MAGDALENA SZPYT1
WIEΠW PROGRAMACH POLSKICH PARTII
POLITYCZNYCH W OKRESIE 1989–2011
Abstrakt. Artyku³ przedstawia wieœ w programach partii politycznych w wyborach
parla-mentarnych w Polsce pocz¹wszy od 1989 roku. S¹ w nim prezentowane programy wyborcze partii, które wesz³y do Sejmu. Analizie poddano wybory w latach: 1989, 1991, 1993, 1997, 2001, 2005, 2007 oraz w 2011 roku. W podsumowaniu starano siê wskazaæ obszary akcen-towane przez partie i dzia³ania przez nie proponowane. Konkluzj¹ jest pytanie, czy partie po-lityczne reprezentuj¹ interesy polskiej wsi i odpowiadaj¹ na problemy mieszkañców obsza-rów wiejskich.
S³owa kluczowe: socjologia wsi, wieœ, rolnictwo, programy wyborcze, partie polityczne
WPROWADZENIE
W Polsce rolnictwo nadal jest licz¹cym siê sektorem gospodarki. To sytuacja inna ani¿eli w krajach Europy Zachodniej. Ponadto dane statystyczne mówi¹, ¿e na obszarach wiejskich wci¹¿ mieszka 38,8% mieszkañców Polski, a w ostat-nich latach ich liczba powoli siê zwiêksza2. Te dwa fakty sk³aniaj¹ partie
poli-tyczne do uwzglêdniania interesów rolników i mieszkañców wsi w polipoli-tycznej grze wyborczej. Œrednio ponad 6% swojego programu w wyborach parlamentar-nych poœwiêci³y one sprawom wsi i rolnictwa [Bukowska i Czeœnik 2002]. Dla socjologa wa¿na jest jednak przede wszystkim odpowiedŸ na pytanie: czy w par-tyjnych programach znalaz³y siê merytoryczne propozycje rozwi¹zania proble-mów polskiej wsi?
Jak uwa¿a Fedyszak-Radziejowska [2005], w stosunku do polskiej wsi zasad-ne jest u¿ycie pojêcia marginalizacji. Obszary wiejskie skupiaj¹ bowiem wiêk-1Autorka jest doktorantk¹ Uniwersytetu Rzeszowskiego (e-mail: mszpyt@o2.pl).
2W 2000 roku by³o to 38,1%, w 2005 roku – 38,6%, a w 2007 roku – ju¿ 38,8% ogó³u mieszkañ-ców [Ma³y Rocznik Statystyczny 2008, s. 117].
szoœæ problemów gospodarczych Polski: bezrobocie, niskie dochody, niski po-ziom wykszta³cenia, biedê, niski standard wyposa¿enia gospodarstw domo-wych, ograniczony dostêp do podstawowych dóbr spo³ecznych, takich jak: zdro-wie, kultura, wykszta³cenie czy te¿ presti¿ [Fedyszak-Radziejowska 2005, s. 9]. A zatem propozycje polityków powinny dotyczyæ tych wszystkich obszarów problemowych. Czy tak jest istotnie? O tym traktuje niniejszy artyku³, w którym poddano analizie programy wyborcze tych partii politycznych, które wprowa-dzi³y do Sejmu swoich przedstawicieli w oœmiu kolejnych wyborach parlamen-tarnych, jakie mia³y miejsce dotychczas w okresie transformacji systemowej w Polsce. Analizie poddano zatem wybory w 1989, 1991, 1993, 1997, 2001, 2005, 2007 i 2011 roku.
Na wstêpie nale¿y jednak zapytaæ, czy traktowanie mieszkañców wsi jako odrêbnej grupy ma sens, skoro proponuje siê odchodzenie od dychotomii miasto – wieœ [Gorlach 2004]. Z kolei Raciborski [1992], pisz¹c, ¿e miejsce zamieszkania istotnie ró¿nicuje elektorat poszczególnych partii, dodaje jed-noczeœnie, ¿e gorzej sprecyzowane preferencje polityczne mieszkañców wsi to konsekwencja gorszej struktury wykszta³cenia i sytuacji ekonomicznej ni¿ innych czynników, które wyznacza³yby odrêbnoœæ tej zbiorowoœci. Jednak wed³ug Zaryckiego [1997], to w³aœnie miejsce zamieszkania jest jednym z dwu najwa¿niejszych czynników ró¿nicuj¹cych polskie spo³eczeñstwo pod wzglêdem politycznym. Znaczenie podzia³u, który by³ efektem pierwszej re-wolucji przemys³owej, przybra³o na sile w okresie PRL-u. Zachowanie sek-tora prywatnego w polskim rolnictwie by³o efektem wielkiej si³y spo³eczno--politycznej polskiej wsi, wspieranej m.in. przez Koœció³. By³a to determina-cja wynikaj¹ca z doœwiadczeñ historycznych, bowiem na przestrzeni dziejów ch³opi wiele razy doœwiadczali prób podwa¿enia ich pozycji. Wszystko to wyrobi³o w ch³opach czujnoœæ na wszelkiego rodzaju zmiany. Zdaniem Za-ryckiego, tak historycznie uprawomocniony podzia³ miêdzy miastem a wsi¹ objawia siê w ca³ej pe³ni we wspó³czesnej przestrzeni politycznej Polski. Prognozuje on, ¿e podzia³ taki bêdzie siê utrzymywa³ ze wzglêdu na wyraŸ-ne zdefiniowanie interesów wsi przez sprawnie dzia³aj¹c¹, zwart¹, jak na polskie warunki, partiê ludow¹ – PSL [Zarycki 1997, s. 216–217].
A interesy wsi stara³y siê reprezentowaæ nie tylko partie ludowe, ale wszyst-kie te, które w terenach wiejskich upatrywa³y niezdefiniowanego obszaru, na którym mog³yby pozyskaæ nowych wyborców. Proces zabiegania o wyborcê rozpocz¹³ siê w czasie pierwszych czêœciowo demokratycznych wyborów w 1989 roku.
WYBORY W 1989 ROKU
Wybory czerwcowe nazywane s¹ równie¿ „kontraktowymi” ze wzglêdu na umowê, któr¹ zawar³y ze sob¹ NSZZ „Solidarnoœæ” i strona rz¹dowa. Umowa ta przewidywa³a utrzymanie w³adzy przez PZPR oraz wprowadzenie na polsk¹ scenê polityczn¹ opozycji. Jak twierdzi Gebethner [1991], koniecznoœæ przepro-wadzenia przynajmniej czêœciowo wolnych wyborów wynika³a z przesilenia
do-tychczasowego systemu politycznego opartego na monopolu jednej partii. Przy-wódcy PZPR liczyli na to, ¿e wybory dadz¹ spo³eczeñstwu mo¿liwoœæ „wybo-ru”, ¿e „...kosztem niewielkich ustêpstw zapewni¹ legitymizacjê dotychczaso-wym w³adcom PRL, pogodzonym z istnieniem opozycji” [Ma³kiewicz 1994, s. 17].
Przyjêta ordynacja wyborcza poprzez wprowadzenie kwotowego systemu mandatów zapewni³a stronie koalicyjno-rz¹dowej wiêkszoœæ w Sejmie, bez wzglêdu na wynik wyborów [¯ukowski 2004]. W Sejmie znaleŸli siê pos³owie reprezentuj¹cy: Polsk¹ Zjednoczon¹ Partiê Robotnicz¹ (PZPR), Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL), Stronnictwo Demokratyczne (SD), Stowarzyszenie Katolików PAX, Uniê Chrzeœcijañsko-Spo³eczn¹ (UChS) – koalicja rz¹dowa, oraz bezpartyjni (by³o to 35% mandatów i to w ich obrêbie mia³a siê rozegraæ walka opozycji o miejsca w parlamencie) [Ma³kiewicz 1994].
Partie koalicyjne nie zaproponowa³y zwartych propozycji programowych. Ogólne programy by³y publikowane na ³amach gazet zale¿nych od partii oraz jej koalicjantów. W PZPR starano siê personalizowaæ kandydatów na pos³ów, zwra-caj¹c uwagê bardziej na ich przymioty osobiste ani¿eli na fakt reprezentowania koalicji rz¹dowej. Problemy poszczególnych grup spo³ecznych, w tym rolników, starano siê podejmowaæ w kontekœcie danego regionu, na poziomie lokalnym, bez konkretnych propozycji dla wszystkich.
Zjednoczone Stronnictwo Ludowe przed wyborami podnosi³o kwestiê tzw. parytetu dochodowoœci ludnoœci rolniczej i nierolniczej. Nie przyznawa³o siê do ich PRL-owskiego rodowodu, podobnie jak do popierania kolektywizacji polskiej wsi – postulatu PZPR wspieranego przez ZSL. Podkreœlano kulturo-twórcz¹ rolê warstwy ch³opskiej, jako noœnika pozytywnych wzorów i wartoœci. Podnoszono równie¿, ¿e rolnictwo to strategiczna dziedzina polskiej gospodarki – nale¿y zmieniæ dotychczasow¹ politykê roln¹. Generalnie w programie sku-piono siê na ideologii zamiast na konkretach, pisz¹c, ¿e „Ch³opi zachowawszy ziemiê, religiê i narodowoœæ stali siê fundamentem dla odbudowy pañstwa” [S³odkowska, red. 1995, s. 31].
Stowarzyszenie PAX opublikowa³o Stanowisko ruchu spo³ecznego katolików
PAX w wyborach do sejmu i senatu [1989]. W stanowisku tym PAX g³osi³ ¿e: „Ojczyzna jest zbiorowym obowi¹zkiem Polaków”. Nie by³o tam szczegó³o-wych zapisów dotycz¹cych polskiej wsi. Równie¿ UChS nie odnios³a siê kon-kretnie do problemów polskich rolników, stwierdzaj¹c ogólnie, ¿e „...pragnie broniæ podmiotowoœci i nale¿nego miejsca s³abszych grup i struktur spo³ecz-nych, wyznaniowych i kulturowych” [Program wyborczy... 1989]. Stronnictwo Demokratyczne opowiedzia³o siê natomiast za równoœci¹ wszystkich sektorów gospodarki, poddanych mechanizmom rynkowym i dzia³aniami proekologiczny-mi [Podobieñstwa i ró¿nice... 1989].
Komitet Obywatelski „Solidarnoœæ” podkreœla³, ¿e rolnictwo jest najwa¿niej-sz¹ ga³êzi¹ rodzimej gospodarki, gdy¿ od niej zale¿y wy¿ywienie wszystkich Polaków. Podstawowym celem wszelkich reform gospodarczych kraju powinno byæ zatem wspieranie rodzinnych gospodarstw rolnych oraz inwestycje w wiej-sk¹ infrastrukturê. „Solidarnoœæ” sta³a na stanowisku powszechnej
decentraliza-cji, postulowano zatem mo¿liwoœæ dowolnego ³¹czenia siê gmin (tak¿e wiej-skich) w zwi¹zki, bez uwzglêdniania centrum. W programie napisano: „Tylko wtedy rolnik bêdzie w³aœciwie traktowany w urzêdzie, jego godnoœæ nie bêdzie poniewierana. Tylko wtedy mo¿e byæ zrealizowane has³o: «Ch³op na zagrodzie równy wojewodzie»” [Komitet Wyborczy... 1989].
Jednak jak wskazuje Raciborski [1997], programy wyborcze okaza³y siê w kampanii ma³o wa¿ne. To nie one skupia³y spo³eczne emocje i to nie na ich podstawie kszta³towa³y siê preferencje wyborców. Wizerunki dwóch g³ównych przeciwników by³y w œwiadomoœci obywateli od dawna utrwalone – „Solidar-noœæ” by³a gwarantem zmiany i reform, PZPR zaœ – obietnic¹ zachowania
status quo.
Podsumowuj¹c, w 1989 roku nie mo¿na mówiæ o rynku politycznym, a raczej o sytuacji u³omnej rywalizacji politycznej, bez konkretnych propozycji progra-mowych, tak¿e w odniesieniu do wsi [Migalski i in. 2006]. Wyniki wyborów za-skoczy³y badaczy. Swoist¹ nowoœci¹ by³o tak wyraŸne odbicie historycznych podzia³ów (ró¿ne zabory) na mapie politycznej Polski. Obraz przestrzenny czerwcowych wyborów badacze nazwali wkrótce „now¹ geografi¹ polityczn¹ Polski” [Florczyk i ¯ukowski 1990].
WYBORY W 1991 ROKU
Ustawa o partiach politycznych z 28 lipca 1990 roku istotnie u³atwi³a za³o¿e-nie partii politycznej. Przewidywa³a tak¿e przywileje ugrupowañ politycznych zwi¹zane z prowadzeniem dzia³alnoœci gospodarczej. To sprawi³o, ¿e polska sce-na polityczsce-na zaczê³a siê szybko dzieliæ. Jak podaje Dudek [2002, s. 112], do koñca paŸdziernika zarejestrowano ich a¿ 154.
Przyspieszone wybory, ju¿ w pe³ni demokratyczne, charakteryzowa³y siê ogromnym rozproszeniem g³osów3. Wprowadzenie w 1991 roku przed
wybo-rami formu³y proporcjonalnej wraz z du¿ymi okrêgami wyborczymi jeszcze bardziej napêdzi³o proces powstawania partii politycznych, bowiem system wyborczy pozwala³ na zdobycie mandatu nawet niewielkim ugrupowaniom. Do wyborów przyst¹pi³o zatem a¿ 85 komitetów wyborczych, a do Sejmu weszli przedstawiciele 29 z nich [¯ukowski 2004, s. 173]. Trudno by³oby je wszystkie zaprezentowaæ. Warto natomiast wskazaæ te kwestie dotycz¹ce wsi i rolnictwa, które znalaz³y siê w programach wiêkszoœci zwyciêskich komite-tów wyborczych, i te obszary problemowe, które ró¿ni³y poszczególne progra-my [S³odkowska, red. 2001].
Pierwszym, czêsto poruszanym przez komitety tematem by³a kwestia krajo-wego i zagranicznego rynku zbytu. Postulowano dop³aty dla rolników i urzê-dowe ceny na ró¿ne towary rolne (Unia Demokratyczna, Ruch Ludowy „Poro-zumienie Ludowe”, Sojusz Lewicy Demokratycznej). Poza t¹ jedn¹ kwesti¹, zdania co do rynków zbytu produktów rolnych by³y podzielone. Porozumienie 3O konsekwencjach przyjêtej ordynacji wyborczej w polskich wyborach pisali Raciborski [2003a, s. 97] i Gebethner [1994, s. 9].
Obywatelskie Centrum (POC), PSL – Sojusz Programowy i PSL „Solidar-noœæ” optowa³y za ograniczeniem importu. Z kolei Sojusz Lewicy Demokra-tycznej (SLD), Unia Demokratyczna (UD) i Wyborcza Akcja Katolicka (WAK) by³y za wprowadzeniem wysokich ce³ na importowane artyku³y rolne. Powszechnie podkreœlano jednak koniecznoœæ otwierania siê na nowe rynki zbytu. Ró¿nica tkwi³a w kierunku, w jakim powinno to otwarcie przebiegaæ (na rynki wschodnie – SLD i PSL „Solidarnoœæ”, czy te¿ na wszystkie mo¿li-we rynki – WAK, UD i POC).
Kolejnym tematem poruszanym przez wiele komitetów by³a budowa infra-struktury i zaplecza dla rolnictwa na wsi. Ten postulat zg³asza³y: UD, POC, SLD, NSZZ „Solidarnoœæ” i Konfederacja Polski Niepodleg³ej (KPN). Prócz te-go za wa¿n¹ kwestiê uznano mo¿liwoœæ zaci¹gania kredytów na dostosowanie gospodarstwa do wymagañ rynku (SLD, POC, WAK, PL). Zdaniem polityków UD, w³aœciwie wykorzystane kredyty inwestycyjne zaci¹gniête przed 1 stycznia 1990 roku powinny byæ w czêœci umarzane.
Tematem, który podzieli³ poszczególne ugrupowania, by³ stosunek do w³a-snoœci i Pañstwowych Gospodarstw Rolnych (PGR). NSZZ „Solidarnoœæ” twierdzi³a, ¿e nale¿y utrzymaæ PGR i dostosowaæ je do nowych realiów. Po-dobne stanowisko zaj¹³ Sojusz, chc¹c stworzyæ w PGR warunki dla natural-nych przeobra¿eñ strukturalnatural-nych. Prywatyzacja i komercjalizacja PGR, z wy-j¹tkiem tych o specjalnych funkcjach, to kolejny postulat PSL „Solidarnoœæ”. Najbardziej skrajne stanowisko w tym temacie wyrazi³ Kongres Liberalno--Demokratyczny, który domaga³ siê ca³kowitej prywatyzacji, twierdz¹c, ¿e tyl-ko w³asnoœæ prywatna sprzyja tyl-konkurencyjnoœci i efektywnoœci – nierównoœci s¹ zjawiskiem naturalnym, pozwalaj¹cym wy³oniæ elity.
Co do w³asnoœci, to szczególnie partie ludowe podkreœla³y, ¿e najwa¿niej-szym elementem polskiej wsi s¹ rodzinne gospodarstwa rolne. Ca³y swój pro-gram wyborczy skierowa³o do rolników Polskie Stronnictwo Ludowe „Soli-darnoœæ”, co wyra¿a³ ju¿ jego tytu³: Gospodarstwo rodzinne – podstawa
ustro-ju rolnego. Jednak¿e PSL (Sojusz Programowy) postulowa³ zachêcanie rolni-ków do powiêkszania w³asnych gospodarstw poprzez scalanie obszarów. PSL „Solidarnoœæ” uznawa³o, ¿e wielkoœæ gospodarstw powinna wynikaæ z samo-czynnej regulacji, a uzupe³nieniem struktury agrarnej powinny byæ spó³ki oraz gospodarstwa wielkoobszarowe. Konkretny postulat zg³asza³a Polska Partia Przyjació³ Piwa – dziesiêciokrotnie zwiêkszyæ œredni area³ polskiego gospo-darstwa rolnego.
Partie o rodowodzie ludowym ró¿ni³ tak¿e stosunek do spó³dzielni. Politycy Porozumienia Ludowego twierdzili, ¿e zrzeszanie siê rolników w spó³dzielniach to sposób na radzenie sobie w rynkowej rzeczywistoœci. Z kolei w PSL „Solidar-noœæ” krytykowano instytucjê spó³dzielni, zdaniem twórców programu, by³y to zbyt s³abe jednostki, aby w pe³ni zaspokajaæ potrzeby cz³onków. St¹d te¿ wa¿ne bêdzie inicjowanie rozwoju spó³ek rolniczych w postaci zespo³ów maszyno-wych, trudni¹cych siê odbiorem produktów rolnych, magazynowaniem i kon-traktacj¹.
Pozosta³e komitety, które uzyska³y przynajmniej 1% g³osów (Chrzeœcijañska Demokracja, Unia Polityki Realnej, Solidarnoœæ Pracy, Stronnictwo Demokra-tyczne, Mniejszoœæ Niemiecka, Partia Chrzeœcijañskich Demokratów) w swoich programach nie odnosi³y siê do spraw wsi.
Zbie¿ne punkty wielu programów sprzyja³y nieczytelnoœci ofert poszczegól-nych partii. Wyborcy byli zdezorientowani. Wybory w 1991 roku charakteryzo-wa³y siê najni¿sz¹ frekwencj¹ w okresie transformacji systemowej. Na ten fakt du¿y wp³yw mia³a absencja mieszkañców ma³ych miasteczek i wsi. Dudek [2002, s. 184] t³umaczy to poczuciem zagubienia w nowej rzeczywistoœci. Do urn nie poszli ludzie o najni¿szych dochodach, zw³aszcza z obszaru by³ej Kon-gresówki, oraz o ambiwalentnym stosunku do religii.
WYBORY W 1993 ROKU
Du¿e rozdrobnienie partyjne i czêsto sprzeczne interesy nie sprzyja³y podej-mowaniu decyzji i parali¿owa³y pracê rz¹du. Ju¿ dwa lata po mozolnym jego skompletowaniu dosz³o do przyspieszonych wyborów. W kolejnych wyborach obywatelom prezentowa³y siê coraz to nowe partie, chocia¿ zakres zmiennoœci by³ mniejszy, ni¿by to wynika³o z wieloœci nazw. Liczbê partii wydatnie ograni-czy³o wprowadzenie przed wyborami parlamentarnymi w 1993 roku ustawowe-go progu 5% g³osów, który uprawnia³ do podzia³u mandatów [Raciborski 2003b].
Nowa ordynacja wyborcza sprzyja³a powiêkszaniu przewagi dwóch najsil-niejszych ugrupowañ, ale nie by³a jej przyczyn¹. Klêska ugrupowañ prawico-wych tkwi³a w ich rozdrobnieniu i przesuniêciu poparcia politycznego od partii rz¹dz¹cych do partii opozycyjnych [Wiatr 2003]. Mandaty do Sejmu znalaz³y siê w rêkach szeœciu komitetów wyborczych: SLD (37,17% g³osów), PSL (28,69%), UD, Unii Pracy (UP), Konfederacja Polski Niepodleg³ej (KPN) i Bez-partyjnego Bloku Wspierania Reform (BBWR).
Opiniê publiczn¹ podzieli³y podobne kwestie co dwa lata wczeœniej, z tym ¿e zmieni³a siê ich waga. Programy partii by³y bardzo ró¿norodne. W odniesieniu do rolników Unia Demokratyczna i Kongres Liberalno-Demokratyczny (KLD) broni³y dotychczasowych przemian, które zubo¿y³y m.in. rolników, wskazu-j¹c, ¿e jest to konieczny, ale przejœciowy etap. Z kolei SLD eksponowa³a bez-robocie i pauperyzacjê, która wyrazi³a siê w postaci upadku polskiego rolnic-twa (zw³aszcza PGR). Powszechne by³o domaganie siê wiêkszej ochrony ryn-ku krajowego przez wzrost ce³ i podatryn-ku importowego do poziomu obowi¹zu-j¹cego w EWG (PSL, PC, SLD). Przeciwne stanowisko zajmowa³y UD i KLD. Liczne by³y obietnice sk³adane poszczególnym grupom, w tym rolnikom, któ-rym politycy obiecywali poparcie dla rodzinnych gospodarstw rolnych, tanie kredyty i ochronê krajowego rynku ¿ywnoœciowego [Raciborski 1997].
Najszerzej do spraw wsi odnosi³o siê zjednoczone Polskie Stronnictwo Ludo-we (PSL). W swoim programie akcentowa³o doktrynê interLudo-wencjonizmu pañ-stwowego w stosunku do polityki rolnej [D¹browski 1996]. Szansy na nowe ryn-ki zbytu upatrywano w przyst¹pieniu Polsryn-ki do EWG, pod warunryn-kiem wspólne-go poniesienia kosztów modernizacji. Podstaw¹ wspólne-gospodarki s¹ rodzinne wspólne-
gospo-darstwa, gdzie jest miejsce dla ka¿dej si³y roboczej. Ubo¿enie polskiej wsi uprawnia rolników do ochrony socjalnej (obowi¹zkowe i dobrowolne ubezpie-czenia rolników). Odrodzenie spó³dzielczoœci to kolejny postulat wyborczy PSL. G³os rolników powinien p³yn¹æ do rz¹dz¹cych przez samorz¹d rolniczy o charakterze doradczym. Wobec przekszta³ceñ w gospodarce nale¿y promowaæ zmianê stylu ¿ycia ludnoœci wiejskiej nastawionego na konkurencyjnoœæ. Maj¹ temu sprzyjaæ nowe programy edukacyjne szkó³ rolniczych. Polskie rolnictwo powinno wykorzystaæ swój potencja³ do produkcji ekologicznej ¿ywnoœci. Z dbaniem o czystoœæ œrodowiska wi¹zano koniecznoœæ budowy infrastruktury komunalnej wodoci¹gów, kanalizacji i oczyszczalni [Godlewski 2002].
Pozosta³e partie odnosi³y siê do spraw polskiej wsi ogólnikowo, postuluj¹c rozwi¹zania dla wszystkich Polaków, które mieszkañców wsi mia³yby dotkn¹æ w sposób poœredni, takie jak: powszechne uw³aszczenie oraz walka z bezrobo-ciem. Jak pisze Raciborski [1997], ¿adna partia nie ustrzeg³a siê udzia³u w tym festiwalu obietnic. Te s³owa najlepiej podsumowuj¹ charakter programów wy-borczych w kampanii 1993 roku.
Wybory okaza³y siê sukcesem SLD i PSL. Ich koalicja okaza³a siê trwa³a. Mimo zaniechania reform rz¹d w spo³ecznej œwiadomoœci by³ stabilny [Piasec-ki 2004].
WYBORY W 1997 ROKU
W Polsce element konkurencji programów wyborczych w znacz¹cy sposób zarysowa³ siê dopiero w kampanii wyborczej w 1997 roku. By³ to nowy feno-men na polskiej scenie politycznej. S³owo „program” sta³o siê pojêciem--kluczem. Liderzy komitetów wyborczych pokazywali w audycjach telewizyj-nych broszury zawieraj¹ce „najlepsze i najpe³niejsze” programy polityczno--gospodarcze dla Polski [S³odkowska i Do³bakowska, red. 2004]. Wed³ug ¯ukowskiego [1999], du¿e znaczenie programów wyborczych to cecha demo-kracji parlamentarnej i œwiadectwo powolnego dojrzewania polskiego systemu partyjnego.
Na wyniki kolejnych wyborów oddzia³ywa³a przede wszystkim klarownoœæ sytuacji politycznej. Z³o¿y³y siê nañ: d³ugie rz¹dy koalicji SLD-PSL, które po-zwoli³y realnie spojrzeæ na ich dokonania i pora¿ki, zjednoczenie centroprawicy w Akcjê Wyborcz¹ „Solidarnoœæ” (AWS), doœwiadczenia partii z poprzednich wyborów, a tak¿e stabilizacja spo³eczno-gospodarcza [Piasecki 2004]. Próba in-tegracji si³ postsolidarnoœciowych zakoñczy³a siê sukcesem wyborczym. Obóz ten zjednoczy³ siê w AWS, która zdoby³a 33,8% g³osów, i wraz z Uni¹ Wolno-œci, która zdoby³a 13,4% g³osów, utworzy³a koalicjê. Do Sejmu wesz³y nastêpu-j¹ce ugrupowania: AWS, SLD, UW, PSL i ROP (Ruch Odbudowy Polski) [Rosz-kowski 2007].
W swoich programach wymienione komitety wyborcze podnosi³y tak¿e po-stulaty dotycz¹ce wsi i rolnictwa [S³odkowska i Do³bakowska 2004]. I tak Ak-cja Wyborcza „Solidarnoœæ” krótko odnosi³a siê do wielu kwestii, w tym ogól-nikowo do rolnictwa, uznaj¹c, ¿e jego podstaw¹ s¹ gospodarstwa rodzinne i to
ich rozwój nale¿y stymulowaæ (za pomoc¹ kredytów, kszta³towania cen, inwe-stycji w infrastrukturê); nale¿y te¿ chroniæ polskie rolnictwo przed nieuczciw¹ konkurencj¹ z zagranicy. AWS opowiada³ siê za samorz¹dnoœci¹ i decentraliza-cj¹ – podstaw¹ samorz¹du powinna byæ gmina, jednak niezbêdny jest tak¿e dru-gi stopieñ samorz¹du lokalnego i co za tym idzie – przesuniêcie œrodków z bu-d¿etu centralnego do bud¿etów samorz¹dowych. Politycy AWS twierdzili te¿, ¿e nale¿y wiêcej œrodków przeznaczaæ na edukacjê na terenach wiejskich.
Sojusz Lewicy Demokratycznej k³ad³ nacisk na poprawienie warunków ¿ycia na wsi oraz systematyczne podnoszenie konkurencyjnoœci polskiego rolnictwa dla zapewnienia mu jak najlepszej pozycji w zjednoczonej Europie. Bardziej szczegó³owe postulaty dotyczy³y koniecznoœci przekszta³ceñ gospodarstw rol-nych, rozwijania rynku hurtowego i gie³d towarowych, podkreœlano koniecznoœæ badañ, budowê infrastruktury, sieci informacji oraz tworzenie grup producenc-kich. Co ciekawe, SLD du¿¹ rolê przyk³ada³ do istniej¹cej Agencji Restruktury-zacji i ModerniRestruktury-zacji Rolnictwa, która mia³aby wspieraæ nie tylko rolników, ale te¿ budowê infrastruktury na obszarach wiejskich.
Unia Wolnoœci podkreœla³a potrzebê wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich poprzez wspieranie wiejskiej oœwiaty, stopniowe zwiêkszanie œrod-ków na budowê wiejskiej infrastruktury, wspieranie nowo tworzonych spó³-dzielni i grup producenckich oraz badañ wp³ywaj¹cych na rozwój rolnictwa. Stosunkowo nowatorskie by³o zwrócenie uwagi na fakt, ¿e co najmniej 3/4 wytwarzanych p³odów rolnych spe³nia³o ostre wymagania stawiane przez Œwiatow¹ Organizacjê Zdrowia i FAO w zakresie tzw. zdrowej ¿ywnoœci. W zwi¹zku z tym Polska mog³aby staæ siê najwiêkszym w Europie producen-tem ¿ywnoœci ekologicznie czystej. W programie by³a te¿ mowa o walorach turystycznych polskiej wsi i wsparciu gospodarki przyjaznej œrodowisku.
Tradycyjnie to PSL najszerzej odnosi³o siê do spraw polskiej wsi. W obszernym programie proponowa³o zmiany w dwóch obszarach: ekonomiczno-produkcyjnym i spo³eczno-ekonomicznym. W gruncie rzeczy Stronnictwo proponowa³o stare po-stulaty dotycz¹ce rolnictwa, czyli interwencjonizm pañstwa w zakresie rozbudo-wy infrastruktury wsi oraz wspieranie rolnictwa, tworzenie stabilnoœci dla produk-cji rolnej, pobudzanie rozwoju technologicznego rolnictwa, a tak¿e – stosowanie cen minimalnych przez pañstwo. W programie znalaz³y siê te¿ punkty zbie¿ne z propozycjami innych komitetów wyborczych, jak: stopniowa poprawa struktury obszarowej (przez udzielanie kredytów na zakup ziemi), doskonalenie systemu fi-nansowania rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej, szybsze wprowadzanie w prak-tykê wyników badañ naukowych dotycz¹cych sektora rolniczego. To, co ró¿ni³o program PSL od innych, to uprzywilejowane traktowanie gospodarstw rodzinnych – zdaniem polityków PSL traktowanie wszystkich równo prowadzi do faktyczne-go rozwarstwienia. Partia popiera³a spó³dzielnie i zapowiada³a doskonalenie regu-lacji prawnych i finansowych, umo¿liwiaj¹cych lepsze wykorzystanie tych insty-tucji w rolnictwie. W wyborach 1997 roku PSL nie sprzeciwia siê ju¿ integracji Polski z Europ¹. Podkreœla, ¿e PSL musi skrupulatnie œledziæ sposób wykorzysta-nia przez polsk¹ stronê wszystkich klauzul umów, które bêd¹ s³u¿yæ interesom krajowego rolnictwa. Co do spraw spo³ecznych, to partia postuluje prace nad
po-lityk¹ regionaln¹, która wyrównywa³aby szanse poszczególnych regionów, wypra-cowanie ulg podatkowych i kredytów preferencyjnych na rozwój drobnej przed-siêbiorczoœci na wsi, modyfikacje systemu ubezpieczeñ spo³ecznych, aby wyrów-naæ poziom ¿ycia emerytów ze wsi i miast, stworzenie systemu finansowania in-westycji w infrastrukturê oraz wprowadzenie polityki wy¿ywieniowej, czyli kiero-wanie produktów ¿ywnoœciowych do mieszkañców najbiedniejszych obszarów wiejskich.
Ruch Odbudowy Polski w swojej Umowie z Polsk¹ podkreœla³, ¿e nale¿y przywróciæ ograniczenia w mo¿liwoœci wykupu polskiej ziemi przez cudzo-ziemców, pozostawiaj¹c im jedynie mo¿liwoœæ dzier¿awy. Nale¿y równie¿ chro-niæ krajowy rynek przed dotowan¹ ¿ywnoœci¹. Sytuacja polskiego rolnictwa jest sprzê¿ona z sytuacj¹ ca³ej polskiej gospodarki. Szczegó³owe postulaty to m.in.: system kredytów preferencyjnych, reforma agencji rolnych i nadzór nad nimi samych rolników, system gwarancji rz¹dowych na wieloletnie umowy kon-traktacyjne, stworzenie funduszu dla m³odych rolników i wspieranie rozwoju agroturystyki. Wœród doraŸnych dzia³añ interesuj¹ce jest zajêcie stanowiska w sprawie u¿ytków rolnych na Ziemiach Zachodnich i Pó³nocnych. ROP propo-nowa³ ich najemcom nadanie tytu³ów w³asnoœci, a tak¿e zmiany w ustawie o rynkach hurtowych, które jako gie³dy producentów rolnych zapewni³yby zbyt produkowanej w kraju ¿ywnoœci.
Jak pokazuje analiza programów ugrupowañ z 1997 roku, znajdowa³o siê w nich wiele zbie¿nych punktów. Czêsto programy po prostu siê na siebie nak³ada³y. Badacze twierdz¹, ¿e „...te punkty styczne tworzy³y w³aœnie za-kres politycznego konsensu, za którym opowiedzieli siê wyborcy” [S³od-kowska i Do³ba[S³od-kowska, red. 2004, s. 10].
WYBORY W 2001 ROKU
Zdaniem ¯ukowskiego [2004], wp³yw oddzia³ywania systemu wyborczego na kszta³t systemu partyjnego w wyborach 2001 roku nie by³ ju¿ tak wyraŸny. Modyfikacje poczynione w ordynacji wyborczej kreowa³y wiêksz¹ proporcjo-nalnoœæ i w mniejszym stopniu sk³ania³y do tworzenia rozbudowanej koalicji przed wyborami. Do wyborów wystartowa³o 10 komitetów wyborczych: SLD-UP, Akcja Wyborcza Solidarnoœæ Pracy (AWSP), UW, Samoobrona Rze-czypospolitej Polskiej, Prawo i Sprawiedliwoœæ (PiS), PSL, Platforma Obywa-telska (PO), Ruch Spo³eczny Alternatywa i Liga Polskich Rodzin (LPR).
Mandaty podzieli³o miêdzy siebie szeœæ komitetów wyborczych: SLD-UP, PO, Samoobrona, PiS, PSL oraz LPR. Propozycje poszczególnych komitetów dotycz¹ce spraw wsi i rolnictwa przedstawia³y siê nastêpuj¹co [S³odkowska i Do³bakowska, red. 2002]:
Koalicja Sojusz Lewicy Demokratycznej – Unia Pracy wystartowa³a do wy-borów promuj¹c has³o „Wieœ i rolnictwo – wielki zbiorowy obowi¹zek”, gdzie podkreœlano, ¿e nale¿y przede wszystkim zadbaæ o op³acalnoœæ produkcji rolni-czej, w czym konieczny jest udzia³ pañstwa. Priorytetem powinno byæ przygo-towanie rodzimego rolnictwa do akcesji z UE. W podniesieniu jego poziomu
maj¹ pomóc ceny interwencyjne rz¹du, wspieranie m³odych rolników w koncen-tracji ziemi i dop³aty do zalesieñ, korzystne warunki dla rolniczej spó³dzielczo-œci, sukcesywne poprawianie poziomu ¿ycia mieszkañców wsi oraz edukacja m³odzie¿y. Zwrócono uwagê na wprowadzenie rent strukturalnych i przyznanie prawa do rolniczej renty szkoleniowej, przys³uguj¹cej na czas niezbêdny do przekwalifikowania zawodowego.
Platforma Obywatelska sformu³owa³a w miarê czytelny przekaz dla wybor-ców, jasno formu³uj¹c swoje cele. W odniesieniu do wsi by³o to wyrównanie jej szans z ma³ymi miastami. Mia³y temu s³u¿yæ takie dzia³ania, jak: zapewnienie dostêpu do kapita³u, wspieranie inwestycji lokalnych przez pañstwo oraz warun-ki do op³acalnoœci produkcji rolnej [Kolczyñswarun-ki 2003]. Ponadto PO k³ad³a na-cisk na wspó³pracê miêdzy rolnikami, na przyk³ad poprzez tworzenie rad do spraw produktów. Rolnicy powinni mieæ te¿ dostêp do fachowej wiedzy poprzez wprowadzenie dwustopniowego systemu doradztwa – na poziomie wojewódz-twa i gminy. Urzêdnicy, bêd¹cy „na miejscu”, powinni doradzaæ w sprawach technologii, ale te¿ dzia³aæ na rzecz wielofunkcyjnego rozwoju wsi przez korzy-stanie z gotowych ju¿ ustaw. Atutem polskiego rolnictwa jest jego ekologiczny charakter. Pañstwo powinno siê zaanga¿owaæ w ochronê polskich marek pro-duktów rolnych na œwiecie. PO opowiada³a siê tak¿e za wejœciem do UE i upa-trywa³a szansy polskiego rolnictwa w dop³atach równych dop³atom dla rolników w pozosta³ych krajach Europy Zachodniej.
Wizerunek Samoobrony wzmocni³a organizacja strajków. Partia promowa³a has³o znalezienia tzw. trzeciej drogi, rozumianej jako modus vivendi miêdzy PRL-owsk¹ gospodark¹ sterowan¹ centralnie a wspó³czesnym ustrojem gospo-darczym opartym na liberalnym kapitalizmie [Wojtasik 2010]. Jej polityka doty-cz¹ca wsi i rolnictwa z 2001 roku zawiera³a siê w 11 zwiêz³ych punktach. Sa-moobrona opowiada³a siê za równym traktowaniem i wspieraniem zarówno in-dywidualnych gospodarstw, jak i spó³dzielni oraz interwencjonizmem pañstwa, które okreœla wobec rolnika potrzeby rynkowe (np. poprzez coroczny bilans po-trzeb ¿ywnoœciowych narodu). Partia popar³a te¿ przywrócenie kontraktacji na niektóre towary, udzielanie kredytów rolnikom, wprowadzenie zerowej stawki VAT w rolnictwie, ubezpieczenie p³odów rolnych i zwierz¹t. Nowy postulat to wprowadzenie zwrotu akcyzy z paliwa rolniczego.
Prawo i Sprawiedliwoœæ w czêœci programu Polityka wobec wsi chcia³o równania poziomu ¿ycia mieszkañców wsi i miast. Jako pierwsze zadanie wy-mieniono diagnozê g³ównych problemów polskiej wsi. Równolegle postulowa-no nastêpuj¹ce dzia³ania: utworzenie Zintegrowanego Systemu Inwentaryzacji Gospodarstw Rolnych, zintegrowanie i poddanie rygorom prawa trzech instytu-cji rolniczych: Ageninstytu-cji Rynku Rolnego, Ageninstytu-cji Restrukturyzainstytu-cji i Moderniza-cji Rolnictwa oraz AgenModerniza-cji W³asnoœci Rolnej Skarbu Pañstwa. Wed³ug PiS, pañ-stwo powinno zaproponowaæ ulgi podatkowe dla rolników oraz w³¹czyæ siê w budowê wiejskiej infrastruktury. Nale¿a³oby tak¿e wykorzystywaæ fundusze na zalesianie i wspieraæ tworzenie gospodarstw ekologicznych tam, gdzie po-ziom wiedzy na ten temat jest wysoki. Wsparcie zdolnej, wiejskiej m³odzie¿y to ostatni z postulatów.
Polskie Stronnictwo Ludowe przedstawi³o szczegó³owy program z nadziej¹ na pozyskanie nowych wyborców. Wiejski elektorat zacz¹³ siê wyraŸnie „kur-czyæ”, gdy¿ g³osy mieszkañców wsi rozproszy³y siê tak¿e na AWS i Samoobro-nê. Program PSL wydawa³ siê nieczytelny dla tradycyjnego, ch³opskiego elekto-ratu. A¿ trzy obszerne rozdzia³y zawiera³y postulaty rozwoju wsi: polityka regio-nalna – wyrównywanie szans województw zapóŸnionych, zwiêkszanie wielko-œci kapita³u przeznaczanego na rozwój regionalny (m.in. przez powo³anie Fun-duszu Rolnego) oraz indywidualnego traktowania ka¿dego województwa przez uwzglêdnianie jego specyfiki [PSL 2001]. W rozdziale poœwiêconym integracji z Uni¹ Europejsk¹ podkreœlano, ¿e jest to wybór, który powinien s³u¿yæ realiza-cji celów strategicznych – odrobieniu opóŸnieñ cywilizacyjnych i zniwelowaniu ró¿nic w poziomie gospodarki. Za interes ogólnonarodowy uznano przezwyciê-¿enie zapaœci polskiego rolnictwa. PSL zapewnia³o, ¿e proponuje program, w którym mo¿liwa bêdzie produkcja zdrowej ¿ywnoœci z zachowaniem natural-nego œrodowiska. W programie tym za³o¿ono istnienie trzech filarów: rolniczo--produkcyjnego, tworzenia miejsc pracy poza rolnictwem i w jego otoczeniu. Tak zorganizowany sektor ¿ywnoœciowy zapewni stabilizacjê cen ¿ywnoœci i oprze siê konkurencji zewnêtrznej.
W debatê na temat rozwoju wsi i rolnictwa w³¹czy³a siê w swoim programie tak¿e Liga Polskich Rodzin. W czêœci zatytu³owanej Chleb podkreœlano ko-niecznoœæ zaniechania importu modyfikowanej ¿ywnoœci na rzecz krajowej, uczynienie z polskiego kompleksu rolno-przemys³owego jednej z najwa¿niej-szych ga³êzi gospodarki, która daje pracê oko³o po³owie Polaków, funkcjonalne i w³asnoœciowe powi¹zanie poszczególnych czêœci kompleksu rolno-przemys³-owego, promocjê zró¿nicowanej struktury gospodarstw rolnych oraz produkcji zdrowej ¿ywnoœci, interwencjonizm pañstwa w zakresie inwestycji w infrastruk-turê wsi bez ogl¹dania siê na pomoc Unii, która dba o w³asne, partykularne interesy [LPR 2001].
WYBORY W 2005 ROKU
Kadencja rz¹du 2001–2005 by³a naznaczona skandalami i oskar¿eniami o ko-rupcjê. Powsta³y trzy sejmowe komisje œledcze, które nie odpowiedzia³y na py-tania o Ÿród³a nadu¿yæ, a urz¹dzi³y spektakl medialny, skutecznie rozmontowu-j¹c ogromne poparcie dla SLD. Jak pisze Markowski [2006], g³ówny przeciw-nik partii prawicowych zosta³ pokonany jeszcze przed wyborami, wobec czego ideologia i ramy programowe dwóch g³ównych konkurentów (PiS i PO) musia-³y siê zmieniæ. Nie odby³a siê ¿adna powa¿na debata programowa. Kampania by³a mniej skoncentrowana na programach partii, na rozwi¹zywaniu konkret-nych problemów. Partie by³y w stanie nagi¹æ swoje programy do wyborców o ró¿nych opcjach politycznych. Markowski uwa¿a, ¿e sukces PiS „...zosta³ osi¹gniêty kosztem wycofania siê z uprzednio klarownie konserwatywnego pro-gramu na rzecz propro-gramu o wyraŸniejszym charakterze populistycznym i nacjo-nalistycznym” [Markowski 2006, s. 15]. Zamiast walczyæ z postkomunistyczn¹ lewic¹, g³ówne partie próbowa³y zatem walczyæ o lewicowy elektorat.
W wyborach parlamentarnych w 2005 roku wystartowa³o a¿ 18 komitetów wyborczych: Ruch Patriotyczny, Polska Partia Pracy, LPR, Partia Demokra-tyczna – demokraci. pl, Socjaldemokracja Polska, PiS, SLD, PO, Polska Par-tia Narodowa, PSL, Centrum, Platforma Janusza Korwina-Mikke, Komitet Wyborczy Wyborców – Ogólnopolska Koalicja Obywatelska, Polska Konfede-racja – Godnoœæ i Praca, Samoobrona RP, Partia Inicjatywa RP, Dom Ojczysty oraz Narodowe Odrodzenie Polski. Najwiêksz¹ liczbê mandatów w Sejmie po-dzieli³y miêdzy siebie PiS i PO. Oprócz tego w Sejmie znaleŸli siê pos³owie: Samoobrony, SLD, LPR i PSL. Niemal ka¿de z tych ugrupowañ zwróci³o siê w swoim programie do rolników i mieszkañców wsi [S³odkowska i Do³bakowska, red. 2009].
Prawo i Sprawiedliwoœæ przyst¹pi³o do wyborów z programem IV
Rzeczpo-spolita – sprawiedliwoœæ dla wszystkich. W odniesieniu do obszarów wiejskich za g³ówny cel uznano poprawê poziomu ¿ycia rolników i pozosta³ych miesz-kañców wsi. Mia³yby temu s³u¿yæ m.in.: renegocjacje w celu wyrównania do-p³at do polskiego rolnictwa w UE, wykorzystanie œrodków z programu dla „Œciany Wschodniej” i innych biednych regionów, wspieranie rozwoju agro-energetyki na obszarach wiejskich, stworzenie narodowego programu do-kszta³cania i edukacji wiejskiej m³odzie¿y, rozwój badañ naukowych w dzie-dzinie rolnictwa, odst¹pienie od podwójnego ubezpieczenia rolników prowa-dz¹cych dzia³alnoœæ gospodarcz¹ oraz ochrona polskiej ziemi przed wykupem przez cudzoziemców.
Platforma Obywatelska proponowa³a odmienne podejœcie do rolnictwa, po-stuluj¹c mniejszy interwencjonizm ze strony pañstwa na rzecz praw rynkowych. Inne postulaty PO to: uchwalenie ustawy o obrocie towarami rolno-spo¿yw-czymi, która gwarantowa³aby rolnikom szybk¹ zap³atê za towary, tworzenie od-politycznionych organizacji rolniczych oraz forów informacyjnych, produkcja zdrowej ¿ywnoœci, zapewnienie rolnikom dostêpu do fachowej wiedzy i opieki doradczej w zakresie mo¿liwoœci wspó³pracy i rozwoju gospodarstwa, wyrów-nanie szans edukacyjnych dzieci mieszkaj¹cych na wsi, traktowanie polskich rolników na równi z rolnikami w pozosta³ych krajach UE i przeznaczanie na rol-nictwo minimum 3% bud¿etu rocznie.
Samoobrona w swoim programie powtórzy³a has³owe postulaty z poprzed-nich wyborów. W porównaniu z poprzednimi, widaæ w jej programie chêæ do-tarcia tak¿e do innych grup, nie tylko do rolników. Podnoszono przede wszyst-kim koniecznoœæ tworzenia nowych miejsc pracy przez przywrócenie op³acalno-œci produkcji i kreowanie popytu na ró¿ne dobra rolnicze. To ostatnie z kolei mia³o staæ siê bodŸcem rozwoju lokalnych inicjatyw gospodarczych.
Sojusz Lewicy Demokratycznej nie poœwiêci³ w swoim programie osobnego rozdzia³u dla rolnictwa. Znalaz³ siê w nim jedynie ogólny zapis o wspieraniu rozwoju wsi i rolnictwa. Nie ma w nim jednak informacji, kto i w jakim zakre-sie mia³by taki rozwój wspieraæ.
Liga Polskich Rodzin, tak jak w poprzednich wyborach parlamentarnych, k³a-d³a nacisk na samowystarczalnoœæ ¿ywnoœciow¹ kraju oraz pozostawienie ziemi w rêkach narodu. Podkreœlano rodzinny charakter gospodarstw rolnych,
ko-niecznoœæ inwestowania w geoenergetykê jako najistotniejszy kierunek inwesty-cyjny, który w przysz³oœci zapewni finansowanie ró¿nych przedsiêwziêæ na wsi. Podnoszono koniecznoœæ ochrony polskiego rynku przed zalewem importowa-nej, genetycznie przetworzonej ¿ywnoœci. LPR podtrzyma³a swój sprzeciw dla integracji z UE, co skutkowa³o negowaniem konsekwencji akcesji dla polskiego rolnictwa [Maj 2002].
Polskie Stronnictwo Ludowe w 2005 roku zrezygnowa³o z przedstawiania szczegó³owych rozwi¹zañ dla polskiej wsi. Program skierowany do mieszkañ-ców wsi by³ zwiêz³y i krótki. W punkcie poœwiêconym rolnictwu podkreœlano, ¿e PSL bêdzie d¹¿yæ do zwiêkszenia dochodów rolników (poprzez poprawê ko-niunktury rolnej, inwestycyjne wspieranie rodzin wiejskich, wspieranie inwesty-cji wykraczaj¹cych poza ramy gospodarstwa), wykorzystania mo¿liwoœci, jakie daje wspólna polityka rolna, samowystarczalnoœci ¿ywnoœciowej kraju oraz wy-korzystania ekologicznych mo¿liwoœci polskiego rolnictwa i zrównowa¿onego rozwoju obszarów wiejskich, a tak¿e promocji ich wielofunkcyjnoœci.
W wyborach z 2005 roku wieœ opowiedzia³a siê za partiami populistycznymi, które lansuj¹ autorytaryzm, nie przedstawiaj¹c realnego programu ekonomicz-nego [Halamska 2009]. Podczas kampanii wyborczej zaatakowano ca³y dotych-czasowy okres transformacji systemowej za jego „zbyt liberalny charakter” [Markowski 2006]. Trzeba jednak zaznaczyæ, ¿e by³ to obraz kreowany w kam-panii przez PiS.
Programy adresowane do mieszkañców wsi mo¿na by³o bowiem podzieliæ na te, które podkreœla³y koniecznoœæ ochrony rolnictwa, interwencjonizmu (g³ów-nie PiS, ale te¿ Samoobrona, PSL), oraz te, które postulowa³y uzna(g³ów-nie praw ryn-kowych i danie szansy polskiemu rolnictwu na udzia³ w realnej konkurencji (g³ównie PO).
WYBORY W 2007 ROKU
Przyspieszone wybory parlamentarne w 2007 roku nie sprzyja³y formu³owa-niu nowych programów wyborczych [Wojtasik 2010]. Wielu badaczy zauwa¿a, ¿e PO wygra³a te wybory nie programem, lecz samym faktem, ¿e nie by³a PiS-em. O wysokiej frekwencji oraz aktywnym udziale „elektoratu negatywne-go” zdecydowa³a m³odzie¿, co by³o novum na polskiej scenie politycznej – wczeœniej ta kategoria nie by³a skora do g³osowania [Ch³opecki 2008].
Poni¿ej przedstawiono najwa¿niejsze postulaty dotycz¹ce wsi i rolnictwa tych partii, które w 2007 roku uzyska³y mandaty w Sejmie – PO, PiS, LiD (Lewica i Demokraci) i PSL [Gardziel i Gawroñski, red. 2008, S³odkowska i Do³bakow-ska, red. 2011].
Punkt w programie PO, dotycz¹cy wsi, nawi¹zywa³ do has³a wyborczego: „Platforma Obywatelska jest gotowa do wziêcia pe³nej odpowiedzialnoœci za polsk¹ wieœ”. G³ówne postulaty to: decentralizacja i wiêkszy udzia³ samorz¹dów w podatkach ogólnokrajowych tak, aby w regionach mog³y zapadaæ decyzje, na co wydawaæ posiadane pieni¹dze bez udzia³u centrum; przebudowa instytucji wspieraj¹cych rolnictwo, aby by³y „bli¿ej rolników”, system doradztwa;
stymu-lowanie rozwoju wiêzi gospodarczych ³¹cz¹cych rolnictwo z pozosta³ymi sekto-rami; wzmacnianie spo³eczeñstwa obywatelskiego przez uprawianie rozs¹dnej polityki spo³ecznej oraz kompetentna polityka na rzecz wsi i rolnictwa w UE. PO planowa³a równie¿ przekszta³cenie KRUS, co nie by³o zaakcentowane w czêœci poœwiêconej rolnictwu, lecz poœwiêconej systemowi emerytalnemu.
Co ciekawe, PiS w czêœci programu, dotycz¹cej rolnictwa, obiecywa³ wzi¹æ pe³n¹ odpowiedzialnoœæ za wieœ i przywróciæ rolnikom godne miejsce w rozwo-ju krarozwo-ju. Oprócz postulatów partia ta podkreœla³a swoje dotychczasowe sukcesy, do których zaliczy³a: pe³ne wykorzystanie unijnych funduszy, dop³aty dla rolni-ków do materia³u siewnego oraz tañsze paliwo rolnicze, mo¿liwoœæ wykorzysta-nia biopaliw, ich promocjê oraz dotacje do ró¿nych obszarów dzia³awykorzysta-nia rolni-ków. Wœród postulatów znalaz³y siê: zwiêkszenie eksportu, promocja biopaliw, utrzymanie solidarnoœci w ubezpieczeniach spo³ecznych, stworzenie Inspekcji Kontroli ¯ywnoœci, tworzenie pozarolniczych miejsc pracy na wsi, rozwój tury-stycznych walorów wsi i agroturystyki oraz ochrona dziedzictwa kulturowego polskiej wsi.
W odniesieniu do wsi LiD proponowa³ wiêkszy udzia³ procesów rynkowych. Postulaty partii by³y konkretne: stopniowe wprowadzanie podatku PIT dla rolni-ków i urealnienie stawek KRUS, pocz¹wszy od rolnirolni-ków osi¹gaj¹cych najwy¿-sze dochody; zachêty finansowe dla przedsiêbiorców tworz¹cych firmy na wsi; wdro¿enie programu rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007–2013 oraz przy-wrócenie dotychczasowego poziomu rent strukturalnych. LiD krytykowa³ i od-cina³ siê od czystek politycznych w instytucjach obs³uguj¹cych rolnictwo. Po-nadto akcentowa³ dzia³ania zmierzaj¹ce do ochrony przyrody.
Po raz pierwszy od 1989 roku w programie PSL nie ma punktu zatytu³owa-nego „rolnictwo”. Zamiast tego s¹ punkty „samorz¹dnoœæ” czy „wspólnota”. Wi-daæ wyraŸnie chêæ odciêcia siê od wizerunku partii klasowej. PSL w swoim pro-gramie przesunê³a akcent z postulatów gospodarczych na kwestie spo³eczne, jak: wspieranie samorz¹dów terytorialnych w wielostronnym rozwoju, m.in. upowszechnianiu dostêpu do Internetu; dbanie o bezpieczeñstwo zdrowotne obywateli (powszechny dostêp); znaczne podwy¿szenie wysokoœci najni¿szych i œrednich emerytur oraz promocja zdrowego stylu ¿ycia i zdrowej ¿ywnoœci.
Wybory parlamentarne 2007 roku tym ró¿ni³y siê od poprzednich, ¿e w pro-gramach partii politycznych nie by³o tak wielu podobieñstw. Ka¿de ugrupowa-nie w swojej wyborczej odezwie poœwiêci³o najwiêcej miejsca innej tematyce [Czeœnik 2011].
WYBORY W 2011 ROKU
W wyborach tegorocznych mandaty miêdzy siebie rozdzieli³o piêæ partii. Naj-wiêcej mandatów zdoby³o PO, a potem kolejno: PiS, Ruch Palikota, PSL i SLD. Jeden mandat otrzyma³ reprezentant Mniejszoœci Niemieckiej [Glapiak 2011].
W swoim programie PO chwali siê dokonaniami ostatniej kadencji, wskazu-j¹c na ci¹g³y rozwój polskiego rolnictwa, dokonuwskazu-j¹cy siê przede wszystkim dziêki unijnym dop³atom4. W swych zamierzeniach partia ta podkreœla
wspiera-nie gospodarstw poprzez kredyty, dalsze korzystawspiera-nie z dop³at, które w 2013 ro-ku, zgodnie z Traktatem Akcesyjnym, maj¹ dorównaæ dop³atom dla rolników w krajach tzw. Starej Unii. Kolejny postulat to wsparcie rozwoju innowacyjne-go sektora rolno-spo¿ywczeinnowacyjne-go. Partia chce te¿ nadal wyrównywaæ poziom do-stêpu do wiedzy i informacji wiejskiej m³odzie¿y. „Ustawa ¿³obkowa” ma zwiêkszyæ liczbê placówek dla najm³odszych na obszarach wiejskich. PO pisze te¿: „Przeznaczymy miliard z³otych ze œrodków unijnych na Fundusz Przedsiê-biorczoœci na Wsi”5.
Z kolei PiS w czêœci programu zatytu³owanej Solidarni z rolnikami, z
miesz-kañcami obszarów wiejskich opisa³o podstawowe problemy polskiej wsi6.
We-d³ug PiS, warunkami wyrównania konkurencji polskiego rolnictwa z zachodnim s¹: wyrównanie poziomu dop³at bezpoœrednich, obni¿enie kosztów produkcji rolniczej i poprawa bezpieczeñstwa zdrowotnego ¿ywnoœci. Kolejny postulat PiS to budowanie atrakcyjnego wizerunku obszarów wiejskich poprzez rozwój przedsiêbiorczoœci i aktywn¹ politykê spo³eczn¹ (spo³eczna odbudowa terenów po by³ych PGR) oraz poprawê dostêpu do s³u¿by zdrowia i nacisk na edukacjê jako czynnika rozwoju obszarów wiejskich. Partia postuluje przyjêcie d³ugo-okresowej ustawy rolnej uzgodnionej z partnerami spo³ecznymi, która ma okre-œliæ wieloletni¹ politykê roln¹ z zabezpieczeniem œrodków na jej realizacjê. Pañ-stwo powinno partycypowaæ w finansowaniu dop³at bezpoœrednich dla rolników oraz realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, a tak¿e byæ zobowi¹za-ne do „...wspierania regionalnych i sektorowych programów operacyjnych na la-ta 2007–2013, dop³at do paliwa rolniczego, KRUS, wdra¿ania przepisów z za-kresu bezpieczeñstwa ¿ywnoœci i ochrony zdrowia zwierz¹t oraz aktywnej poli-tyki spo³ecznej i oœwiaty rolniczej”7.
Ruch Palikota nie wypowiada³ siê w trakcie kampanii o sprawach wsi i rol-nictwa. W programie zapisano jedynie postulat po³¹czenia ZUS i KRUS, „...co nie wyklucza³oby odmiennych ubezpieczeñ dla rolników, a pozwoli³oby na du-¿e oszczêdnoœci, wynikaj¹ce z mniejszej administracji”8.
Tradycyjnie PSL w swoim programie podkreœla³o przede wszystkim podtrzy-manie zdolnoœci rolnictwa do wy¿ywienia narodu oraz produkcji zdrowej ¿yw-noœci9. Pojawi³y siê znane z wczeœniejszych programów postulaty. Nowoœci¹
by³o promowanie przedsiêbiorczoœci w ró¿nych wymiarach ¿ycia rolników i ca-³ych spo³ecznoœci wiejskich, czemu mia³yby s³u¿yæ specjalne jednostki utwo-rzone przy organizacjach wspomagaj¹cych rolnictwo. Propozycje PSL to tak¿e uszczelnienie systemu KRUS i troska o piêkno polskiej przyrody.
Natomiast SLD proponowa³o przyspieszenie procesu restrukturyzacji i mo-dernizacji rolnictwa, które objê³oby szczególn¹ trosk¹ „...filar lewicowej polity-ki rolnej – gospodarstwa rodzinne” [SLD 2011]. Bardziej elementarne dzia³ania 4www.platforma.org/media/dokumenty/Program_PO_100dpi.pdf. 5Ibidem, s. 185. 6www.pis.org.pl/download.php?g=mmedia&f=program_pis...pdf. 7Ibidem, s. 209. 8http://www.ruchpalikota.org.pl/sites/default/files/rp.file_.3429.231.pdf, s. 24. 9http://www.wyborczapsl.pl/Program-Wyborczy-PSL-2011,21,16.
to: poprawa poziomu ¿ycia ludnoœci wiejskiej – dbanie o infrastrukturê, popra-wa dochodowoœci i konkurencyjnoœci rolnictpopra-wa, bo wysokie dochody polskich rolników s¹ mitem. Jak dowodzi³o SLD, wspólna polityka rolna Unii Europej-skiej nie mo¿e dyskryminowaæ polskich rolników. Partia proponowa³a tak¿e roz-szerzenie kompetencji Izb Rolniczych oraz dobrowolne ubezpieczenia spo³ecz-ne dla rolników, ponadto uszczelnienie KRUS.
Podobnie jak w poprzednich wyborach zarysowa³y siê dwie g³ówne tenden-cje w traktowaniu wsi: jako oczekuj¹cej opieki, wsparcia (PiS, PSL, SLD) oraz jako jednego z sektorów uczestnicz¹cych w procesach rynkowych (Ruch Paliko-ta, czêœciowo PO).
Pierwsze komentarze specjalistów koncentruj¹ siê przede wszystkim na dro-gich obietnicach, które sk³adali politycy. Jak obliczono, partie obiecywa³y spo-³eczeñstwu nawet 40 mld z³ wydatków. Zwracano jednak uwagê na fakt, ¿e obietnic by³o relatywnie mniej ni¿ w poprzednich latach, na przyk³ad nie wspo-minano ju¿ o obni¿aniu podatków [Glapiak 2011].
PROBLEMY WSI A PROGRAMY PARTII POLITYCZNYCH
Analizowanie programów wyborczych czêsto spotyka siê z krytyk¹. Jest to zwi¹zane z powy¿ej wspomnian¹ „hojnoœci¹” polityków. Przeciwnicy tego typu analiz wskazuj¹, ¿e nie ma zwi¹zku miêdzy obietnicami wyborczymi a prakty-k¹ dzia³ania politycznego i spo³ecznego. Czeœnik [2011] przekonuje jednak, ¿e ta krytyka nie jest uzasadniona. Programy nie zawsze udaje siê zrealizowaæ ani te¿ nie s¹ one czêst¹ lektur¹ dla wyborców. Jednak¿e sama nieznajomoœæ nie dyskwalifikuje ich jako Ÿród³a wiedzy o aktualnej kondycji danej partii. Obraz, jaki wy³ania siê z dotychczasowych analiz, pokazuje, ¿e w Polsce nadal trwa proces demokratycznej konsolidacji. Partie nadal poszukuj¹ swojej to¿samoœci, tak¿e w docieraniu do ró¿nych elektoratów.
Jak wynika z analizy treœci, programy partii politycznych w odniesieniu do wsi s¹ elementem gry wyborczej. St¹d wieœ, jak ka¿dy inny elektorat, jest przez partie politycznie traktowana raczej instrumentalnie. Rozwój marketingu poli-tycznego sprawia, ¿e mniej wa¿ne jest, co siê mówi, a bardziej – kto i jak mówi, w jaki sposób jest kreowany w mediach. A elektorat wiejski, nie znaj¹c progra-mów, najczêœciej kieruje siê „opini¹ publiczn¹”, czyli tym, co mówi¹ media. Wiedz¹c, jak g³osuj¹ mieszkañcy wsi, politycy formu³uj¹ w ich stronê przekaz okreœlonej treœci.
Warto nawi¹zaæ w tym miejscu do tzw. hipotezy zaborowej, której aktual-noœæ potwierdzi³y badania podczas wyborów parlamentarnych w 2005 roku. Hipoteza ta zosta³a pierwotnie sformu³owana przez Raciborskiego [1997], który stwierdzi³, ¿e tereny ka¿dego z by³ych zaborów wykszta³ci³y w³asn¹ kulturê polityczn¹ oraz dominuj¹ce wizje polskiej polityki. Wynika³o to z trzech przes³anek: polityki zaborcy wobec miejscowej ludnoœci, sposobu organizacji pañstwa na danym terenie oraz poziomu rozwoju spo³eczno--kulturowego i ekonomicznego. Zgodnie z potwierdzon¹ równie¿ i w 2005 ro-ku hipotez¹, mieszkañcy by³ej Galicji o wiele czêœciej g³osowali na kandydatów
i partie prawicowe, zwi¹zane z Koœcio³em katolickim, opowiadaj¹ce siê za od-now¹ moraln¹, jak na przyk³ad PiS. To tu zosta³ zapocz¹tkowany i rozwin¹³ siê ruch ludowy. Z kolei nie powinna dziwiæ strata postkomunistycznych lewico-wych dzia³aczy oraz kandydata Samoobrony Andrzeja Leppera. Ta partia by³a postrzegana przed wyborami jako ch³opska, jednak o nachyleniu lewicowym (ugrupowanie to czêsto z nostalgi¹ mówi³o o minionej epoce PRL-u) [Skwier-czyñski 2008].
Chocia¿ partie polityczne doœæ dobrze odczytuj¹ obiektywne problemy pol-skiej wsi – wspomniane na wstêpie bezrobocie, niskie dochody, niski poziom wykszta³cenia, biedê, niski standard wyposa¿enia gospodarstw domowych oraz ograniczony dostêp do podstawowych dóbr spo³ecznych, jak zdrowie, kultura, wykszta³cenie czy te¿ presti¿ [Fedyszak-Radziejowska 2005], to w ich rozwi¹-zaniu proponuj¹ populistyczne, doraŸne i najczêœciej niedopasowane do pol-skich realiów postulaty. Przyk³adem mog¹ byæ chocia¿by dop³aty unijne. W przypadku drobnych gospodarstw rolnych jest to coroczny dodatkowy do-chód, rzadko przeznaczany na modernizacjê gospodarstwa. Od momentu przy-st¹pienia Polski do Unii Europejskiej ka¿da partia obiecuje wyrównanie pozio-mu dop³at z unijnymi, jednak nie jest to postulat realny, gdy¿ zgodnie z podpi-sanym Traktatem Akcesyjnym takie wyrównanie nast¹pi dopiero w 2013 roku (niezale¿nie od starañ którejkolwiek partii). I tutaj nale¿y dodaæ, ¿e ze wzglêdu na historyczne uwarunkowania (m.in. wysokoœæ plonu referencyjnego) formalne zrównanie p³atnoœci wcale nie oznacza, ¿e polscy rolnicy otrzymaj¹ takie wspar-cie jak rolnicy w pozosta³ych krajach UE. St¹d te¿ obiecywanie przez wiêkszoœæ partii „zrównania dop³at” jest nadu¿yciem.
Nale¿y przyznaæ, ¿e partie najczêœciej promuj¹ populistyczne rozwi¹zania. To z kolei trafia na podatny grunt – rolnicy oczekuj¹ ochronnego parasola pañstwa. Nierzadko w ich opiniach pobrzmiewa têsknota za czasami œwietnoœci polskiej wsi, które przypada³y na okres PRL-u. Jak zauwa¿a Kocik [2001], z jednej strony ch³opi, przyzwyczajeni do sta³oœci, powtarzalnoœci oraz reprodukcji wzo-rów z poprzednich pokoleñ, w latach dziewiêædziesi¹tych XX wieku zostali po-zbawieni w³asnej podmiotowoœci. I tu ko³o siê zamyka: populistyczne rozwi¹za-nia dla polskiej wsi pojawiaj¹ siê w programach, gdy¿ nadal jest to sposób na pozyskanie wiejskiego elektoratu. Z drugiej strony ci wyborcy zostali tego na-uczeni. Jak wskazuje Fedyszak-Radziejowska [2000], wszelkie zmiany budz¹ w ch³opach obawy. To trwanie, a nie zmiana stanowi¹ o ch³opskiej, rolniczej czy te¿ wiejskiej œwiadomoœci. Mimo transformacji systemowej, nadal s¹ w niej obecne takie elementy, jak: konserwatyzm, przywi¹zanie do ziemi i przekonanie o presti¿u, jaki wynika z jej posiadania. Funkcjonowanie w PRL-u wzbogaci³o dawne postawy w nowe cechy: biernoœæ, brak aktywnoœci na rynku rolnym, nie-chêæ do zbiorowych dzia³añ, roszczeniowoœæ wobec pañstwa oraz poczucie bra-ku wp³ywu na pañstwo. Trudna rzeczywistoœæ rynkowa sprawia, ¿e radykalne programy, daj¹ce szansê szybkiej poprawy sytuacji, zyskuj¹ na poparciu. Tak jest w wypadku partii ch³opskich.
Tak¿e Marczewska-Rytko [2002] twierdzi, ¿e we wspó³czesnym ruchu ch³op-skim przewa¿aj¹ tendencje populistyczne. Partie ch³opskie maj¹ wrêcz cechy
ru-chów populistycznych – odwo³ywanie siê do sfery moralnoœci jako podstawy wszelkiej w³adzy, postrzeganie œwiata jako dychotomicznego, przekonanie o ra-cji narodu i spo³eczeñstwa, idealizacja ludu, odrzucenie elit jako wrogich wobec spo³eczeñstwa, odwo³anie do konspiracyjnej teorii dziejów, aktywna rola pañ-stwa, lansowanie tzw. trzeciej drogi. Autorka twierdzi, ¿e sytuacja niepewnoœci i lêku o przysz³oœæ, charakterystyczna dla warstwy ch³opskiej, sk³ania do tezy, ¿e mo¿na siê spodziewaæ wzrostu tendencji populistycznych w najbli¿szej przy-sz³oœci.
Przyk³adem partii, która stara³a siê utrzymaæ monopol na reprezentowanie pol-skiej wsi, jest Polskie Stronnictwo Ludowe. Jednak ju¿ w latach dziewiêædziesi¹-tych partia ta rozpoczê³a proces poszerzania w³asnego elektoratu. Podobnie uczy-ni³a Samoobrona. Dywersyfikacja dochodów wiejskiej ludnoœci pokazuje, ¿e to s³uszny kierunek. Wspó³czeœnie coraz wiêksza liczba badaczy podkreœla, ¿e pol-ska wieœ siê rozwarstwia i nie da siê ujednoliciæ tego, jak du¿y jest odsetek docho-dów z gospodarstwa w ca³kowitym dochodzie gospodarstwa rolnego.
Jak pisze Raciborski [2003b, s. 217], pole, które PSL stara³o siê przed ka¿-dymi wyborami zmonopolizowaæ, to sprawy rolnictwa i wsi. Krytykowano wszystkie kolejne rz¹dy za lekcewa¿enie interesów rolnictwa, co mia³o zagra-¿aæ ca³ej gospodarce. W tym kontekœcie opowiadano siê przeciwko integracji europejskiej. Z czasem jednak dokona³a siê znaczna ewolucja programowa, co widaæ w has³ach – od „Ch³opi na Wiejsk¹” (1991 rok) do „Blisko ludzkich spraw” (2001 rok). Starano siê poszerzyæ elektorat, dotrzeæ do ludzi biednych, przegranych procesu transformacji, niezale¿nie od miejsca zamieszkania. PSL od dwudziestu lat utrzymuje siê na polskiej scenie politycznej, gdy¿ zachowu-je siê elastycznie. Jednak¿e niektórzy poczytuj¹ to za s³aboœæ, bo skoro mo¿-na siê dopasowaæ do ka¿dego, to trudno o konkretny, spójny program. Mo¿mo¿-na zarzuciæ partii, ¿e naczelnym celem, jaki stawia przed sob¹, jest przede wszystkim walka o w³adzê, nawet za utratê pierwotnej to¿samoœci, a dopiero w dalszej kolejnoœci mo¿liwoœæ realizowania w³asnego programu.
Niezale¿nie od opinii na temat dzia³ania ró¿nych partii, warto postulowaæ wœród wszystkich wyborców, aby przede wszystkim sami siêgali do Ÿróde³, czy-li programów wyborczych, i decydowaczy-li œwiadomie, na podstawie konkretnych propozycji, a nie wykorzystuj¹c wizerunek medialny poszczególnych partii.
BIBLIOGRAFIA
Bukowska X., Czeœnik M., 2002: Analiza treœci programów wyborczych polskich partii politycz-nych 1991–2001.W: R. Markowski (red.): System partyjny i zachowania wyborcze. Dekada polskich doœwiadczeñ.ISP PAN, Warszawa.
Ch³opecki J., 2008: Chodzi³o o wstyd. W: T. Gardziel, S. Gawroñski (red.): Wybory 2007. Partie, programy, kampania wyborcza. WSIiZ, Rzeszów.
Czeœnik M., 2011: Zawartoœæ programów wyborczych polskich partii politycznych – zastosowanie metody MRG do iloœciowej analizy treœci. W: I. S³odkowska, M. Do³bakowska (red.) Wybory 2007. Partie i ich programy.ISP PAN, Warszawa.
D¹browski S., 1996: PSL wobec wyzwañ wspó³czesnoœci. W: B. Pasierb, K.A. Paszkiewicz (red.): Wspó³czesna polska myœl polityczna.Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw.
Dudek A., 2002: Pierwsze lata III Rzeczpospolitej 1989–2001. Arcana, Kraków.
Fedyszak-Radziejowska B., 2002: Rolnicy i mieszkañcy wsi wobec zmiany: dylematy rolniczej i pozarolniczej autoidentyfikacji spo³ecznoœci wiejskich. W: K. Gorlach, A.M. Pyræ (red.): Wê-z³owe kwestie spo³eczne wsi polskiej u progu XXI wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel-loñskiego, Kraków.
Fedyszak-Radziejowska B., 2005: Wprowadzenie. W: B. Fedyszak-Radziejowska (red.): Proces demarginalizacji polskiej wsi. Programy pomocowe, liderzy, elity i organizacje pozarz¹dowe. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
Florczyk A., ¯ukowski T., 1990: Nowa geografia polityczna Polski. W: L. Kolarska-Bobiñska, P. £ukaszewicz, Z.W. Rykowski (red): Wyniki badañ. Wyniki wyborów 4 czerwca 1989. PTS, Warszawa.
Gardziel T., Gawroñski S. (red.), 2008: Wybory 2007. Partie, programy, kampania wyborcza. WSIiZ, Rzeszów.
Gebethner S., 1991: Niedoskona³e wolne wybory w Œrodkowej i Wschodniej Europie w latach 1989–1990.W: J. Raciborski (red.): Wybory i narodziny demokracji w krajach Europy Œrod-kowej i Wschodniej.Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Gebethner S., 1994: System wyborczy: deformacja czy reprezentacja. W: Wybory parlamentarne 1991 i 1993 a polska scena polityczna.ISP PAN, Warszawa.
Glapiak E., 2011: Drogie gruszki na wierzbie. „Rzeczpospolita” (http://www.rp.pl/arty-kul/706205,721347-Obietnice-wyborcze-w-kampanii-wyborczej-2011. html, 23.09.2011). Godlewski T., 2002: PSL w latach dziewiêædziesi¹tych – partia polityczna i grupa interesu.
W: K. Baœcik, J. Zalewa (red.). Dzieje i przysz³oœæ polskiego ruchu ludowego. LSW, War-szawa.
Gorlach K., 2004: Socjologia obszarów wiejskich. Scholar, Warszawa.
Halamska M., 2009: Przy³¹czyæ wieœ do Polski. Wywiad z prof. M. Halamsk¹. W: „Sprawy Na-uki”, 19.01.2009.
Kocik L., 2001: Trauma i eurosceptycyzm. Universitas, Kraków.
Kolczyñski M., 2003: Rynek wyborczy 2001: regu³y – uczestnicy – oferty programowe. W: J. Sztumski (red.): Wybory parlamentarne 2001, Scena polityczna – aktorzy – programy – strategie.Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego, Katowice.
Komitet Wyborczy „Solidarnoœæ”, 1989: Program wyborczy. „Gazeta Wyborcza”, 10.05.1989. LPR, Liga Polskich Rodzin – Polsce – niepodleg³oœæ. Polakom – praca, chleb, mieszkania. 2001
(http://www.prawicowapolska.pl/wybory_programy_lpn.shtml).
Maj E., 2002: Problematyka wsi polskiej w myœli politycznej obozu narodowego po 1989 roku. W: K. Baœcik, J. Zalewa (red.): Dzieje i przysz³oœæ polskiego ruchu ludowego. T. 3. Przebudowa i przysz³oœæ.LSW, Warszawa.
Ma³kiewicz A., 1994: Wybory czerwcowe 1989. ISP PAN, Warszawa. Ma³y Rocznik Statystyczny 2008, 2009. GUS, Warszawa.
Marczewska-Rytko M., 2002: Tendencje populistyczne we wspó³czesnym ruchu ch³opskim. W: K. Baœcik, J. Zalewa (red.): Dzieje i przysz³oœæ polskiego ruchu ludowego. T. 3. Przebudowa i przysz³oœæ.LSW, Warszawa.
Markowski R., 2006: Wybory 2005 – chaos czy restrukturyzacja systemu partyjnego? W: I. S³od-kowska, M. Do³bakowska (red.): Wybory 2005. Partie i ich programy. ISP PAN, Warszawa. Migalski M., Wojtasik W., Mazur M., 2006: Polski system partyjny. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
Piasecki A.K., 2004: Wybory parlamentarne, samorz¹dowe, prezydenckie 1989–2002. Wydawnictwo Adam Marsza³ek, Toruñ.
Podobieñstwa i ró¿nice miêdzy programami si³ politycznych bior¹cych udzia³ w wyborach,1989. „Tygodnik Demokratyczny”, 04.06.1989, s. 5.
Program wyborczy Unii Chrzeœcijañsko-Spo³ecznej, 1989: „Polski Czas”, 04.06.1989.
PSL, 2001. Czas na zmianê... Program spo³eczno – gospodarczy PSL (http://www.prawicapol-ska.pl/wybory_programy_psl.shtml).
Raciborski J., 1992: Determinanty procesu krystalizacji preferencji wyborczych. W: S. Gebethner, J. Raciborski (red.): Wybory’91 a polska scena polityczna. Wydawnictwo Fundacji Inicjatyw Spo³ecznych, Warszawa.
Raciborski J., 1997: Polskie wybory. Zachowania wyborcze spo³eczeñstwa polskiego w latach 1989–1995.Scholar, Warszawa.
Raciborski J., 2003a: Polityka polska. Szkice. Wydawnictwo Akademickie ¯ak, Warszawa. Raciborski J., 2003b: Wybory i wyborcy. W: J. Wiatr (red.): Demokracja polska 1989–2003.
Scho-lar, Warszawa.
Roszkowski W., 2007: Najnowsza historia Polski 1980–2006. Œwiat Ksi¹¿ki, Warszawa. Skwierczyñski G., 2008: Wp³yw tradycji zaborowej na zachowania wyborcze mieszkañców
Gali-cji w wyborach 2005 roku.W: J. Raciborski (red.): Studia nad wyborami. Polska 2005–2006. Scholar, Warszawa.
SLD, 2011: Jutro bez obaw. Program dla Polski 2011 (www.sld.org.pl).
S³odkowska I. (red.), 1995: Programy partii i ugrupowañ parlamentarnych 1989–1991. ISP PAN, Warszawa.
S³odkowska I. (red.), 2001: Wybory ‘1991. Programy partii i ugrupowañ politycznych. ISP PAN, Warszawa.
S³odkowska I., (red.), 2009: Wybory 2001. Partie i ich programy. ISP PAN, Warszawa.
S³odkowska I., Do³bakowska M. (red.), 2002: Wybory 2005. Partie i ich programy. ISP PAN, War-szawa.
S³odkowska I., Do³bakowska M. (red.), 2004: Wybory 1997. Partie i ich programy. ISP PAN, War-szawa.
S³odkowska I., Do³bakowska M. (red.), 2009: Wybory 2005. Partie i ich programy. ISP PAN, Warszawa.
S³odkowska I., Do³bakowska M. (red.), 2011: Wybory 2007. Partie i ich programy. ISP PAN, Warszawa.
Stanowisko ruchu spo³ecznego katolików PAX w wyborach do sejmu i senatu, 1989. „Katolik”, 4.06.1989, s. 1.
Wiatr J.J., 2003: Narodziny i przemiany systemu wielopartyjnego. W: J.J. Wiatr, J. Raciborski, J. Bartkowski, B. Fr¹tczak-Rudnicka, J. Kilias, Demokracja polska 1989–2003. Scholar, Warszawa.
Wojtasik W., 2010: Programy gospodarcze partii ludowych. W: £. Tomczak (red.): Ludowcy i pro-blematyka argarna na pocz¹tku XXI wieku.Marina, Wroc³aw.
Zarycki T., 1997: Nowa przestrzeñ spo³eczno-polityczna Polski. Wydawnictwo Europejskiego In-stytutu Rozwoju Regionalnego i Lokalnego, Warszawa.
¯ukowski A., 1999: Systemy wyborcze. Wprowadzenie. Wy¿sza Szko³a Pedagogiczna, Olsztyn. ¯ukowski A., 2004: System wyborczy do Sejmu i Senatu RP. Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa.
RURAL AREAS IN THE PROGRAMS OF POLITICAL PARTIES IN POLAND IN 1989–2011
Abstract. The article discusses the vision of rural community and rural areas as presented
in the programs of political parities during parliamentary elections in Poland since 1989. The author analyzes electoral programs of the parties that won seats in the Sejm (Lower House) in 1989, 1991, 1993, 1997, 2001, 2005, 2007 and 2011, pointing to issues emphasized by individual parties and to actions proposed by them. In the conclusion of the article the author puts a question whether political parties truly represent the interests of the Polish countryside and try to react to the problems of the inhabitants of rural areas.
