszłości bliższej i dalszej, tak w życiu je d n o stk o w y m , ja k i społecznym . Postaw a naśladow cza ja k o postaw a filo z o fic zn o -in te lek tu aln a była je d n ą z ty p ow ych postaw k u ltu ry um ysłow ej renesansu. U d zia ł pojęcia „naśladow anie” w kształtow a n iu ogólnego sto su n k u do k u ltu ry je s t — w ed łu g badaczki k u ltu ry renesansu, Alicji K uczyń skiej — p ro b le m e m o w iele szerszym niż spraw a m e to d poetyckich i p rz e d m o tu p o ez ji14.

W p rzypadku Ethica albo Zwierciadło żywota m am y do czynienia z p ró b ą „naśladow ania” g atu n k u „zw ierciadła”, je g o podstaw ow ych w yzn aczn ik ó w i m eto d k o n stru o w an ia narracji, przedstaw iania życia ludzkiego. U tw ó r o d w ołuje się rów n ież do fu nkcjonujących społecznie w z o rc ó w o sobow ych i ideałów sp o łeczn o -p o lity czn y ch . W szystkie elem e n ty u tw o ru p o d p o rządkow ane zostały n adrzędnej koncepcji dzieła, które p oprzez dzieje w łasnego żyw ota au to ra m iało pouczać i skłaniać do zajęcia określonej postaw y życiowej. „N aślad o w an ie” w iązało się tu z koniecznością istotnych przekształceń sch em atu biograficznego, koncepcji n a rra to ra -b o h a te ra i rzeczyw istości ukazanej w utw orze.

6 .

G atu n k o w a p rzynależność Ethica albo Zwierciadło żywota do autobiografii nadaje utw o ro w i ok reślone ram y kom pozycyjne. M im o ró ż n o ro d n y ch k o m p o n e n tó w u tw o ru („zw ierciadła” króla, kanclerza, elem e n ty publicystyki) w szystkie je g o składniki p o d p o rząd k o w an e zostały autobiografii. Św iadczy o ty m k onstrukcja „zew n ę trz n a” obejm ująca niem al całość p rzebiegu życia, sygnalizow ana ju ż w tytule (Żywot) oraz k o n se k w e n tn e eksponow anie etapów życia,

14 Z ob. A. Kuczyńska, C złow iek i świat. Wątki antropologiczne w poetykach Renesansu irloskicgo, Warszawa 1976, s. 99 -1 2 2 : Naśladowanie — model myślenia i działania.

(17)

które ró w n o cześn ie pełnią funkcję kom pozycyjną w podziale u tw o ru na poszczególne części. D o m in a n tę kom pozycyjną u tw o ru stanow i n a rra to r-b o h a te r tożsam y z o sobą au to ra w y m ie n io n eg o z im ienia i nazw iska w tytule dzieła. W układzie elem e n tó w autobiografii m o ż n a d ostrzec dw a podstaw ow e i działające rów nolegle czynniki kom pozycyjne: chro n o lo g ię ukazanych w y d arzeń życia oraz tend en cję p o chw alną i n o rm aty w n o -o ce n ia jąc ą. D o b ó r faktów, zw iązki zachodzące m iędzy n im i oraz p rzebieg w ydarzeń um iejsco w io n y ch na rozległej płaszczyźnie sp o łe cz n o -p o lity c zn ej (historia obejm ująca okres królow ania Stefana B atorego i d w u dziestolecie panow ania Z y g m u n ta III) realizują p rzede w szystkim autorską k oncepcję w iern e g o przekazu d ziejów życia oddanego królow i d w o rz an in a i d o b reg o „syna R zeczypospolitej”. C ałość przekazu dostosow ana je s t do m en taln o ści i gu stu p rzeciętnego szlachcica polskiego z początku X V II w. Być m oże, fragm enty m ów iące o skazaniu bohatera na banicję i o p osądzeniu go o zabójstw o b udziły w ątpliw ości m o raln e ów czesnego czy teln i ka. P odkreślić je d n a k należy, iż opow iadanie o tych faktach podpo rząd k o w an e zostało m o ty w ow i nieszczęść i krzyw d w życiu bohatera, co na p ew n o łagodzi ich w ym ow ę. Luki i o p u szczenia w opo w iad an iu o w łasn y m życiu m ogą bud zić nieu fn o ść odbiorcy. Z astosow ana przez au to ra k onw encja „zw ierciadła” nie w ym agała je d n a k u jaw nienia bliższych szczegółów biografii bohatera.

A u to r na p ew n o nie był postacią tak je d n o z n a c z n ie pozytyw ną, ja k starał się to przekazać w sw oim Żywocie. O d 1602 r. prow adził n ie u sta n n e spory z parafią w M ałogoszczy. W 1619 r. został w T rybunale K o ro n n y m w L ublinie skazany na banicję za zabór dziesięcin, przy w ła szczenie g ru n tó w plebańskich, w yrąb lasu i in n e szkody. Z m a rł p raw d o p o d o b n ie w 1619 r. ja k o b an ito w an y i ekskom unikow any. P o śm ie rtn e zniesienie z P ieniążka e k sk o m u n ik i w y je d n a ł o p ie k u n „dziatek”, chorąży krakow ski M arcjan C h e łm sk i, któ ry w 1622 r. dop ro w ad ził

do ug o d y z p ro b o szc ze m w M ałogoszczy. W ątpliw ości histo ry k ó w b u d zi opow iadanie P ie niążka o poselstw ie do Szwecji, nie znalezio n o bo w iem p o tw ierd zen ia tego faktu w d o stę p

' ' 15 ■ >* •

nych źródłach . W iadom ości te m ogą skłaniać do rozw ażań na te m at relacji: życie — literatura. P okazują one, ja k znaczne bywają pisarskie odstępstw a od realnej rzeczyw istości lub raczej — ja k isto tn y m przek ształcen io m ulegają fakty realnego życia w u tw o rac h literac kich. Istotniejsze dla oceny w artości u tw o ru w ydaje się je d n a k to, że u trzy m an y w konw encji „zw ierciadła” m ógł być atrakcyjny dla siedem nastow iecznego czytelnika: p rzy p o m in ał p ew ne w zo rce o sobow e i przedstaw iał h istorię życia niew ątpliw ie interesującego człow ieka.