MALWINA SZPITALAK ROMUALD POLCZYK1
WPŁYW ZAANGA
ĩOWANIA,
ZAGRO
ĩENIA JA I DEZINFORMACJI
NA ZNIEKSZTAŁCENIA RAPORTÓW PAMI
ĉCIOWYCH
Podstawowym celem prezentowanego badania było sprawdzenie, czy zagroĪenie pojĊcia Ja oraz niskie zaangaĪowanie Ğwiadka wpływają na pamiĊü Ğwiadka naocznego, w tym w szczególnoĞci na jego podatnoĞü na dezinformacjĊ. W badaniu zreplikowano efekt dezinformacji. Zgodnie z ocze-kiwaniami stwierdzono teĪ, Īe wysokie zaangaĪowanie w sprawĊ oraz zagroĪenie pojĊcia Ja sprzyjają procesom pamiĊciowym, podnosząc poprawnoĞü osób niedezinformowanych. Nie po-twierdzono natomiast hipotezy o wpływie zagroĪenia Ja oraz zaangaĪowania na wielkoĞü efektu dezinformacji. Polepszenie pamiĊci wskutek zagroĪenia Ja i zaangaĪowania u osób niedezinfor-mowanych zinterpretowano jako zwiĊkszoną motywacjĊ do ochrony stabilnego pojĊcia Ja oraz staranniejsze kodowanie materiału nastĊpczego. Brak wpływu zagroĪenia Ja i zaangaĪowania na podatnoĞü na dezinformacjĊ mógł wynikaü z faktu, Īe czynniki te działają przeciwstawnie: jednoczeĞnie polepszają pamiĊü materiału oryginalnego oraz pamiĊü dezinformacji, a tym samym znoszą siĊ nawzajem.
Słowa kluczowe: pamiĊü, dezinformacja, zeznania Ğwiadków, motywacja, zaangaĪowanie, obrona Ja.
WPROWADZENIE Przedmiot i cel badania
Przedmiot prezentowanego badania moĪna by odnieĞü do słów Schactera
(2003), który stwierdził, iĪ „istotna rola, jaką Ja odgrywa w kodowaniu
MGR MALWINA SZPITALAK, Instytut Psychologii Uniwersytetu JagielloĔskiego, al. Mickiewi-cza 3, 31-120 Kraków; e-mail: malwina.szpitalak@uj.edu.pl
DR HAB. ROMUALD POLCZYK, Instytut Psychologii Uniwersytetu JagielloĔskiego, al. Mickie-wicza 3, 31-120 Kraków; e-mail: romuald.polczyk@uj.edu.pl
i wydobywaniu informacji, w połączeniu z tendencją do widzenia samego siebie
w pozytywnym Ğwietle, tworzy podatny grunt do zniekształceĔ pamiĊci”
(s. 232). Podstawowym celem prezentowanego eksperymentu było sprawdzenie wpływu Ja na zniekształcenia pamiĊciowe uwarunkowane dezinformacją.
W prezentowanym eksperymencie stan zagroĪenia Ja został wprowadzony
poprzez podanie osobom badanym negatywnej informacji zwrotnej dotyczącej funkcjonowania ich pamiĊci na tle grupy rówieĞniczej. Jak zauwaĪają Sedikides i Green (2004), negatywny charakter informacji zwrotnej zagraĪa pojĊciu Ja w jeszcze wiĊkszym stopniu niĪ jej niezgodnoĞü z prezentowaną przez jednostkĊ samooceną. Autorzy ci stwierdzili, Īe – niezaleĪnie od posiadanego poziomu sa-mooceny – podmiot przejawia „hiperwraĪliwoĞü na zagroĪenie” (hypersensitivity
to threat, s. 22), czyli obronĊ przed pamiĊtaniem zagraĪających Ja treĞci.
W prezentowanym badaniu zakładano, Īe indukcja zagroĪenia waĪnego dla Ja aspektu, jakim jest dla licealisty funkcjonowanie pamiĊci, poprzedzająca podanie uczestnikom dezinformacji, spowoduje wzrost motywacji do dokładnego zapo-znania siĊ z dezinformacją (co byłoby równoznaczne z podjĊciem przez osoby badane próby ochrony pojĊcia Ja), a przez to – pogorszenie wyników w teĞcie pamiĊci.
Z punktu widzenia psychologii stosowanej, wspomniane mechanizmy zniekształceĔ w odbiorze i kodowaniu informacji wydają siĊ znaczące przede wszystkim dla zeznaĔ Ğwiadków pokrzywdzonych, których samoocena czy obraz Ja ulegają zazwyczaj w trakcie przestĊpstwa zagroĪeniu. Jak zauwaĪają Gur i Sackeim (1979), konsekwencją odbioru informacji zagraĪających Ja jest obron-ne samooszukiwanie siĊ. Wówczas kolejne napływające do podmiotu informacje mogą byü odbierane w sposób tendencyjny, a powstałe zniekształcenia słuĪą
obronie wizerunku własnej osoby. W prezentowanym badaniu starano siĊ
uchwyciü taki właĞnie mechanizm powstawania zniekształceĔ w raportach pa-miĊciowych oraz sprawdziü, czy wprowadzona w poczucie zagroĪenia jednostka jest w szczególny sposób na te zniekształcenia podatna.
PodjĊcie badaĔ wiąĪących zagroĪenie Ja i zaangaĪowanie z podatnoĞcią na dezinformacje wydawało siĊ interesujące z uwagi na brak takich analiz w lite-raturze przedmiotu. Pomimo niewątpliwego bogactwa literatury czy doniesieĔ z badaĔ empirycznych dotyczących zarówno kwestii funkcji i motywów Ja (np. Allport, 1943; Sedikides, 1993; Sedikides, Strube, 1997), jak i tendencyjnoĞci przetwarzania informacji, ukierunkowanego na obronĊ własnego wizerunku (np. Greenwald, Pratkanis, 1988), brak jest badaĔ wiąĪących te zagadnienia z podat-noĞcią na dezinformacjĊ.
Efekt dezinformacji
Efekt dezinformacji definiowany jest jako zjawisko polegające na włączaniu
do relacji o okreĞlonym zdarzeniu przez jego naocznego Ğwiadka
niepraw-dziwych informacji, pochodzących z innych niĪ owo zdarzenie Ĩródeł (Polczyk, 2007). W typowej procedurze eksperymentalnej (Loftus, Miller, Burns, 1978; Pezdek, 1977) w pierwszej fazie osobom badanym prezentuje siĊ materiał orygi-nalny (np. w postaci filmu czy serii slajdów), po jakimĞ czasie przedstawia siĊ materiał nastĊpczy, który w grupie eksperymentalnej zawiera jakieĞ zmylone szczegóły (dezinformacjĊ), a ostatni etap stanowi rozwiązywanie przez uczestni-ków badania testu pamiĊci materiału oryginalnego. W wielu badaniach – prze-prowadzonych przy zastosowaniu róĪnych wariantów i odmian tej procedury – stwierdzono, Īe w grupie poddanej dezinformacji jakoĞü odpamiĊtania materiału oryginalnego jest gorsza niĪ w grupie kontrolnej (por. przegląd w: Polczyk, 2007).
Jednym z najwaĪniejszych zagadnieĔ w obszarze badaĔ nad efektem dezin-formacji jest poszukiwanie jego mechanizmów. Brak tu miejsca na przedsta-wienie wszystkich teorii efektu dezinformacji. Przytoczymy tylko jedną, wiąĪącą siĊ bezpoĞrednio z hipotezami testowanymi w przedstawionym eksperymencie, mianowicie teoriĊ opartą na tzw. wykrywaniu rozbieĪnoĞci (discrepancy
detec-tion) (Tousignant, Hall, Loftus, 1986). Zgodnie z tą teorią, jednym z
podstawo-wych wyznaczników ulegania dezinformacji jest (nie)zauwaĪenie rozbieĪnoĞci miĊdzy tą dezinformacją a materiałem oryginalnym. JeĞli badani zorientują siĊ w takich rozbieĪnoĞciach, są mniej skłonni do ulegania dezinformacji. Mocnego poparcia dla tej teorii dostarczyły badania Polczyka (2007), chociaĪ trzeba tu od razu dodaü, Īe w tych badaniach dostrzeĪenie rozbieĪnoĞci nie chroniło całko-wicie przed uleganiem dezinformacji, a jedynie je osłabiało.
JeĪeli przyjąü, Īe dostrzeganie rozbieĪnoĞci miĊdzy materiałem oryginalnym i dezinformacją zmniejsza podatnoĞü na dezinformacjĊ, powstaje pytanie, od ja-kich czynników moĪe z kolei zaleĪeü dostrzeganie tych rozbieĪnoĞci. W prezen-towanych badaniach załoĪono, Īe takimi czynnikami mogą byü zaangaĪowanie w sprawĊ i zagroĪenie Ja. PoniĪej przedstawiono uzasadnienie tej tezy.
ZaangaĪowanie w sprawĊ i jego wpływ na pamiĊü
W literaturze istnieją róĪne definicje zaangaĪowania Ja (por. Allport, 1943; Łukaszewski, 1978; Paszkiewicz, 1974; Reykowski, 1979). Greenwald (1985) na
przykład wyróĪnia trzy formy zaangaĪowania ego1. Pierwsza dotyczy sytuacji, w których jednostka jest przedmiotem oceny innych osób, lub takich, w których
zachodzi koniecznoĞü wywołania wraĪenia na innych osobach (aktywizacja
potrzeby aprobaty społecznej). Kolejna odnosi siĊ do sytuacji autoewaluacji (ak-tywizacja motywów Ja). Trzecia forma zaangaĪowania ego wiąĪe siĊ z sytu-acjami odniesienia do istotnych dla jednostki spraw czy wartoĞci. Na uĪytek przedstawionych badaĔ przyjĊto tĊ właĞnie definicjĊ, poniewaĪ obejmuje ona wszystkie aspekty zaangaĪowania obecne w uĪytej manipulacji.
Związek zaangaĪowania z funkcjonowaniem pamiĊci jest od dawna przed-miotem badaĔ empirycznych (por. Greenwald, Pratkanis, 1988). Jednym z lepiej zbadanych w tym obszarze zjawisk jest efekt autoreferencji (por. Bellezza, 1984), czyli polepszenie przebiegu procesów pamiĊciowych wskutek odnoszenia
zapamiĊtywanych treĞci do Ja. System Ja jest bogatym Ĩródłem informacji
(Bellezza, 1984). Im bogatsza natomiast struktura wiedzy, do której odnosi siĊ napływające do jednostki informacje, tym wiĊcej powstaje skojarzeĔ w momen-cie ich kodowania, co z kolei ułatwia proces ich przypominania (Symons, Johnson, 1997).
Związki zaangaĪowania z funkcjonowaniem pamiĊci stwierdzili równieĪ
Rogers, Kuiper i Kirker (1977). Rezultaty ich badaĔ skłaniają do wniosku, iĪ są-dy odnoszące siĊ do Ja podmiotu są dokonywane szybciej i prowadzą do
lep-szych wyników w odpamiĊtaniu cech bodĨca, którego dotyczył sąd. Zdaniem
tych autorów, struktura Ja funkcjonuje jako nadrzĊdny schemat facylitujący prze-bieg procesów pamiĊciowych. Jak sugeruje Markus (1977), podmiot ukierun-kowuje wiĊcej uwagi na informacje związane z Ja i wkłada wiĊcej wysiłku w ich przetwarzanie. Docierające do jednostki informacje, istotne z punktu widzenia Ja, „dopasowują siĊ” do jej oczekiwaĔ i wkomponowują siĊ w zaktywizowany w procesie odbioru informacji schemat. Odnoszenie informacji do Ja powoduje ich przetwarzanie na jeszcze głĊbszym poziomie niĪ – postulowany przez Craika i Lockharta (1972) – poziom semantyczny. Z kolei głĊbszy poziom przetwa-rzania informacji prowadzi do lepszego jej zapamiĊtania (tamĪe).
Podsumowując, wyniki badaĔ wskazują, Īe zaangaĪowanie w sprawĊ polep-sza pamiĊü tej sprawy. W kontekĞcie przedmiotu przedstawianych badaĔ moĪna załoĪyü, Īe zaangaĪowanie wpłynie na lepszą pamiĊü, zarówno materiału orygi-nalnego, jak i materiału nastĊpczego, zawierającego dezinformacjĊ. W
prezento-wanym eksperymencie zaangaĪowaniem manipulowano za pomocą procedury
1
Autor posługuje siĊ terminem „ego”, stąd autorzy piszą „ego” zamiast „Ja”; utoĪsamianie tych pojĊü na gruncie koncepcji Greenwalda wydaje siĊ zasadne, poniewaĪ pisze on „[…] ego, or self” (1980, s. 603).
Aplsera i Searsa (1968), polegającej na prezentowaniu badanym reformy szkol-nictwa wyĪszego, jakoby ich dotyczącej. Manipulacja zaangaĪowaniem odbyła siĊ na samym początku eksperymentu, przed prezentacją materiału oryginalne-go. Szczegółowy opis przedstawiono w punkcie Procedura, a hipotezy, jakie w związku z tym postawiono, w punkcie Hipotezy.
ZagroĪenie Ja a pamiĊü
Jednym z podstawowych mechanizmów motywacyjnych człowieka jest po-trzeba permanentnego podtrzymywania lub podnoszenia samooceny (Reykow-ski, 1979). Wszelkie zagroĪenie Ja powoduje natychmiastową tendencjĊ do pod-jĊcia działaĔ zmierzających do przywrócenia wysokiej samooceny (Wojciszke, 2003). ZagroĪenie Ja wywołuje niemal automatyczną aktywizacjĊ motywu auto-waloryzacji (Sedikides, 1993), a tym samym uaktywnienie działaĔ ukierunko-wanych na przywrócenie optymalnego poziomu samooceny. Z punktu widzenia niniejszego artykułu waĪne jest, Īe realizacji motywu autowaloryzacji podpo-rządkowane jest takĪe funkcjonowanie poznawcze jednostki (np. Sedikides, Stru-be, 1995), w tym przebieg procesów pamiĊciowych (Kendzierski, 1980; Schac-ter, 2003; Sedikides, Strube, 1995).
W prezentowanych badaniach stan zagroĪenia Ja wzbudzono za pomocą
procedury indukcji dysonansu poznawczego, poprzez podanie negatywnej infor-macji zwrotnej o jakoĞci funkcjonowania pamiĊci osoby badanej. ZałoĪono, Īe wskutek negatywnej informacji zwrotnej dotyczącej poziomu wykonania zadania pamiĊciowego u osób badanych zostaje wzbudzony stan zagroĪenia samooceny. Stan ten, destabilizując pojĊcie Ja oraz pozostając w konflikcie z potrzebą reali-zacji motywu autowaloryreali-zacji, jest podobny do stanu dysonansu poznawczego (por. Festinger, 1957/2007) i powinien motywowaü podmiot do podjĊcia próby jego redukcji. OczekiwaliĞmy, Īe redukcja doĞwiadczanego dysonansu
poznaw-czego bĊdzie siĊ manifestowaü wzmoĪoną motywacją uczestników badania do
„wykazania siĊ”, w celu ochronienia zagroĪonego Ja i przywrócenia pozytywnej
samooceny, a tym samym zniwelowania doĞwiadczanego dyskomfortu
wynika-jącego z zagroĪenia Ja. PoniewaĪ manipulacja dotycząca zagroĪenia samooceny miała miejsce bezpoĞrednio przed prezentacją materiału nastĊpczego (zawiera-jącego w grupie eksperymentalnej dezinformacjĊ, w grupie kontrolnej niezawie-rającego dezinformacji), dąĪenie badanych do przywrócenia optymalnej samo-oceny powinno przejawiaü siĊ szczególnie w dokładnym przetwarzaniu tego ma-teriału nastĊpczego. Szczegółowe hipotezy, jakie w związku z tym stawiamy, przedstawiliĞmy w punkcie Hipotezy.
Hipotezy i ich uszczegółowienie
1. PoprawnoĞü odpowiedzi jest niĪsza u osób dezinformowanych w
po-równaniu z niedezinformowanymi. Hipoteza ta jest dobrze ugruntowana
w literaturze, poniewaĪ – jak wspomniano wyĪej – zjawisko to wielokrotnie
replikowano. Zatem chodzi tu o kolejną replikacjĊ efektu dezinformacji.
Oczekujemy potwierdzenia siĊ istnienia efektu dezinformacji jako efektu głów-nego, czyli bez wzglĊdu na podgrupy wyróĪnione z uwagi na zaangaĪowanie i zagroĪenie Ja.
2. Zarówno u osób, u których wzbudzono stan zagroĪenia Ja, jak
i u tych, u których nie wzbudzono tego stanu:
a. U osób niedezinformowanych: poprawnoĞü odpowiedzi jest wyĪsza
u osób wysoko zaangaĪowanych w porównaniu z osobami nisko zaangaĪo-wanymi. Hipoteza ta wynika bezpoĞrednio z rozwaĪaĔ i przedstawionych
po-wyĪej wyników wskazujących, Īe zaangaĪowanie ogólnie pozytywnie wpływa
na pamiĊü, wskutek podwyĪszonej motywacji osób badanych. W grupie
niedez-informowanej podwyĪszona – wskutek zaangaĪowania – motywacja polepszy
pamiĊü zarówno materiału oryginalnego, jak i nastĊpczego (poniewaĪ
manipula-cja zaangaĪowaniem odbyła siĊ na początku procedury, powinna wpłynąü na
wszystkie fazy eksperymentu), który w tej grupie zawiera informacje poprawne. Z obu tych powodów – lepszego zapamiĊtania oryginału i materiału nastĊpczego – osoby wysoko zaangaĪowane powinny mieü lepsze wyniki w teĞcie pamiĊci materiału oryginalnego od nisko zaangaĪowanych.
b. U osób dezinformowanych: poprawnoĞü odpowiedzi jest wyĪsza
u osób wysoko zaangaĪowanych w porównaniu z osobami nisko zaangaĪo-wanymi. Oczekujemy, Īe wysokie zaangaĪowanie, w porównaniu z
zaangaĪo-waniem niskim, motywuje do lepszego odbioru i kodowania materiału oryginal-nego i nastĊpczego. Znaczy to, Īe osoby nisko zaangaĪowane mają gorszą pa-miĊü zarówno materiału oryginalnego, jak i dezinformacji. W porównaniu z nimi uczestnicy wysoko zaangaĪowani pamiĊtają lepiej zarówno oryginał, jak i dez-informacjĊ. W sytuacji takiej istnieją dwa czynniki, które oddziałują sprzecznie: z jednej strony lepsza pamiĊü oryginału uodparnia na dezinformacjĊ (por. Dalton, Daneman, 2006; Loftus, 1979; Wright, Stroud, 1998); z drugiej strony lepsza pamiĊü dezinformacji podwyĪsza jej skutecznoĞü. Sądzimy, Īe w tej sy-tuacji rozstrzygający bĊdzie fakt, Īe wysokie zaangaĪowanie zwiĊksza prawdo-podobieĔstwo powstawania ĞwiadomoĞci rozbieĪnoĞci miĊdzy oryginałem i dez-informacją, poniewaĪ powstaniu takiej ĞwiadomoĞci sprzyja dobra pamiĊü miĊ-dzy materiałami. Zgodnie z teorią wykrywania rozbieĪnoĞci, opisaną we
Wpro-wadzeniu (por. Tousignant i in., 1986), efekt dezinformacji powinien byü mniejszy w warunkach sprzyjających ĞwiadomoĞci rozbieĪnoĞci. Ogólnie ocze-kujemy zatem, Īe osoby dezinformowane wysoko zaangaĪowane bĊdą miały lep-sze wyniki w teĞcie pamiĊci od osób dezinformowanych nisko zaangaĪowanych.
3. Dla obu stopni zaangaĪowania, wskutek wzbudzenia stanu
zagroĪe-nia Ja:
a. wzrasta poprawnoĞü w teĞcie pamiĊci u osób niedezinformowanych.
Oczekujemy, Īe dla obu stopni zaangaĪowania, zagroĪenie Ja (wywołane juĪ po ekspozycji materiału oryginalnego, ale przed prezentacją dezinformacji) spo-woduje wzrost motywacji do kodowania treĞci zawartych w materiale nastĊp-czym. W związku z tym, Īe w tych grupach materiał ten nie zawiera informacji zmylanych, przeciwnie – podaje informacje prawidłowe, poprawnoĞü w teĞcie
koĔcowym powinna wzrosnąü.
b. spada poprawnoĞü w teĞcie pamiĊci u osób dezinformowanych.
W przypadku tej hipotezy mechanizm wpływu zagroĪenia Ja na motywacjĊ do
przetworzenia materiału nastĊpczego powinien byü taki sam, jak w sytuacji opi-sywanej w hipotezie 3a, jednak – w związku z tym, Īe materiał ten zawiera treĞci zdezinformowane – poprawnoĞü w koĔcowym teĞcie pamiĊci powinna ulec obni-Īeniu wskutek lepszego zapamiĊtania dezinformacji. Nawet w przypadku wykry-cia rozbieĪnoĞci miĊdzy materiałem oryginalnym i nastĊpczym zagroĪenie Ja po-winno osłabiü pewnoĞü siebie osób badanych, przez co powinny one wątpliwoĞü, którą informacjĊ wykorzystaü, odpowiadając na pytania testu pamiĊci, rozstrzyg-nąü na korzyĞü dezinformacji.
METODA Osoby badane
W badaniu wziĊło udział 228 uczniów liceów ogólnokształcących (140
kobiet, 88 mĊĪczyzn), którzy wyrazili zgodĊ na udział w badaniu. ĝrednia wieku wyniosła 17,36 roku (SD = 0,50). Za udział w badaniu uczestnicy nie otrzymali wynagrodzenia.
Materiały
Jako materiał oryginalny wykorzystano półtoraminutowe nagranie d ĨwiĊko-we dotyczące przedstawianego osobom badanym problemu związanego z
rzeko-mą reformą szkolnictwa wyĪszego (por. punkt Procedura). Materiałem nastĊp-czym była jedna z dwu wersji opisu nagrania, w warunkach dezinformowanych zawierająca dziesiĊü szczegółów zmylonych wzglĊdem informacji oryginalnych, na przykład: zmiany z „27% absolwentów” na „47%”; „badania wykonane na terenie USA” na „badania wykonane na terenie Australii”, „brak informacji o czĊstoĞci korzystania z biblioteki” na informacjĊ „studenci tych uczelni znacz-nie czĊĞciej korzystali ze zbiorów bibliotek”. W warunkach niedezinformo-wanych tekst nastĊpczy zawierał informacje poprawnie powtórzone z materiału oryginalnego. Miarą wielkoĞci efektu dezinformacji był test pamiĊci, zawiera-jący 18 pytaĔ w formie zamkniĊtych zdaĔ twierdzących, o których badani mieli okreĞliü, czy są zgodne z materiałem oryginalnym, czy nie. Test pamiĊci, oprócz dziesiĊciu pytaĔ krytycznych, zawierał osiem pytaĔ buforowych. Przykładowe pytania krytyczne brzmiały: „Studenci uczelni, które wprowadziły egzamin koĔcowy, czĊĞciej korzystają z bibliotek niĪ studenci uczelni, które nie wprowa-dziły egzaminu koĔcowego”; „Według autora przemówienia, wprowadzenie eg-zaminu koĔcowego podnosi prestiĪ uczelni”.
W celu wprowadzenia uczestników w stan zagroĪenia Ja wykorzystano listĊ 60 rzeczowników (w mianowniku) do zapamiĊtania, własnego autorstwa, oraz arkusz do ich wypisania podczas swobodnego odpamiĊtania.
Procedura
Eksperyment został przeprowadzony w oparciu o miĊdzygrupowy plan
eksperymentalny 2 × 2 × 2 (stopieĔ zaangaĪowania: wysoki/niski × zagroĪenie Ja: obecne/ brak × dezinformacja: obecna/ brak). Zmienną zaleĪną była popraw-noĞü w teĞcie pamiĊci materiału oryginalnego.
W eksperymencie wykorzystano procedurĊ zaproponowaną przez Apslera
i Searsa (1968), polegającą na manipulacji stopniem osobistego zaangaĪowania osób badanych w sprawĊ poprzez przytoczenie treĞci reformy, rzekomo doty-czącej osób badanych (wysokie zaangaĪowanie) lub ich niedotyczącej (niskie
zaangaĪowanie). W przypadku wysokiego zaangaĪowania informowano
uczest-ników, Īe reforma oĞwiaty, o której bĊdzie mowa w nagraniu, zostanie
wpro-wadzona za dwa lata, w związku z czym na pewno ich obejmie. Osoby nisko
zaangaĪowane otrzymały informacjĊ, Īe nagranie dotyczy projektu reformy, która ma szanse wejĞü w Īycie najwczeĞniej za dwanaĞcie lat, wobec czego na
pewno nie bĊdą jej podlegaü. Manipulacja zaangaĪowaniem miała charakter
quasi-eksperymentalny, poniewaĪ róĪne poziomy zaangaĪowania wprowadzano
Po manipulacji zaangaĪowaniem uczestnicy zostali poproszeni o wysłucha-nie nagrania rzekomo bĊdącego fragmentem przemówienia radiowego dotyczą-cego reformy, jaka została im przedstawiona. W nastĊpnym etapie osoby badane zostały poproszone o ustosunkowanie siĊ na siedmiostopniowej skali do kilku-nastu pytaĔ dotyczących opinii na temat problemu przedstawionego w nagraniu (w celu zwiĊkszenia trafnoĞci fasadowej eksperymentu). NastĊpnie osoby badane
– pod pretekstem wykonania üwiczenia pamiĊciowego – zostały poproszone
o zapamiĊtanie jak najwiĊkszej liczby niepowiązanych ze sobą rzeczowników z listy, która została im rozdana. Czas przeznaczony na zapamiĊtywanie wyniósł dwie minuty. Po upływie tego czasu listy rzeczowników zostały zebrane, a oso-bom badanym rozdano arkusze do wypisania jak najwiĊkszej liczby zapamiĊ-tanych rzeczowników. W grupach, w których wprowadzano stan zagroĪenia Ja, arkusze skonstruowano w ten sposób, Īeby kaĪdy z uczestników widział, Īe do zapamiĊtania było szeĞüdziesiąt wyrazów, i mógł skonfrontowaü to z liczbą wy-razów przez siebie zapamiĊtanych (miejsca na wpisanie słów w tym celu ponu-merowano). Po zebraniu arkuszy eksperymentator poinformował uczestników z grup, w których wzbudzano poczucie zagroĪenia samooceny, o wartoĞci Ğred-niej liczby zapamiĊtywanych wyrazów dla ich grupy wiekowej (podana uczest-nikom badania wartoĞü 31,7 była powiĊkszonym o 15 Ğrednim wynikiem z ba-dania pilotaĪowego). W warunkach bez zagroĪenia Ja nie podawano uczestni-kom Īadnej informacji zwrotnej. W kolejnym etapie osoby badane czytały opis wysłuchanego na początku eksperymentu przemówienia (na tym etapie manipu-lowano dezinformacją), po czym wypełniały krótki kwestionariusz niezwiązany z tematyką badania (Kwestionariusz Oceny Pracoholizmu; Szpitalak i Polczyk, w przygotowaniu). Kolejny etap, obejmujący wszystkich uczestników ekspery-mentu, polegał na rozwiązaniu testu pamiĊci. W badanych warunkach zachowa-no takie same odstĊpy czasowe zarówno pomiĊdzy prezentacją materiału orygi-nalnego i materiału nastĊpczego (10 minut), jak i pomiĊdzy ekspozycją materiału nastĊpczego a testem pamiĊci (5 minut).
WYNIKI
Analizy rozpoczĊto od obliczenia statystyk opisowych dla poprawnoĞci w pytaniach krytycznych testu pamiĊci w poszczególnych warunkach ekspery-mentalnych. Wyniki przedstawia tab. 1.
Tab. 1. ĝrednia poprawnoĞü w teĞcie pamiĊci w pytaniach krytycznych w poszczególnych warunkach eksperymentalnych
Warunek M SD 95% przedział ufnodla Ğredniej Ğci
ZaangaĪowanie wysokie, bez dezinformacji, bez zagroĪenia 6,20 1,88 5,50-6,90 ZaangaĪowanie niskie, bez dezinformacji, bez zagroĪenia 5,21 1,50 4,63-5,80 ZaangaĪowanie wysokie, dezinformacja, bez zagroĪenia 3,00 1,57 2,38-3,62 ZaangaĪowanie niskie, dezinformacja, bez zagroĪenia 3,90 1,70 3,28-4,53 ZaangaĪowanie wysokie, bez dezinformacji, zagroĪenie 7,50 1,50 6,96-8,04 ZaangaĪowanie niskie, bez dezinformacji, zagroĪenie 6,06 1,52 5,50-6,63 ZaangaĪowanie wysokie, dezinformacja, zagroĪenie 3,56 1,72 2,88-4,23 ZaangaĪowanie niskie, dezinformacja, zagroĪenie 3,03 1,59 2,43-3,64
NastĊpnie przeprowadzono trójczynnikową analizĊ wariancji (zaangaĪowa-nie × dezinformacja × zagroĪenie). Zgodnie z hipotezą 1, stwierdzono skutecz-noĞü manipulacji dezinformacją – osoby dezinformowane odpowiadały gorzej niĪ osoby niedezinformowane (F[1,220] = 182,85; p<0,001; Ș2 = 0,45). Pozostałe
efekty główne wskazały, Īe osoby wysoko zaangaĪowane w sprawĊ odpowiadały lepiej na pytania krytyczne w teĞcie pamiĊci niĪ osoby nisko zaangaĪowane (F[1,220] = 5,78; p = 0,017; Ș2 = 0,02) oraz Īe wprowadzenie uczestników w
po-czucie zagroĪenia samooceny powodowało wzrost poprawnoĞci w teĞcie pamiĊci (F[1,220] = 4,70; p = 0,032; Ș2 = 0,02).
W celu weryfikacji postawionych hipotez szczegółowych 2a, 2b, 3a i 3b przeprowadzono seriĊ porównaĔ zaplanowanych. Zgodnie z hipotezą 2a, u osób niedezinformowanych poprawnoĞü odpowiedzi jest wyĪsza u osób wysoko
zaan-gaĪowanych w porównaniu z osobami nisko zaangaĪowanymi. Ta hipoteza
zo-stała potwierdzona: w grupie niedezinformowanej wiĊkszą poprawnoĞcią
wyka-zały siĊ osoby wysoko zaangaĪowane w porównaniu z nisko zaangaĪowanymi
(F[1,220] = 16,86; p<0,001; Ș2 = 0,07). Nie potwierdziła siĊ natomiast hipoteza 2b,
mówiąca, Īe wysokie zaangaĪowanie polepszy poprawnoĞü takĪe w przypadku grup dezinformowanych; odnoĞna analiza dała wynik nieistotny statystycznie (F[1,220] = 0,39; p = 0,532; Ș2 <0,01). Ogółem interakcja miĊdzy zaangaĪowaniem
a dezinformacją była istotna statystycznie (F[1,220] = 10,91; p = 0,001; Ș2 = 0,05).
Dodatkowo stwierdzono, Īe róĪnice miĊdzy osobami dezinformowanymi i
wzglĊdu na zaangaĪowanie (wysokie zaangaĪowanie: F[1,220] = 139,29; p<0,001; Ș2 = 0,38; niskie zaangaĪowanie: F
[1,220] = 54,05; p<0;001 Ș2 = 0,19). Uzyskane
wyniki zilustrowane są na rys. 1.
Rys. 1. ĝrednia poprawnoĞü w pytaniach krytycznych w grupach wysoko i nisko zaangaĪowanych
(osobno w grupach dezinformowanych i niedezinformowanych)
Zgodnie z hipotezą 3a, stan zagroĪenia Ja sprzyja poprawie odpowiedzi osób niedezinformowanych, a według hipotezy 3b – zmniejsza poprawnoĞü odpowie-dzi osób dezinformowanych. Hipoteza 3a została potwierdzona (F[1,220] = 13,25; p<0,001; Ș2 = 0,06), natomiast analizy dla hipotezy 3b dały wynik nieistotny
statystycznie (F[1,220] = 0,26; p = 0,608; Ș2<0,01). Interakcja miĊdzy
zagroĪe-niem Ja a dezinformacją była istotna statystycznie (F[1,220] = 8,40; p = 0,004; Ș2 = 0,04). RóĪnice miĊdzy grupami dezinformowanymi i niedezinformowanymi
były istotne zarówno w grupie, w której indukowano stan zagroĪenia Ja, jak i w grupie, w której go nie indukowano (odpowiednio: F[1,220] = 138,99; p<0,001; Ș2 = 0,38; F
[1,220] = 55,55; p<0,001; Ș2 = 0,20). Wyniki te przedstawiono na rys. 2.
2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0 brak obecna Dezinformacja P oprawno Ğü w pyt ania c h k ryt ycz ny c h
Rys. 2. ĝrednia poprawnoĞü w pytaniach krytycznych w grupach z zagroĪeniem i bez zagroĪenia Ja (osobno w grupach dezinformowanych i niedezinformowanych)
DYSKUSJA WYNIKÓW
Zgodnie z załoĪeniami, podanie osobom badanym materiału nastĊpczego
zawierającego dezinformacjĊ spowodowało spadek poprawnoĞci odpowiedzi
w teĞcie pamiĊci. Potwierdzono tym samym hipotezĊ 1 oraz dobrze juĪ udoku-mentowany w literaturze efekt dezinformacji (por. np. Campbell i in., 2007; Lindsay, Johnson, 1989; Loftus i in., 1978; Zaragoza, Lane, 1994). Stanowi to kolejne ostrzeĪenie dla psychologów sądowych, a takĪe oczywiĞcie dla policjan-tów i innych osób związanych z przesłuchiwaniem, Īe pamiĊü jest podatna na zniekształcenia związane z docieraniem do Ğwiadków błĊdnych informacji na temat zdarzenia, które widzieli lub słyszeli.
W eksperymencie potwierdzono takĪe hipotezĊ 2a – o mniejszej popraw-noĞci w teĞcie pamiĊci u osób nisko zaangaĪowanych w problem w porównaniu z osobami wysoko zaangaĪowanymi. Wynik ten koresponduje z wieloma donie-sieniami Ğwiadczącymi o tym, Īe osobiste zaangaĪowanie w sprawĊ facylituje przebieg procesów poznawczych jednostki (np. Eagly i in., 2001; Greenwald, 1980; Petty i in., 1981; Rogers i in., 1977).
2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0 brak obecna Dezinformacja P oprawno Ğü w pyt ania c h k ryt ycz ny c h
Nie potwierdziła siĊ natomiast hipoteza 2b, według której w grupie osób
dezinformowanych poprawnoĞü powinna byü wyĪsza w podgrupie osób wysoko
zaangaĪowanych w porównaniu z osobami nisko zaangaĪowanymi.
NajwyraĨ-niej zatem nie pojawił siĊ postulowany przez nas efekt powstania wiĊkszej Ğwia-domoĞci rozbieĪnoĞci miĊdzy materiałem oryginalnym a nastĊpczym u osób wy-soko zaangaĪowanych wskutek ich zwiĊkszonej koncentracji na treĞci obu ma-teriałów. MoĪliwe jest, Īe wiĊksze zaangaĪowanie z jednej strony powoduje lep-szą pamiĊü materiału oryginalnego, co działa korzystnie na pamiĊü, ale jedno-czeĞnie – z drugiej strony – skutkuje lepszym zapamiĊtaniem dezinformacji, co z kolei pogarsza wyniki w teĞcie dotyczącym materiału oryginalnego. Innymi
słowy, wysokie zaangaĪowanie moĪe owocowaü nawzajem znoszącymi siĊ
pro-cesami, a tym samym nie powodowaü ani podwyĪszenia, ani obniĪenia popraw-noĞci. Z kolei niskie zaangaĪowanie moĪe skutkowaü gorszym zapamiĊtaniem oryginału, negatywnie wpływającym na poprawnoĞü, ale jednoczeĞnie gorszym
zapamiĊtaniem dezinformacji, promującym poprawnoĞü. Zatem takĪe w tej
podgrupie mogą istnieü dwa nawzajem przeciwne procesy. Ogólnym efektem
tych mechanizmów moĪe byü to, co zaobserwowano w badaniach, czyli brak
róĪnic – wĞród osób poddanych działaniu dezinformacji – miĊdzy grupami wy-soko zaangaĪowanymi i nisko zaangaĪowanymi.
Potwierdziła siĊ hipoteza 3a, dotycząca wpływu zagroĪenia Ja na motywacjĊ do przetwarzania informacji odbieranych bezpoĞrednio po indukcji stanu zagro-Īenia. Spodziewano siĊ, Īe wskutek podania osobom badanym zagraĪającej Ja, negatywnej informacji zwrotnej odnoĞnie do funkcjonowania ich pamiĊci, zosta-nie u nich wzbudzony stan zagroĪenia. Stan ten powinien aktywizowaü motyw autowaloryzacji, którego realizacja powinna manifestowaü siĊ poprzez wzmoĪe-nie zaangaĪowania w zadanie nastĊpujące po indukcji stanu zagroĪenia. Zada-niem tym był odbiór materiału nastĊpczego, toteĪ oczekiwano, Īe w przypadku grup niedezinformowanych, w których materiał nastĊpczy zawierał informacje zgodne z materiałem oryginalnym, stan zagroĪenia finalnie spowoduje wzrost poprawnoĞci w teĞcie pamiĊci. HipotezĊ tĊ udało siĊ potwierdziü. Wydaje siĊ wiĊc, Īe stan zagroĪenia Ja rzeczywiĞcie moĪe mieü, paradoksalnie, korzystne efekty, jeĞli wskutek niego zwiĊkszona zostanie koncentracja na materiale po-prawnie streszczającym informacje oryginalne.
Nie udało siĊ jednakĪe potwierdziü hipotezy 3b, zgodnie z którą osoby, które bezpoĞrednio po indukcji stanu zagroĪenia Ja zostały wystawione na odbiór dez-informacji, powinny mieü niĪszą poprawnoĞü w teĞcie pamiĊci w porównaniu z osobami, które przed odbiorem dezinformacji nie zostały wprowadzone w stan zagroĪenia Ja. Interpretacja tego wyniku moĪe byü podobna jak w przypadku
hipotezy 2b, to znaczy, jest moĪliwe, Īe wzbudzenie zagroĪenia Ja owocuje dwoma procesami, wywierającymi nawzajem przeciwne działanie. Z jednej stro-ny, zagroĪenie Ja moĪe polepszaü zapamiĊtanie dezinformacji, co powodowa-łoby spadek poprawnoĞci. Z drugiej jednak strony moĪe ono nasilaü ĞwiadomoĞü rozbieĪnoĞci, która redukuje wpływ dezinformacji. Ogólny rezultat moĪe byü taki, jak uzyskano: grupy ze wzbudzonym i niewzbudzonym stanem zagroĪenia Ja nie róĪnią siĊ poprawnoĞcią w teĞcie pamiĊci materiału oryginalnego.
Zaobserwowane mechanizmy korespondują takĪe z załoĪeniami teorii dyso-nansu poznawczego Festingera (1957/2007). Jak juĪ wspomniano, w prezento-wanym eksperymencie stan zagroĪenia Ja został wprowadzony poprzez podanie osobom badanym negatywnej informacji zwrotnej odnoĞnie do funkcjonowania ich pamiĊci na tle grupy rówieĞniczej. Podanie uczestnikom negatywnej
infor-macji zwrotnej dotyczącej funkcjonowania ich pamiĊci najprawdopodobniej
wprowadziło ich w negatywny stan emocjonalny i poczucie dyskomfortu. Aby
zniwelowaü doĞwiadczany dysonans (pomiĊdzy Ja realnym a Ja poĪądanym),
uczestnicy podjĊli próbĊ jego redukcji poprzez chĊü dobrego wykonania kolej-nych aktywnoĞci. Motywacja do osiągniĊcia dobrego wyniku w teĞcie pamiĊci
powinna spowodowaü wzrost poprawnoĞci odpowiedzi. Taki mechanizm
za-pewne miał miejsce – zarówno u uczestników wysoko, jak i nisko zaanga Īowa-nych. Jednak osoby wysoko zaangaĪowane – dysponujące dobrą pamiĊcią mate-riału oryginalnego – oparły siĊ dobrze zapamiĊtanej dezinformacji, natomiast osoby nisko zaangaĪowane, słabo pamiĊtające materiał oryginalny, uległy dezin-formacji pomimo to, Īe ich motywacja do osiągniĊcia dobrego wyniku w teĞcie pamiĊci mogła byü wysoka.
SłaboĞci procedury eksperymentalnej
Słabym punktem uĪytej procedury jest to, Īe nie mierzono w niej skuteczno-Ğci manipulacji zaangaĪowaniem ani zagroĪeniem. Postąpiono tak dlatego, Īe procedura badawcza była juĪ i tak przeładowana i obciąĪająca dla badanych, badania były przeprowadzane podczas lekcji w szkole, dodanie wiĊc odnoĞnych
testów do procedury spowodowałoby, Īe trwałaby ona dłuĪej niĪ 45 minut.
Z drugiej strony jednak trzeba zauwaĪyü, Īe zastosowana manipulacja zaangaĪo-waniem jest doĞü typowa dla eksperymentów tego rodzaju i była z powodzeniem stosowana w licznych badaniach na Zachodzie i w Polsce (np. Petty i in., 1981; Szpitalak, Polczyk, 2010).
RównieĪ z powodu ograniczenia czasowego nie mierzono róĪnych
szyb-koĞci uczenia siĊ. Jednak pomiar tych zmiennych był niemoĪliwy z powodu ograniczeĔ czasowych. Replikacja uzyskanych efektów w kolejnych badaniach,
w których zmienne te bĊdą kontrolowane, jest niezbĊdnym zadaniem
badaw-czym na przyszłoĞü.
BIBLIOGRAFIA
Allport, G. W. (1943). The ego in contemporary psychology. Psychology Review, 50, 451-478. Apsler, R., Sears, D. O. (1968). Warning, personal involvement, and attitude change. Journal of
Personality and Social Psychology, 9, 162-166.
Bellezza, F. S. (1984). The self as a mnemonic device: The role of internal cues. Journal of
Per-sonality and Social Psychology, 47, 506-516.
Belli, R. F. (1989). Influence of misleading postevent information: Misinformation interference and acceptance. Journal of Experimental Psychology, 118, 72-85.
Campbell, J. M., Edwards, M. S., Horswill, M. S., Helman, S. (2007). Effects of contextual cues in recall and recognition memory: The misinformation effect reconsidered. British Journal of
Psychology, 98, 485-498.
Craik, F. I. M., Lockhart, R. S. (1972). Levels of processing: A framework for memory research.
Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 11, 671-684.
Dalton, A. L., Daneman, M. (2006). Social suggestibility to central and peripheral misinformation.
Memory, 14, 486-501.
Eagly, A. M., Kulesa, P., Chen, S., Chaiken, S. (2001). Do attitudes affect memory? Tests of the congeniality hypothesis. Current Directions in Psychological Science, 10, 5-9.
Festinger, L. (1957/2007). Teoria dysonansu poznawczego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Greenwald, A. G. (1980). The totalitarian ego: Fabrication and revision of personal history.
Ameri-can Psychologist, 35, 603-618.
Greenwald, A. G. (1985). Personaliza versus zasada wewnĊtrznej jednoĞci osoby. Przegląd
Psy-chologiczny, 28, 887-923.
Greenwald, A. G., Pratkanis, A. R. (1988). „Ja” jako centralny schemat postaw. Nowiny
Psy-chologiczne, 2, 20-70.
Gur, R. C., Sackeim, H. A. (1979). Self-deception: A concept in search of a phenomenon. Journal
of Personality and Social Psychology, 37, 147-169.
Kendzierski, D. (1980). Self-schemata and scripts: The recall of self-referent and scriptal informa-tion. Personality and Social Psychology Bulletin, 6, 23-29.
Lindsay, D. S., Johnson, M. K. (1989). The reversed eyewitness suggestibility effect. Bulletin of
the Psychonomic Society, 27, 111-113.
Loftus, E. F. (1979). Reactions to blatantly contradictory information. Memory and Cognition, 7, 368-374.
Loftus, E. F., Miller, D. G., Burns, H. J. (1978). Semantic integration of verbal information into a visual memory. Journal of Experimental Psychology: Human Learning and Memory, 4, 19-31.
Łukaszewski, W. (1978). Struktura ja a działanie w sytuacjach zadaniowych: empiryczne studium
nad funkcjami osobowoĞci. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Markus, H. (1977). Self-schemata and processing information about the self. Journal of Persona-
Paszkiewicz, E. (1974). Ja a zachowanie. Psychologia Wychowawcza, 2, 192-209.
Petty, R. E., Cacioppo, J. T., Goldman, R. (1981). Personal involvement as a determinant of argu-ment-based persuasion. Journal of Personality and Social Psychology, 41, 847-855.
Pezdek, K. (1977). Cross-modality semantic integration of sentence and picture memory. Journal
of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 3, 515-524.
Polczyk, R. (2007). Mechanizmy efektu dezinformacji w kontekĞcie zeznaĔ Ğwiadka naocznego. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu JagielloĔskiego.
Reykowski, J. (1979). Motywacja: postawy prospołeczne i osobowoĞü. Warszawa: PaĔstwowe Wydawnictwo Naukowe.
Rogers, T. B., Kuiper, N. A., Kirker, W. S. (1977). Self-reference and the encoding of personal information. Journal of Personality and Social Psychology, 35, 677-688.
Schacter, D. L. (2003). Siedem grzechów pamiĊci. Warszawa: PaĔstwowy Instytut Wydawniczy. Sedikides, C. (1993). Assessment, enhancement, and verification determinants of the
self-evalua-tion process. Journal of Personality and Social Psychology, 65, 317-338.
Sedikides, C., Green, J. D. (2004). What I don’t recall can’t hurt me: Information negativity versus information inconsistency as determinants of memorial self-defense. Social Cognition, 22, 4-29.
Sedikides, C., Strube, M. J. (1995). The multiply motivated self. Personality and Social Psycho-
logy. Bulletin, 21, 1330-1335.
Sedikides, C., Strube, M. J. (1997). Self-evaluation: To thine own self be good, to thine own self be sure, to thine own self be true, and to thine own self be better. W: M. P. Zanna (red.),
Ad-vances in Experimental Social Psychology, 29, 209-269. New York: Academic Press.
Symons, C. S., Johnson, B. T. (1997). The self-reference effect in memory: A meta-analysis.
Psy-chological Bulletin, 121, 371-394.
Szpitalak, M., Polczyk, R. (2010). Warning against warnings: Alerted subjects may perform worse. The impact of misinformation, involvement and warning on eyewitness testimony. Polish
Psychological Bulletin, 41, 105-112.
Szpitalak, M., Polczyk, R. (w opracowaniu). Kwestionariusz Oceny Pracoholizmu.
Tousignant, J. P., Hall, D., Loftus, E. F. (1986). Discrepancy detection and vulnerability to mis-leading postevent information. Memory and Cognition, 14, 329-338.
Wojciszke, B. (2003). Człowiek wĞród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe Scholar.
Wright, D. B., Stroud, J. N. (1998). Memory quality and misinformation for peripheral and central objects. Legal and Criminological Psychology, 3, 273-286.
Zaragoza, M. S., Lane, S. M. (1994). Source misattributions and the suggestibility of eyewitness memory. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 20, 934-945.
THE IMPACT OF SELF-THREAT AND PERSONAL ENGAGEMENT ON DISTORTIONS OF MEMORY REPORTS
S u m m a r y
The main aim of the presented experiment was to verify whether self-threat and low engagement influence memory processes of eyewitnesses, including their susceptibility to misinformation. The results replicated the eyewitness misinformation effect. Also, according to the hypotheses, high engagement and self-threat resulted in better memory, enhancing the performance of non-misled participants. However, the hypotheses stating that self-threat and engagement influence the sus-ceptibility to misinformation were not confirmed. The enhancement of memory of non-misled subjects was interpreted in terms of increased motivation to self-protecting and more careful proc-essing of the material to be remembered. The lack of relationship between self-threat, engagement and the susceptibility to misinformation could be due to the fact that self-threat and engagement act oppositely: on the one hand, they enhance the memory of the original event, but they also increase the memory of misinformation. Thus, no general effect is present.
Key words: memory, misinformation, eyewitness testimony, engagement, motivation, self-threat, engagement.
