KILKA UWAG O STATUSIE ONOMASTYCZNYM ODAPELATYWNYCH NAZW OSOBOWYCH
W ANTROPONIMII ROSYJSKIEJ XVI WIEKU
SOME REMARKS ON THE ONOMASTIC STATUS OF PERSONAL NAMES DERIVED FROM COMMON NOUNS IN RUSSIAN ANTHROPONYMY
OF THE 16TH CENTURY
MONIKA OSMAēSKA
ABSTRACT. The article is devoted to the personal names derived from the appellatives, particularly to the question of their belonging to the anthroponymical categories of “name” and “nickname”. Special attention has been given to the issue of presence and functioning of so called intrafamilial names in the old Russian anthroponimical system after the embracement of Christianity.
The author attempts to formulate the criteria which would allow to distinguish between names and nicknames and presents the results of the analysis of 2096 separate anthropolexemes drawn from 16th century clerical texts.
Monika OsmaĔska, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, PoznaĔ – Polska.
Odapelatywne nazwy osobowe jako kategoria antroponimiczna są dziedzictwem systemu praindoeuropejskiego, w którym wystĊpowały obok imion dwuczłonowych i ich form skróconych. Tradycyjne ujĊcie badawcze mówi o wtórnoĞci imion odape-latywnych wobec imion złoĪonych, jednak niektórzy specjaliĞci są zdania, iĪ naj-starszym typem imiennictwa indoeuropejskiego były właĞnie appellativa, tj. wyrazy pospolite uĪyte w funkcji nazw własnych1. Wszystkie trzy kategorie zostały przejĊte przez słowiaĔski system antroponimiczny i w jego ramach podlegały dalszemu spe-cyficznemu rozwojowi i przekształceniom.
Momentem przełomowym dla słowiaĔskiego systemu nazewniczego było wpro-wadzenie elementu obcego pochodzenia w związku z przyjĊciem przez Słowian chrzeĞcijaĔstwa. Jedną ze sfer kultury, przejĊtej przez RuĞ w 988 roku w wyniku
________________ 1
T. M i l e w s k i, ZłoĪone imiona osobowe typu praindoeuropejskiego, [w:]
Indoeuro-pejskie imiona osobowe, Wrocław–Warszawa–Kraków 1969, s. 9; W. T a s z y c k i, Polskie
nazwy osobowe, [w:] Rozprawy i studia polonistyczne IV. Onomastyka i historia jĊzyka
chrztu, stanowił zbiór nowych imion. Oficjalne uznanie ich przez cerkiew za obo-wiązujące nazwy osób zapoczątkowało gruntowną przebudowĊ bazy leksykalnej staroruskiej antroponimii, a mianowicie długotrwały, wielowiekowy proces stopnio-wego wypierania nazw rodzimych przez imiona chrzeĞcijaĔskie. Systematycznemu wzrostowi udziału tych imion w nazewnictwie Słowian wschodnich towarzyszył spadek uĪycia rdzennych imion słowiaĔskich w funkcji imion pierwszych, właĞci-wych2.
Jednak nazwy rodzime, głównie imiona jednotematowe, przez długi czas pozo-stawały obecne w staroruskiej antroponimii. Mimo rosnącej popularnoĞci religii i nacisku koĞcielno-administracyjnego imiona te nadal były nadawane, stanowiąc dla niĪszych warstw społeczeĔstwa podstawowy realny zasób imienniczy jeszcze kilka wieków po chrystianizacji. W miarĊ upływu czasu nazwy odapelatywne funk-cjonowały jako jedyne lub pierwsze w coraz bardziej ograniczonym zakresie, nie znikły jednak z formuły nazewniczej, wystĊpując czĊsto obok lub zamiast imienia nadanego podczas ceremonii chrztu. WspółwystĊpowanie imion staroruskich i chrze-ĞcijaĔskich, bĊdące doĞü czĊstym zjawiskiem jeszcze w XVII wieku3
, jest Ğwia-dectwem trwającego kilka stuleci okresu koegzystencji wierzeĔ pogaĔskich i religii prawosławnej.
Odnotowane w staroruskich Ĩródłach nazwy osobowe motywowane przez wyrazy pospolite nie tworzą jednolitego zbioru. WĞród nich znalazły siĊ dwie róĪne chronologicznie warstwy. Młodszą stanowią nazwy tworzone doraĨnie na podsta-wie róĪnorodnych procesów skojarzeniowych. Są to najczĊĞciej nazwy o charakterze przezwiskowym, cechujące siĊ ogromną róĪnorodnoĞcią leksykalną, ale niewielką czĊstoĞcią uĪycia (nazwa zanotowana jest zazwyczaj u jednego, rzadziej u kilku no-sicieli), np.: Ȼɟɥɨɝɥɚɡ, Ȼɟɪɫɟɧɶ, Ƚɨɥɢɤ, Ƚɨɪɛɚɬɨɢ, ɀɚɜɚɪɨɧɨɤ, ɀɟɥɧɚ, ɀɟɪɟɛɹ, ɀɜɚɤɚ, Ɂɜɹɝɚ, Ʉɨɪɹɤɚ, Ʉɨɫɢɤ, Ʉɭɜɚɤɚ, Ʌɨɞɵɠɤɚ, ɇɟɦɨɢ, ɇɨɫ, ɉɚɪɟɧɨɢ, Ɋɟɩɚ, ɋɚɩɭɧ, ɋɥɟɩɨɢ, ɋɨɩɥɟɧɨɤ, ɋɜɢɧɶɹ, Ɍɪɟɝɭɛ, Ɍɪɟɭɫ, ɏɪɨɦɨɢ, ɑɟɪɦɧɨɢ, ɒɟɲɭɤ, ɒɟ-ɜɟɥɶ, ɒɤɢɥɶ, ɓɟɤɚ, ɓɟɝɨɥɶ, ɓɟɪɛɚɤ i in. Do starszej warstwy naleĪą nazwy obec-ne w antroponimii słowiaĔskiej i staroruskiej jeszcze przed wprowadzeniem chrze-ĞcijaĔstwa i napływem imion kanonicznych. W literaturze onomastycenej okreĞla siĊ je czasami mianem tzw. imion rodzinnych, poniewaĪ były nadawane przez rodzi-ców i uĪywane w krĊgu rodzinnym (w antroponomastyce rosyjskiej – „ɜɧɭɬɪɢɫɟ-ɦɟɣɧɵɟ ɢɦɟɧɚ”). Imiona te charakteryzują siĊ duĪą czĊstoĞcią uĪycia przy ich
nie-________________ 2
Stopniowe wypieranie nazw rodzimych przez nazwy chrzeĞcijaĔskie ilustruje praca: T. S k u l i n a, Staroruskie imiennictwo osobowe, cz. I, Wrocław–Warszawa–Kraków–GdaĔsk 1973, s. 141. Według zamieszczonych tam danych w XI w. imiona niechrzeĞcijaĔskie stano-wiły 71,4% badanych przez autora nazw, zaĞ komponent chrzeĞcijaĔski stanowił 28,6%, w XII w. udział tych typów nazw staroruskiej antroponimii wynosił odpowiednio 61,8% i 38,2%, w XIII w. – 46,8% i 53,2%, natomiast w XIV w. nazwy rodzime stanowiły juĪ tylko 19%, a imiona chrzeĞcijaĔskie – 81%.
3
wielkim zasobie. Tradycyjnie zalicza siĊ do tej grupy imiona ochronne (np. ȼɨɥɤ, Ɇɟɞɜɟɞɶ, ɇɟɝɨɞɹɣ, Ɂɥɨɛɚ, ɇɟɤɪɚɫ, ɇɟɡɧɚɧ), imiona temporalne (np. ȼɟɲɧɹɤ4, Ɂɢɦɚ, Ɇɨɪɨɡ, ɉɨɫ[ɬ]ɧɢɤ5, Ɇɹɫɨɟɞ, ɋɭɛ[ɛ]ɨɬɚ), imiona wyraĪające kolejnoĞü po-jawiania siĊ dzieci w rodzinie (odliczebnikowe, np. ɉɟɪɜɭɲɚ, ȼɬɨɪɨɢ, Ɍɪɟɬɶɹɤ, ɑɟɬɜɟɪɬɚɤ, ɉɹɬɨɢ, ɒɟɫɬɚɤ, Ⱦɟɜɹɬɤɚ, imiona oznaczające starszego syna: Ȼɨɥɶ-ɲɨɢ, Ȼɨɥɶɲɚɤ i młodszego: Ɇɚɥɵɲ, Ɇɟɧɶɲɢɤ, ɉɨɡɧɹɤ, ɉɨɡɞɟɣ), imiona związane z okolicznoĞciami narodzin dziecka (np.: ɀɞɚɧ, ɏɨɬɟɧ, ɇɟɱɚɢ, ɇɟɠɞɚɧ, ɂɫɬɨɦɚ) i in.6 WłaĞnie tej drugiej grupie nazw odapelatywnych poĞwiĊcone są rozwaĪania w niniejszym artykule.
W kontekĞcie współwystĊpowania imion rodzimych i chrzeĞcijaĔskich pojawia siĊ problem kategorialnej przynaleĪnoĞci tradycyjnych odapelatywnych nazw oso-bowych w antroponimii rosyjskiej w okresie po przyjĊciu chrzeĞcijaĔstwa. Status onomastyczny tych nazw rozpatrywano na materiale XVI-wiecznych tekstów kan-celaryjnych7.
________________ 4
Antroponim moĪna interpretowaü jako przezwisko utworzone od przydomku ĞwiĊtego Mikołaja „Wiosennego”, ros. ȼɟɲɧɢɣ, por. ɇ. ɑ ɟ ɱ ɭ ɥ ɢ ɧ, Ʌɢɱɧɵɟ ɢɦɟɧɚ ɜ ɩɢɫɰɨɜɵɯ ɤɧɢɝɚɯ, ɧɟ ɜɫɬɪɟɱɚɸɳɢɟɫɹ ɜ ɩɪɚɜɨɫɥɚɜɧɵɯ ɫɜɹɬɰɚɯ, „Ȼɢɛɥɢɨɝɪaɮ” 1890, ʋ 7–8, s. 75: „ [...] ɢɦɟɧɚ ɉɨɫɬɧɢɤɴ, ȼɟɲɧɹɤɴ ɧɨɫɢɥɢɫɶ ɥɸɞɶɦɢ, ɩɪɚɡɞɧɨɜɚɜɲɢɦɢ ɫɜɨɢ ɢɦɹɧɢɧɵ ɧɚ ɂɨɚɧɧɚ ɉɨɫɬɧɚɝɨ ɢɥɢ ɧɚ ɇɢɤɨɥɭ ȼɟɲɧɹɝɨ”.
5
TamĪe; zob. teĪ: M. W ó j t o w i c z, O hagionimicznych elementach leksykalnych
w antroponimii rosyjskiej, [w:] Antroponimia słowiaĔska, pod red. E. Wojnicz-Pawłowskiej i J. Dumy, Warszawa 1996, s. 354.
6
NaleĪy podkreĞliü, iĪ cała przytoczona wyĪej klasyfikacja tzw. imion rodzinnych ma charakter hipotezy, przypuszczenia. Nie jest zamkniĊta ani obowiązująca, słuĪy raczej pew-nemu uporządkowaniu materiału. Szczegółowy podział omawianych nazw jest czĊĞciej sto-sowany w pracach popularnonaukowych, napotyka zaĞ na uzasadniony sceptycyzm wĞród specjalistów-onomastów: W. Taszycki uwaĪa wszystkie imiona odapelatywne za pierwotnie charakteryzujące, czyli przezwiska, które dopiero wtórnie (po pełnej asemantyzacji) mogły pełniü funkcjĊ imion, por.: W. T a s z y c k i, Najdawniejsze polskie imiona osobowe, [w:]
Rozprawy i studia polonistyczne I, op. cit., s. 87. Zdaniem T. Skuliny, imiona o treĞci nega-tywnej, np. Diabeł, Głupiec, Gnojek itp., nie mogły byü nadawane dzieciom (nie uwzglĊdnia on imion ochronnych). Takie nazwy, według autora, nadawano dorosłym, u których pełniły funkcje przezwiska, a z czasem dopiero mogły całkowicie wyprzeü z uĪycia (i pamiĊci nosi-ciela oraz otoczenia) dawne imiĊ i w konsekwencji przejąü jego funkcjĊ, por. T. S k u l i n a,
O przezwiskach w jĊzyku staropolskim i staroruskim, „Z polskich studiów slawistycznych”, seria IV: „JĊzykoznawstwo”, Warszawa 1972, s. 210.
7
Wykorzystano nastĊpujące Ĩródła: Ⱥɤɬɵ Ɋɭɫɫɤɨɝɨ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ 1505–1526 ɝɝ., ɫɨɫɬ. ɋ.Ȼ. ȼɟɫɟɥɨɜɫɤɢɣ, Ɇɨɫɤɜɚ 1975, skrót [ARG]; Ⱥɤɬɵ ɮɟɨɞɚɥɶɧɨɝɨ ɡɟɦɥɟɜɥɚɞɟɧɢɹ ɢ ɯɨ-ɡɹɣɫɬɜɚ. Ⱥɤɬɵ Ɇɨɫɤɨɜɫɤɨɝɨ ɋɢɦɨɧɨɜɚ ɦɨɧɚɫɬɵɪɹ (1506–1613 ɝɝ.), ɫɨɫɬ. Ʌ.ɂ. ɂɜɢɧɚ, Ʌɟɧɢɧɝɪɚɞ 1983, skrót [ASM]; Ʉɧɢɝɚ ɤɥɸɱɟɣ ɢ Ⱦɨɥɝɨɜɚɹ ɤɧɢɝɚ ɂɨɫɢɮɨ-ȼɨɥɨɤɨɥɚɦɫɤɨɝɨ ɦɨɧɚɫɬɵɪɹ XVI ɜɟɤɚ, ɩɨɞ ɪɟɞ. Ɇ.ɇ. Ɍɢɯɨɦɢɪɨɜɚ ɢ Ⱥ.Ⱥ. Ɂɢɦɢɧɚ, Ɇɨɫɤɜɚ 1948, skrót [KKDO]; Ʉɪɟɫɬɨɩɪɢɜɨɞɧɚɹ ɤɧɢɝɚ ɝɨɪɨɞɚ ɋɦɨɥɟɧɫɤɚ 1598 ɝ., [ɜ:] ɂɫɬɨɱɧɢɤɢ ɩɨ
ɢɫɬɨ-Zagadnienie jest złoĪone z tego wzglĊdu, Īe ponad piĊü wieków po chrzcie Ru-si powszechne juĪ było poRu-siadanie przez kaĪdego mieszkaĔca paĔstwa ruskiego imienia chrzestnego, lecz mimo to w uĪyciu czĊsto te imiona pomijano i zastĊpowa-no nazwami rodzimymi. Nierzadkie są równieĪ wypadki, Īe jedyną nazwą identy-fikującą danego człowieka była właĞnie nazwa odapelatywna. Nasuwa siĊ zatem py-tanie: czy odapelatywne nazwy osobowe mogły pełniü w XVI wieku funkcjĊ imion, innymi słowy – czy w XVI wieku funkcjonowały jeszcze odapelatywne imiona?
NaleĪy odnotowaü, Īe tradycyjne imiona odapelatywne w momencie pojawienia siĊ w staroruskim systemie antroponimicznym były nazwami znaczącymi. Pojawiły siĊ one w czasie, gdy system antroponimiczny znajdował siĊ we wczesnym stadium rozwoju, był systemem kształtującym siĊ, młodym. Młode systemy antroponimiczne mają tĊ właĞciwoĞü, Īe czerpią bezpoĞrednio z systemu apelatywnego jĊzyka, wykazują Ğcisły z nim związek i paralelizm. Tworzenie imion w młodych syste-mach antroponimicznych jest procesem Īywotnym i swobodnym8. Z czasem nastĊ-puje w nich mechanizacja i starzenie siĊ imiennictwa. Mechanizacja systemu polega na tym, Īe nowe imiona pojawiają siĊ coraz rzadziej, a w społeczeĔstwie ustalają siĊ imiona stare, których znaczenie powoli przestaje byü zrozumiałe dla samych uĪytkowników imion, gdyĪ giną całkowicie nawiązania etymologiczne. RównieĪ zasób imion ulega ograniczeniu9.
W XVI wieku staroruski system nazewniczy nie był jeszcze systemem ustabi-lizowanym. W Īadnym wypadku nie naleĪał juĪ jednak do systemów młodych. Około 75% bazy leksykalnej stanowił komponent pochodzenia chrzeĞcijaĔskiego10, zasymilowany w pełni przez system staroruski. W miarĊ starzenia siĊ staroruskiego systemu antroponimicznego czĊsto uĪywane imiona odapelatywne coraz bardziej oddalały siĊ od swego pierwotnego znaczenia, traciły stopniowo wiĊĨ etymolo-giczną z leĪącym u ich podstawy wyrazem pospolitym, stawały siĊ ustalonymi przez tradycjĊ formułami dĨwiĊkowymi słuĪącymi do nazywania osób. Mimo Īe według niektórych badaczy w XVI w. nie zaprzestano nie tylko nadawania tych imion, ale i ich Ğwiadomego tworzenia11, istnieje wiele przesłanek wskazujących na zanik zna-czenia imion odapelatywnych.
________________
ɪɢɢ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ, ɩɨɞ ɪɟɞ. ɋ.ɂ. Ʉɨɬɤɨɜɚ, Ɇɨɫɤɜɚ 1976, s. 136–166, skrót [SK]; Ɋɚɡ-ɪɹɞɧɚɹ ɤɧɢɝɚ 1475–1598 ɝɝ., ɩɨɞ ɪɟɞ. Ɇ.ɇ. Ɍɢɯɨɦɢɪɨɜɚ, Ɇɨɫɤɜɚ 1966, skrót [RK].
8
T. M i l e w s k i, SłowiaĔskie imiona osobowe na tle porównawczym, „Z polskich studiów slawistycznych”, seria II, cz. 1: „JĊzykoznawstwo”, Warszawa 1963, s. 101–107, przedruk, [w:] tegoĪ, ZłoĪone imiona osobowe…, op. cit., s. 214.
9
TamĪe, s. 216–217. 10
Wg danych M. Wójtowicza, komponent chrzeĞcijaĔski stanowił 73,5% bazy leksykal-nej staroruskiej antroponimii, zaĞ nazewnictwo rodzime – ok. 25%. Niewielki procent (ok. 1%) przypada na obcojĊzyczne nazwy niechrzeĞcijaĔskie. U 91% osób stwierdzono obecnoĞü imienia chrzeĞcijaĔskiego. Zob.: M. W ó j t o w i c z, Ⱦɪɟɜɧɟɪɭɫɫɤɚɹ ɚɧɬɪɨɩɨɧɢ-ɦɢɹ XIV–XV ɜɜ. ɋɟɜɟɪɨ-ȼɨɫɬɨɱɧɚɹ Ɋɭɫɶ, PoznaĔ 1986, s. 3.
Przed przyjĊciem chrzeĞcijaĔstwa popularne było na Rusi tzw. „współnazywa-nie” (ɫɨɢɦɟɧɨɜɚɧɢɟ), czyli nadawanie dzieciom imion powiązanych pod wzglĊdem semantycznym lub strukturalnym miĊdzy sobą – poziome nazywanie, np. Ɋɟɞɶɤɚ, Ʉɚɩɭɫɬɚ ɢ Ƚɨɪɨɯ Ⱥɧɞɪɟɟɜɢɱɢ ɋɟɦɢɱɟɜɵ, Ɋɭɫɢɧ ɢ Ɇɟɳɟɪɢɧ Ɏɟɞɨɪɨɜɢɱɢ ɑɟ-ɪɟɦɢɫɢɧɨɜɵ lub z imionami ojca lub dziadka – pionowe nazywanie, np. dziadek – Ⱦɚɧɢɥɨ ȼɚɫɢɥɶɟɜɢɱ Ȼɥɢɧ Ɇɨɧɚɫɬɵɪɟɜ, ojciec – Ʌɟɜ Ⱦɚɧɢɥɨɜɢɱ Ɉɥɚɞɶɹ Ȼɥɢ-ɧɨɜ-Ɇɨɧɚɫɬɵɪɟɜ, syn – ɉɢɪɨɝ Ɉɥɚɞɶɢɧ; dziadek – Ɏɟɞɨɪ Ȼɚɬɚɲ; ojciec – ɋɬɟɩɚɧ Ⱥɞɚɲ, syn – ɂɜɚɧ ɋɬɟɩɚɧɨɜɢɱ Ʉɭɞɚɲ; Ɇɢɯɚɣɥɨ əɝɧɵɲ Ȼɚɪɚɧɨɜ ɫɵɧ Ɉɜɰɵɧ)12. W XVI wieku ten dawny typ nazywania wystĊpuje coraz rzadziej ze wzglĊdu na powszechną juĪ obecnoĞü imion chrzeĞcijaĔskich i „nieobowiązkowy” charakter imion rodzimych w systemie antroponimicznym. Według historyka W.B. Korina, przykłady znaczeniowo powiązanych imion Ğwiadczą właĞnie o nieprzywiązywaniu wagi do znaczenia imienia, czyli o tym, Īe nie łączono semantyki imienia z osobą, która je nosiła. Imiona nadawano zatem na podstawie pewnej rodzinnej tradycji13. Badacz dopatruje siĊ zaniku znaczenia równieĪ w innej grupie nazw. Jego zdaniem, obecnoĞü w XVI wieku imion z negatywną semantyką, np. ɉɥɨɯɨɢ, ɇɟɜɠɚ, ɇɟɥɸɛ itp., przemawia za postulatem, Īe naleĪały juĪ one do grupy imion trady-cyjnych, nieznaczących. Nie negując ich ochronnego znaczenia w przeszłoĞci, ba-dacz przypuszcza, Īe w ciągu wielu wieków stosowania tych imion nastąpiło zatar-cie ich semantyki i w omawianym okresie były one odbierane przez uĪytkowników jĊzyka podobnie, jak dziĞ są odbierane imiona ȼɟɪɚ, ɇɚɞɟɠɞɚ, Ʌɸɛɨɜɶ czy Ʌɟɜ. W przeciwnym razie – powątpiewa Kobrin – czy feudałowie posługiwaliby siĊ nimi w oficjalnych dokumentach i przekazywaliby je potomkom jako przezwiska ro-dowe?14. Za pozbawione znaczenia w XVI wieku uwaĪa badacz takĪe imiona ro-dzinne motywowane przez liczebniki porządkowe, w dawnych epokach odzwiercie-dlające kolejnoĞü pojawiania siĊ dzieci w rodzinie15. Przeprowadzone przez niego obliczenia16 mogą Ğwiadczyü o tym, Īe tego rodzaju imiona nie zawsze nadawano
________________ 12
Przykłady zaczerpniĊte ze strony internetowej: http://www.krugosvet.ru/articles/77 /1007716 /1007716a2.htm 13ȼ.Ȼ. Ʉ ɨ ɛ ɪ ɢ ɧ, Ƚɟɧɟɚɥɨɝɢɹ ɢ ɚɧɬɪɨɩɨɧɢɦɢɤɚ (ɩɨ ɪɭɫɫɤɢɦ ɦɚɬɟɪɢɚɥɚɦ XV–XVI ɜɜ.), [ɜ:] ɂɫɬɨɪɢɹ ɢ ɝɟɧɟɚɥɨɝɢɹ, Ɇɨɫɤɜɚ 1977, s. 91. 14 TamĪe, s. 85. 15
Zwyczaj nadawania dzieciom imion związanych z kolejnoĞcią ich przyjĞcia na Ğwiat był znany juĪ staroĪytnym Rzymianom, por. imiona: Quintus „piąte dziecko”, Sextus „szóste dziecko”, Septimus, Oktavus, Nonus, Decimus itp. PodajĊ za T. Milewskim, ZłoĪone imiona
osobowe…, op. cit., s. 152–153. 16
W Ⱦɜɨɪɨɜɨɣ Ɍɟɬɪɚɞɢ odnotowano: 6 nosicieli imion ȼɬɨɪɨɣ/Ⱦɪɭɝɨɣ, 27 osób o imieniu Ɍɪɟɬɶɹɤ, 11 z imieniem ɉɹɬɨɣ, 6 nosicieli imienia ɒɟɫɬɨɣ/ɒɟɫɬɚɤ, po jednej osobie o imieniu ɋɟɦɨɣ i ȼɨɫɶɦɨɣ oraz dwóch mĊĪczyzn nazwanych Ⱦɟɜɹɬɨɣ. Zatem „trzecich” dzieci okazało siĊ ponad cztery razy wiĊcej niĪ „drugich”, chociaĪ naturalnie dru-gich było wiĊcej niĪ trzecich; podobnie „szóstych” dzieci było tyle samo co „drudru-gich”, co równieĪ nie moĪe byü zgodne z rzeczywistoĞcią. Istnieje jednak i taka moĪliwoĞü, Īe z
pew-zgodnie z ich etymologicznym znaczeniem. Zaniku znaczenia w pewnej grupie sta-roruskich odapelatywnych nazw osobowych dowodzili teĪ m. in. A.N. Mirosław-skaja, S.B. Wesełowskij17 i W.A. Nikonow18.
Osobno naleĪy wspomnieü o tradycyjnie zaliczanych do imion rodzinnych nazwach Ɇɟɧɶɲɢɤ, Ɇɟɧɶɲɨɢ, Ȼɨɥɶɲɚɤ, Ȼɨɥɶɲɨɢ. Z reguły nadawano je w celu odróĪnienia w codziennym Īyciu dzieci noszących te same imiona, co wobec zwy-czaju nazywania zgodnie z imieniem zapisanym w kalendarzu cerkiewnym zdarzało siĊ bardzo czĊsto19. Skutecznie usuwając jednoimiennoĞü, nazwy te wskazywały równoczeĞnie na starszego i młodszego syna o tym samym imieniu. Nieliczne kon-teksty XVI-wiecznych Ĩródeł potwierdzają wciąĪ aktualne znaczenie tych nazw, por. nazwy: bojarzyn ɂɜɚɧ Ɇɢɯɚɣɥɨɜɢɱ ɘɪɶɟɜ Ȼɨɥɶɲɨɢ i jego brat ɂɜɚɧ Ɇɟɧɶ-ɲɨɢ Ɇɢɯɚɣɥɨɜ ɫɵɧ ɘɪɶɟɜɚ [RK 10]; ɂɜɚɧ ȼɚɫɢɥɶɟɜɢɱ ɒɟɪɟɦɟɬɟɜ-ȻɨɥɶɆɟɧɶ-ɲɨɢ [RK 136] i jego brat ɂɜɚɧ ȼɚɫɢɥɶɟɜ ɫɵɧ ɒɟɪɟɦɟɬɟɜ-Ɇɟɧɶɲɨɢ [RK 137]; Ɇɢɤɢ-ɬɚ Ȼɨɥɶɲɨɢ ɞɚ ɆɢɤɢɆɢɤɢ-ɬɚ Ɇɟɧɶɲɨɢ ɂɜɚɧɨɜɵ ɞɟɬɢ ɑɭɥɤɨɜɚ [RK 176] i por. uĪycie apelatywów: „ ...ɛɪɚɬɚ ɫɜɨɟɝɨ ɦɟɧɶɲɨɜɨ ɤɧɹɡɹ Ɉɧɞɪɟɹ Ɂɜɟɧɢɝɨɪɨɬɰɤɨɝɨ” [RK 539], „ ...ɛɪɚɬ ɟɜɨ ɛɨɥɶɲɨɢ ɛɨɹɪɢɧ ɤɧɹɡɶ ɂɜɚɧ ɂɜɚɧɨɜɢɱ Ƚɨɥɢɰɵɧ” [RK 537], „ɤɧɹɡɶ Ⱦɦɢɬɪɟɟɜ ɛɨɥɶɲɨɢ ɛɪɚɬ, ɤɧɹɡɶ Ʉɨɫɬɟɧɬɢɧ Ʉɭɪɥɟɬɟɜ” [RK 164], „ ...ɫ ɛɨɥɶ-ɲɢɦ ɟɝɨ ɛɪɚɬɨɦ ɫ Ɏɟɞɨɪɨɦ” [RK 195], „ ...ɚ ɤɧɹɡɶ ɉɟɬɪ ɓɟɧɹɬɟɜ ɨɬɰɭ ɟɝɨ ɤɧɹ-ɡɸ ɘɪɢɸ ɦɟɧɶɲɨɢ ɛɪɚɬ” [RK 294] itd.
Trudno przyjąü, Īe w ciągu wielu wieków uĪywania imion rodzinnych znacze-nie jednych z nich zanikało, podczas gdy inne nadal funkcjonowały jako znaczące. Imiona odapelatywne, które w omawianym okresie zachowały swe znaczenie, moĪ-na by uzmoĪ-naü za wyjątek od reguły, lecz bardziej uzasadnione bĊdzie chyba uzmoĪ-nanie ich za nazwy odapelatywne o charakterze przezwiskowym, nazwy własne in statu nascendi, których proces antroponimizacji jeszcze siĊ nie zakoĔczył.
Twierdzenie o wybieraniu imion rodzinnych z istniejącego w XVI w., ograni-czonego zasobu, a nie o ich aktualnym tworzeniu, wydaje siĊ bardziej prawdopo-dobne. Imiona odapelatywne charakteryzowały siĊ wysoką czĊstoĞcią uĪycia20. Gdyby tak czĊsto uĪywane imiona były nadawane jako znaczące, to, po pierwsze,
________________
nych wzglĊdów tylko niektóre imiona „liczebnikowe” zyskały popularnoĞü, tzn. Īe nadawa-no je najczĊĞciej trzecim, piątym, drugim i szóstym z kolei dzieciom, rzadziej zaĞ pozosta-łym. Zob. ȼ.Ȼ. Ʉ ɨ ɛ ɪ ɢ ɧ, op. cit.
17Ⱥ.ɇ. Ɇ ɢ ɪ ɨ ɫ ɥ ɚ ɜ ɫ ɤ ɚ ɹ, ȿɳɟ ɪɚɡ ɨ ɞɪɟɜɧɟɪɭɫɫɤɢɯ ɢɦɟɧɚɯ ɢ ɩɪɨɡɜɢɳɚɯ, [ɜ:] ɋɥɚɜɹɧɫɤɢɣ ɫɛɨɪɧɢɤ, „ɍɱɟɧɵɟ ɡɚɩɢɫɤɢ Ȼɚɲɤɢɪɫɤɨɝɨ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɟɧɧɨɝɨ ɭɧɢɜɟɪɫɢɬɟɬɚ. ɋɟɪɢɹ ɮɢɥɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɧɚɭɤ”, ɍɮɚ 1962, ɜɵɩ. 9, ʋ 3(7), s. 127–141; ɋ.Ȼ. ȼ ɟ ɫ ɟ ɥ ɨ ɜ - ɫ ɤ ɢ ɣ, ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɩɨ ɢɫɬɨɪɢɢ ɤɥɚɫɫɚ ɫɥɭɠɢɥɵɯ ɡɟɦɥɟɜɥɚɞɟɥɶɰɟɜ, Ɇɨɫɤɜɚ 1969, s. 53; podajĊ za W.B. Kobrinem, op. cit., s. 84.
18ȼ.Ⱥ. ɇ ɢ ɤ ɨ ɧ ɨ ɜ, ɂɦɹ ɢ ɨɛɳɟɫɬɜɨ, Ɇɨɫɤɜɚ 1974, s. 131–141. 19
Np. imiĊ Ioann /Iwan było zapisane w kalendarzu aĪ 64 razy [dni] w roku. 20
WĞród najpopularniejszych imion „niekalendarzowych” w Ⱦɜɨɪɨɜɨɣ Ɍɟɬɪɚɞɢ ȼ.Ȼ. Ʉɨɛ-ɪɢɧ (s. 87) podaje: Ɇɟɧɶɲɢɤ – 29 nosicieli na 502 osoby noszące imiĊ niechrzeĞcijaĔskie (5,78%), Ɍɪɟɬɶɹɤ – 27 nosicieli (5,38%), ɂɫɬɨɦɚ – 17 (3,39%), Ɂɚɦɹɬɧɹ, ɇɟɱɚɣ, ɉɨɫɬ-ɧɢɤ – 16 (3,19%) i in.
stałoby to w sprzecznoĞci z definicyjną cechą imion jako nazw własnych słuĪących wyodrĊbnieniu jednostki z grupy jej podobnych i, po drugie, narzucałoby pytanie, dlaczego rodzice nie tworzą imion synonimicznych, np. zamiast ɂɫɬɨɦɚ – Ɍɨɦɢɥ-ɤɚ, zamiast ɇɟɝɨɞɹɣ – ɉɨɞɥɟɰ itp. Drugie imiona z wymienionych par wystĊpują wprawdzie w antroponimii omawianego okresu (rzadko jednak jako okreĞlenia pierwsze lub jedyne), ale ich czĊstoĞü uĪycia jest nieporównywalnie mniejsza od czĊstoĞci imion rodzinnych, co wynika zapewne z pełnionej przez nie odmiennej funkcji w systemie antroponimicznym (przezwiska). Niesłabnąca popularnoĞü pew-nych imion pozwala przyjąü, iĪ w miarĊ upływu czasu ich sens ulegał zatarciu i na-dawano je dziecku albo ze wzglĊdu na pamiĊü o jednym z przodków czy krewnych, albo dlatego, Īe w odczuciu uĪytkowników jĊzyka były to po prostu wyrazy słuĪące jako imiona, czyli nazwy pozbawione motywacji z punktu widzenia etymologii21.
ImiĊ jest chronologicznie najstarszą kategorią antroponimiczną, wszystkie po-zostałe kategorie są wtórne wobec imion. Według A. CieĞlikowej „moĪna z całą pewnoĞcią stwierdziü, Īe imiona i przezwiska, związane z uniwersalnymi cechami psychiki ludzkiej, towarzyszą sobie od bardzo dawna”22. RóĪnice pragmatyczno-se-mantyczne miĊdzy tymi dwiema kategoriami dotyczyły przede wszystkim momentu kreacji: imiĊ nadawali dziecku rodzice, zawierając w nazwie Īyczenie, wróĪbĊ, ochronĊ lub opis nowonarodzonego człowieka, zaĞ przezwiska były nadawane przez osoby dalsze i opierały siĊ na charakterystyce, na wskazaniu cechy dziecka (lub dorosłego) najbardziej rzucającej siĊ w oczy. Imiona były nazwami pierwszy-mi, przezwiska zaĞ nazwami dodatkowypierwszy-mi, zastĊpczymi. Jednak w funkcjonowaniu nazw na pierwszy plan wysuwało siĊ nazywanie, wyróĪnianie indywiduum w gru-pie społecznej i granice obu tych kategorii stawały siĊ nieostre23. Wobec nieznajo-moĞci motywu i okolicznoĞci kreacji nazwy historycznej ustalenie jej przynaleĪ-noĞci kategorialnej jest niezmiernie trudne.
Problem rozgraniczenia imion odapelatywnych i przezwisk podejmowali m.in.: N.M. Tupikow, W.K. Cziczagow, H. Milejkowska, T. Skulina, W. Zmarzer. O zło-ĪonoĞci zagadnienia Ğwiadczyü moĪe fakt, Īe do dziĞ pytanie o przynaleĪnoĞü kate-gorialną staroruskich odapelatywnych nazw osobowych pozostaje bez odpowiedzi. Zdaniem Topikowa, nie moĪna ustaliü, jakie nazwy rodzime i w jakich warun-kach funkcjonowały jako imiona bądĨ jako przezwiska. Badacz uwaĪał, Īe uznanie
________________ 21
T. Skulina nazywa semantycznie puste, bezfunkcyjne i niekomunikatywne formacje typu Iwan, Adam, Nowak itd. „wyrazami potencjalnymi”, tworzącymi w systemie leksykal-nym jĊzyka podsystem gotowych, ustalonych formalnie schematów dĨwiĊkowych bez warto-Ğci leksykalnej, które dopiero przez konkretyzacjĊ, związanie z okreĞloną osobą uzyskują znaczenie właĞciwe dla antroponimów, „znaczenie antroponimiczne”, zob.: T. S k u l i n a,
Staroruskie imiennictwo osobowe…, op. cit., cz. I, s. 23. 22
A. C i e Ğ l i k o w a, Czy istniały przezwiska w antroponimii prasłowiaĔskiej?, [w:]
Pra-słowiaĔszczyzna i jej rozpad, pod red. J. Ruska, W. Borysia, Warszawa 1998, s. 296. 23
„niekalendarzowej” nazwy za równorzĊdną lub podrzĊdną w stosunku do imienia chrzestnego zaleĪało od woli noszącego tĊ nazwĊ człowieka albo od osoby sporzą-dzającej zapis24.
Poglądy Tupikowa poddał wnikliwej krytyce W.K. Cziczagow25, wskazując na obecną w XVI wieku społeczną ĞwiadomoĞü niejednakowego statusu obu typów nazw. Wobec faktu posiadania w XV–XVII wieku przez ogół ludnoĞci ruskiej imienia chrzestnego, tylko imiona chrzeĞcijaĔskie naleĪy uznaü za imiona właĞci-we, wszystkie pozostałe nazwy pełniły funkcjĊ przezwiska – brzmi teza Czicza-gowa26.
Głos w dyskusji o przynaleĪnoĞci kategorialnej staroruskich rodzimych antro-ponimów zabrała H. Milejkowska27. Wskazuje ona na równorzĊdnoĞü imion chrze-ĞcijaĔskich i słowiaĔskich, o czym ma Ğwiadczyü nie tylko moĪliwoĞü uĪywania przez człowieka posiadającego oba te imiona raz pierwszego, a raz drugiego, ale równieĪ porównywalna iloĞciowo obecnoĞü obu typów nazw w dokumentach oraz wzglĊdna równowaga w uĪyciu hipokorystyków, pochodnych zarówno od imienia chrzestnego, jak i rodzimego. Autorka przyznaje racjĊ Tupikowowi, który uwaĪał, Īe jakoĞü imion oraz ich iloĞü u jednej osoby były uzaleĪnione wyłącznie od woli osoby nazwanej. Sporo uwagi poĞwiĊca Milejkowska problemowi odróĪnienia imion odapelatywnych („drugich imion własnych”) od przezwisk. Na podstawie analizy materiału nazewniczego nowogrodzkich ksiąg kabalnych udaje siĊ jej wy-odrĊbniü piĊü cech, które umoĪliwiają przeprowadzenie przybliĪonej granicy miĊ-dzy nazwami rodzimymi, wystĊpującymi w funkcji imienia i w funkcji przezwiska: 1) przezwiska nie wystĊpują zwykle w połączeniu z zaimkiem „ɚɡɴ” – „ja” w
ruko-________________ 24ɇ.Ɇ. Ɍ ɭ ɩ ɢ ɤ ɨ ɜ, Ɂɚɦɟɬɤɢ ɤ ɢɫɬɨɪɢɢ ɞɪɟɜɧɟɪɭɫɫɤɢɯ ɥɢɱɧɵɯ ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɵɯ ɢɦɟɧ, „Ȼɢɛɥɢɨɝɪɚɮ” 1892, ʋ 4–5, s. 185. 25 ȼ.Ʉ. ɑ ɢ ɱ ɚ ɝ ɨ ɜ, ɂɡ ɢɫɬɨɪɢɢ ɪɭɫɫɤɢɯ ɢɦɟɧ, ɨɬɱɟɫɬɜ ɢ ɮɚɦɢɥɢɣ (ɜɨɩɪɨɫɵ ɪɭɫ-ɫɤɨɣ ɢɫɬɨɪɢɱɟɪɭɫ-ɫɤɨɣ ɨɧɨɦɚɫɬɢɤɢ XV–XVII ɜɜ.), Ɇɨɫɤɜɚ 1959, s. 14. 26
Pozostaje ona w pewnej sprzecznoĞci ze sformułowanymi przez niego na początku roz-prawy definicjami imienia i przezwiska, szeroko wykorzystywanymi w póĨniejszych pracach z zakresu antroponimii staroruskiej i współczesnej zarówno przez jego zwolenników, jak i przeciwników. Imiona definiuje Cziczagow jako nazwy („słowa”), które zostały nadane lu-dziom przy narodzinach i pod którymi ci ludzie są znani w społeczeĔstwie, zaĞ przezwiska, według niego, to nazwy nadawane ludziom w róĪnych okresach ich Īycia na podstawie tej lub innej cechy, pod którymi ludzie ci są znani w okreĞlonym, czĊsto wąskim, zamkniĊtym gronie (tamĪe, s. 5). Niekonsekwencji badacza naleĪy upatrywaü w tym, Īe w wypadku uĪy-wania przez daną osobĊ wyłącznie nazwy rodzimej za imiĊ właĞciwe uznawał on nie odno-towane w dokumencie imiĊ chrzeĞcijaĔskie, którego współczeĞni nazwanemu mogli nie pa-miĊtaü lub w ogóle nie znaü, a człowiek ten był znany w społeczeĔstwie tylko pod nazwą rodzimą.
27
H. M i l e j k o w s k a, Przyczynek do badaĔ nad imionami własnymi mieszkaĔców
Nowogrodu na przełomie XVI i XVII w. (na podstawie nowogrodzkich ksiąg kabalnych), „Slavia Orientalis” 1962, vol. XI, nr 3, s. 367–394.
prikładstwie, gdyĪ siebie dana osoba przezwiskiem nie nazywała, 2) od przezwisk nie tworzy siĊ form zdrobniałych, 3) przy skróconym nazwaniu osoby nie uĪywa siĊ przezwiska zamiast imienia pierwszego, 4) w zestawieniu antroponimicznym prze-zwisko zajmuje miejsce ostatnie, po wszystkich imionach własnych, 5) powtarzal-noĞü tematów jest w grupie przezwisk niĪsza niĪ w grupie imion.
Na trudne pytanie o funkcjĊ odapelatywnych nazw osobowych w staroruskiej antroponimii próbowała udzieliü odpowiedzi W. Zmarzer28. W opinii autorki nazwy rodzime ze wzglĊdu na swą, bardziej lub mniej, lecz zawsze jasną na gruncie jĊzyka rosyjskiego etymologiĊ wystĊpowały przede wszystkim w funkcji przezwisk. Mogły jednak przekształciü siĊ w imiona właĞciwe, jeĞli uległy desemantyzacji. W oma-wianym artykule została sformułowana zasada odróĪniania nazw rodzimych w funk-cji imion od nazw w funkfunk-cji przezwisk: „JeĞli w nazwie jest obecne imiĊ chrzeĞci-jaĔskie, to uĪyte obok niego niechrzeĞcijaĔskie wystĊpuje jako przezwisko, jeĞli natomiast nie ma imienia chrzeĞcijaĔskiego, to imiĊ ruskie (nazwa rodzima) jest imieniem właĞciwym”29.
Podobne kryterium zastosował wczeĞniej w swej obszernej pracy o staroruskim imiennictwie osobowym T. Skulina, uznając za imiona wszystkie jednoelementowe nazwy odapelatywne oraz pierwsze okreĞlenia odapelatywne w zestawieniach, a za przezwiska – drugie i dalsze okreĞlenia odapelatywne. Podział ten umotywowany jest wyłącznie tekstowo. Autor zdaje sobie sprawĊ z niedostatku takiego kryterium odróĪnienia imion odapelatywnych od przezwisk, zaznaczając, Īe czĊĞü nazw skla-syfikowanych przez niego jako imiona pełniła zapewne funkcje przezwisk, „jed-nakĪe do takiej ich kwalifikacji brak dostatecznych podstaw formalnych”30. NaleĪy dodaü, Īe oprócz skąpego kontekstu Ĩródłowego (wiele nazw zapisanych jest tylko raz) ustalenie statusu onomastycznego odapelatywnych nazw osobowych w staro-ruskiej antroponimii utrudnia obecna w XVI wieku niestabilnoĞü formuły identy-fikacyjnej, brak oficjalnie ustalonej i powszechnie obowiązującej normy nazewni-czej. Wobec faktu, iĪ wielostopniowa nazwa osobowa mogła byü realizowana przez róĪne schematy, opierając siĊ na kryterium tekstowym, otrzymujemy sprzeczne wnioski: ɀɟɥɧɟ [KKDO 31, 48], ɉɪɨɧɟ ɀɟɥɧɟ [53, 57]; Ƚɭɛɟ Ɉɦɟɥɶɹɧɨɜɭ [KKDO 74], ɂɜɚɧɭ Ɉɦɟɥɶɹɧɨɜɭ ɫɵɧɭ Ƚɭɛɟ [57]; ɓɭɤɚ ɋɟɦɟɧɨɜ ɫɵɧ [KKDO 52], ɂɜɚɧɭ ɓɭɤɟ ɋɟɦɟɧɨɜɭ ɫɵɧɭ [44]; Ɇɢɯɚɣɥɨ Ƚɭɛɚ Ɇɢɤɭɥɢɧ ɫɵɧ ɋɬɨɝɢɧɢɧɚ [ASM 9], Ƚɭɛɭ ɋɬɨɝɢɧɢɧɚ [10] itp.
Jaką zatem funkcjĊ w antroponimii staroruskiej XVI wieku naleĪy przypisaü imionom rodzinnym, tj. nazwom znanym słowiaĔskiemu imiennictwu jeszcze przed przyjĊciem chrzeĞcijaĔstwa i funkcjonującym wówczas jako imiona? IloĞü tego rodzaju nazw uĪywanych w XVI wieku jest ograniczona, stanowią one kategoriĊ
________________
28ȼ. Ɂ ɦ ɚ ɪ ɡ ɟ ɪ, ɋɨɨɬɧɨɲɟɧɢɟ ɢɦɟɧ ɢ ɩɪɨɡɜɢɳ (ɡɚɦɟɬɤɢ ɧɚ ɩɨɥɹɯ „Ɉɧɨɦɚɫɬɢɤɨ-ɧɚ” ɋ.Ȼ. ȼɟɫɟɥɨɜɫɤɨɝɨ), „Onomastica” 1978, vol. XXIII, s. 245–255.
29
TamĪe, s. 254. 30
rudymentarną. Do najczĊĞciej spotykanych moĪna zaliczyü: ɂɫɬɨɦɚ, Ɍɪɟɬɶɹɤ, ɇɟɱɚɢ, ɇɟɤɪɚɫ, ɉɨɫɬɧɢɤ, ɀɞɚɧ, ɉɨɡɧɹɤ, ɀɭɤ i in. Trudno jednoznacznie stwier-dziü, czy nazwy te, wystĊpując wiele wieków w funkcji imion i jako imiona utrwa-lone w ĞwiadomoĞci ludzi, mogły po upowszechnieniu siĊ imiennictwa chrzeĞci-jaĔskiego zmieniü swój status onomastyczny i przejĞü do kategorii przezwisk. Zdecydowanie nie do przyjĊcia jest teza Cziczagowa o wrĊcz automatycznym przej-Ğciu wszystkich rodzimych nazw osobowych do kategorii przezwisk. Wydaje siĊ jednak prawdopodobny fakt, iĪ w społecznym odczuciu róĪniły siĊ one od imion za-twierdzonych przez Cerkiew, chociaĪby ze wzglĊdu na swą przejrzystą etymolo-giĊ31. NaleĪy teĪ zauwaĪyü, Īe „szlachetne” formy patronimiczne z sufiksem -ɜɢɱ tworzono niemal wyłącznie od imion chrzeĞcijaĔskich, co równieĪ wskazywałoby na niejednakowy status obu typów nazw32.
Imiona rodzinne nadawano bardzo czĊsto w celu odróĪnienia dzieci noszących to samo imiĊ chrzestne. W wiĊkszoĞci wypadków były to zatem nazwy wtórne i opo-zycyjne w stosunku do imion chrzestnych. Te cechy zbliĪają je z przezwiskami. WłaĞciwa przezwiskom, a zaobserwowana równieĪ wĞród imion tradycyjnych, zdol-noĞü zastĊpowania innych kategorii nazewniczych (głównie imienia chrzeĞcijaĔ-skiego) doprowadziła do tego, Īe w codziennym Īyciu nazwa rodzima mogła całkowicie zastąpiü imiĊ właĞciwe i przejąü jego funkcje33. Z drugiej jednak strony w XVI wieku imiona odapelatywne były juĪ, jak wczeĞniej przyjĊliĞmy, nazwami nieznaczącymi, zleksykalizowanymi, nadawanymi dziecku tuĪ po urodzeniu (nie-kiedy byü moĪe jeszcze przed obrzĊdem chrztu) przez rodziców, którzy tĊ nazwĊ wybierali z ograniczonego zbioru imion, istniejącego w ich ĞwiadomoĞci, nie zaĞ tworzyli w celu charakterystyki.
PowyĪsze obserwacje skłaniają do wyodrĊbnienia imion tradycyjnych, tzw. ro-dzinnych, funkcjonujących w systemie nazewniczym XVI wieku w osobną kate-goriĊ antroponimiczną, stojącą na pograniczu miĊdzy imionami i przezwiskami. Nazwy rodzinne posiadają bowiem cechy zarówno imienia, jak i przezwiska, jed-nak nie mogą byü zaliczone do Īadnej z tych kategorii, poniewaĪ nie spełniają wszystkich warunków koniecznych do klasyfikacji nazwy jako imienia lub przezwi-ska. Prawdopodobnie równieĪ sami uĪytkownicy jĊzyka w omawianym okresie nie utoĪsamiali imion rodzinnych ani z imionami (chrzeĞcijaĔskimi), ani z przezwiska-mi i odczuwali ich odrĊbnoĞü kategorialną34.
________________ 31
N.M. T u p i k o w, op. cit.
32ȼ.Ʉ. ɑ ɢ ɱ ɚ ɝ ɨ ɜ, op. cit., s. 53 i in. 33
T. Skulina uwzglĊdnia moĪliwoĞü nabywania funkcji imienia przez nazwy nadane osobom dorosłym, posiadającym juĪ nazwĊ jednostkową, zob.: T. S k u l i n a, Staroruskie
imiennictwo osobowe…, op. cit., cz. I, s. 20, przyp. 69. 34
Podobne miejsce w staroruskim systemie nazewniczym zajmowały imiona zapoĪy-czone, głównie z jĊzyków tureckich, np. Ⱥɞɚɲ, Ⱥɯɦɚɬ, Ⱥɤɫɚɤ, Ȼɟɤɥɟɦɢɲ, ɇɚɪɛɟɤ, ɋɚɛɭɪ, ɋɚɥɬɵɤ itp. Dla rdzennej ludnoĞci ruskiej były to nazwy nieznaczące, tzw. „wyrazy
poten-Do tej szczególnej kategorii antroponimicznej – imion odapelatywnych – nale-Īałoby zaliczyü nazwy, które spełniają nastĊpujące kryteria:
1) nie wystĊpują zamiennie z imieniem chrzeĞcijaĔskim, czyli zapisane są wy-łącznie samodzielnie (z innymi okreĞleniami lub bez nich)35;
2) charakteryzują siĊ wysoką czĊstoĞcią uĪycia, tj. duĪą liczbą nosicieli przy niewielkiej róĪnorodnoĞci tych nazw (cecha imion);
3) wystĊpują jako pierwsze w zestawieniu z inną nazwą odapelatywną36. UwzglĊdniając teĪ wyodrĊbnione przez H. Milejkowską kryteria odróĪniające przezwiska od imion odapelatywnych, moĪna spróbowaü stworzyü zestaw cech cha-rakteryzujących imiĊ odapelatywne (nazwĊ odapelatywną w funkcji imienia).
Zatem imiĊ odapelatywne to nazwa, która:
1) wystĊpuje jako okreĞlenie jedyne lub pierwsze w zestawieniu antroponi-micznym, w którym nie wystĊpuje imiĊ chrzeĞcijaĔskie;
2) zastĊpuje imiĊ chrzeĞcijaĔskie;
3) wystĊpuje z zaimkiem osobowym ɹɡ we własnorĊcznym podpisie w tekstach kancelaryjnych;
4) tworzy formy kwalitatywne;
5) wystĊpuje jako pierwsza w połączeniu z inną nazwą odapelatywną; 6) charakteryzuje siĊ wysoką czĊstoĞcią uĪycia.
Na podstawie trzech pierwszych cech moĪna wyodrĊbniü grupĊ osobowych nazw odapelatywnych p e ł n i ą c y c h f u n k c j Ċ i m i e n i a, co oznacza, iĪ w tej grupie obok imion odapelatywnych mogą siĊ znaleĨü równieĪ przezwiska, które przejĊły funkcjĊ imienia chrzestnego (funkcja zastĊpcza była wspólna dla odapelatywnych imion i przezwisk w okresie, gdy imiĊ chrzestne stało siĊ nazwą
________________
cjalne” słuĪące nazywaniu ludzi (czĊĞü nosicieli tych nazw stanowili z pewnoĞcią przybysze ze wschodu, dla których były to z pewnoĞcią imiona właĞciwe). UĪywano ich dla odróĪnie-nia dzieci o tym samym imieniu. Ograniczone iloĞciowo, niechrzeĞcijaĔskie imiona obcego pochodzenia nierzadko wypierały w codziennym uĪyciu imiĊ chrzestne i zajmowały jego pozycjĊ w zestawieniu antroponimicznym.
35
„Za właĞciwe bowiem imiĊ jednostki trzeba uznaü to, które rzeczywiĞcie pełni funk-cjĊ wyróĪniania w grupie społecznej, jeĪeli uznawane są w niej dwie odrĊbne, równorzĊdne i oficjalne reguły nadawania imion, a tak siĊ właĞnie ma rzecz w omawianym okresie, kiedy to nowa, koĞcielna reguła koegzystuje (w XVI w. wypiera) z tradycyjną” – T. S k u l i n a,
Sta-roruskie imiennictwo osobowe…, op. cit., cz. I, s. 102. 36
Chodzi tu o rzadko juĪ spotykane w XVI-wiecznym imiennictwie zestawienia dwu nazw odapelatywnych typu ɂɫɬɨɦɚ Ɇɢɠɭɢ, Ɍɪɟɬɶɹɤ ɒɢɥɨ itp. Funkcjonalnie są one ekwiwalentne schematom typu imiĊ chrzeĞcijaĔskie + przezwisko. Wysoka czĊstotliwoĞü pierwszych komponentów dodatkowo sugeruje, Īe mamy do czynienia z imieniem odapela-tywnym, za którym nastĊpuje przezwisko, zob. M. W ó j t o w i c z, O interpretacji
niektó-rych staroruskich nazw osobowych, „Slavia Orientalis” 1984, vol. XXXIII, nr 3–4, s. 574; T. S k u l i n a, O przezwiskach w jĊzyku staropolskim i staroruskim, „Z polskich studiów slawistycznych”, seria 4: „JĊzykoznawstwo”, Warszawa 1972, s. 211; tegoĪ, Staroruskie
obligatoryjną). Cechą charakterystyczną imion jest zdolnoĞü tworzenia form kwali-tatywnych, zdolnoĞü przyłączenia elementu odapelatywnego o przejrzystej semanty-ce oraz wysoka czĊstoĞü uĪycia przy ograniczonym zasobie, tj. niĪsza niĪ przezwisk zdolnoĞü indywidualizacji jednostki. Decydującą rolĊ w ustaleniu grupy imion oda-pelatywnych odgrywają zatem trzy ostatnie cechy.
Analizie poddano 2096 odrĊbnych antropoleksemów wyekscerpowanych z pub-likacji XVI-wiecznych tekstów o charakterze urzĊdowym. Wyniki analizy przedsta-wiają siĊ nastĊpująco: wszystkie warunki spełniają tylko dwie nazwy: ɂɫɬɨɦɚ i ɒɢɪɹɢ. Uznane za decydujące o zaliczeniu osobowej nazwy odapelatywnej do kategorii imion cechy 4, 5 i 6 posiadają trzy nazwy: Ƚɧɟɜɚɲ, ɉɟɪɜɭɲɚ i Ɍɪɟɬɶɹɤ oraz ewentualnie Ȼɚɠɟɧ (tylko trzech nosicieli). NastĊpujące nazwy tworzą formy kwalitatywne i charakteryzują siĊ wysoką czĊstoĞcią uĪycia, ale w analizowanym materiale nie odnotowano ich wystĊpowania obok innej nazwy odapelatywnej: Ȼɟ-ɥɹɢ, Ȼɟɫɫɨɧ, Ȼɭɥɝɚɤ, ȼɟɪɢɝɚ, ȼɨɢɧ, ȼɬɨɪɨɢ, Ƚɨɪɹɢɧ, ɀɞɚɧ, ɀɭɤ, Ɂɥɨɛɚ, Ʉɚɡɚ-ɪɢɧ, Ʉɭɪɛɚɬ, Ɇɨɥɱɚɧ, ɇɟɤɥɸɞ, ɇɟɥɸɛ, ɇɟɭɫɬɪɨɢ, ɇɟɱɚɢ, ɉɨɡɧɹɤ, ɉɨɫɬɧɢɤ, ɉɭɬɢɥɨ, Ɋɭɫɢɧ, ɋɦɢɪɹ, ɋɚɥɬɚɧ, Ɍɨɦɢɥɨ, ɍɲɚɤ, ɑɟɪɟɦɢɫɢɧ, ɒɚɪɚɩ i ɒɟɦɟɬ. Wymienione antropoleksemy moĪna z duĪym prawdopodobieĔstwem zaliczyü do kategorii imion odapelatywnych. Istotne cechy imienia odapelatywnego posiada równieĪ nazwa Ɇɟɧɶɲɢɤ – wystĊpuje w połączeniu z inną nazwą odapelatywną oraz charakteryzuje siĊ wysoką czĊstoĞcią uĪycia. Jednak, jak ustalono wczeĞniej, naleĪy ją traktowaü jako nazwĊ odapelatywną o aktualnej motywacji – przezwisko pełniące funkcjĊ indykatywną. Niewykluczone natomiast, Īe na zasadzie analogii do imion odapelatywnych moĪna by zaliczyü takĪe nastĊpujące nazwy: ɇɟɠɞɚɧ, tak jak ɀɞɚɧ; Ɇɨɪɞɜɢɧ, ɑɭɞɢɧ, tak jak Ʉɚɡɚɪɢɧ, Ɋɭɫɢɧ, ɑɟɪɟɦɢɫɢɧ; ɑɟɬɜɟɪ-ɬɚɤ, ɒɟɫɑɟɬɜɟɪ-ɬɚɤ, jak Ɍɪɟɬɶɹɤ itp., mimo iĪ rezultaty analizy nie potwierdzają przyna-leĪnoĞci tych nazw do kategorii imion.
Jak pokazują wyniki powyĪszej analizy, wyodrĊbnione cechy imion odapelatyw-nych okazały siĊ niewystarczające dla jednoznacznego odróĪnienia ich od przezwisk. JednakĪe sama moĪliwoĞü stworzenia takiego zespołu cech, choüby i niedosko-nałego, potwierdza fakt, Īe zbiór odapelatywnych nazw osobowych w staroruskiej antroponimii XVI wieku nie jest monolitem i jednakowe traktowanie wszystkich nazw to daleko idące uproszczenie. ZłoĪonoĞü zagadnienia onomastycznego statusu odapelatywnych nazw osobowych w historycznej antroponimii rosyjskiej motywuje do dalszych dociekaĔ.
