"Oniryczny" słownik Bolesława Leśmiana

Joanna Pomykała

"Oniryczny" słownik Bolesława

Leśmiana

Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica 8, 245-261

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

F O L IA L IT T E R A R IA PO L O N IC A 8, 2006

J o a n n a P o m y k a ła

„ONIRYCZNY” SŁOWNIK BOLESŁAWA LEŚMIANA

Jak w ażny dla L eśm iana jest język, wie chyba każdy, k to choć w m ini­

malnym stopniu zn a tw órczość a u to ra Ł ąki, a zw łaszcza - zajm ujący się

jego dorobkiem literackim historycy literatury. T ym bardziej dziw i, że tak

mało prac zostało pośw ięconych zagadnieniom języka tej poezji. Szczególnie

widoczny jest b ra k opracow ań, k tó re zebrałyby i opisały język poetycki

Bolesława L eśm iana, choć oczywiście nie m o ż n a zapom nieć o książce S. K.

Papierkowskiego Bolesław Leśmian. Studium języko w e , w której a u to r podej­

muje taką p róbę. P o zo stała część artykułów pośw ięconych językow i poetyc­

kiemu a u to ra Ł ą k i dotyczy tylko jednego z aspektów tego przecież istotnego

zagadnienia. M o żn a tu wymienić choćby takie artykuły, jak: M ichała G łow iń­

skiego Leśm ian - sen, Jan u sza Sławińskiego Sem antyka p oetycka Leśmiana,

a także dw a now sze teksty, pierwszy au to rstw a U rszuli Sokolskiej Świat

barw w „Łące” i w „Sadzie rozstajnym ”, drugi - U rszuli K ęsikow ej pt.

Leksyka roślinna w p oezji Leśm iana1.

Moim celem, p o d o b n ie ja k w p rzypadku przyw ołanych artykułów , jest

opis jedynie w ycinka języka poetyckiego a u to ra Ł ąki. A nalizie zostanie

poddane słowo „ sen ” i jego deryw aty. Leksem ten stanow i pierwszy sygnał

obecności m o ty w u czy tem atu snu, który często pojaw ia się w tw órczości

poetyckiej L eśm iana. Słowo to nie je st oczywiście jedynym , jak ie tw orzy

„»oniryczny« słow nik poezji Bolesława L eśm iana” , ale z pew nością jest

jego najw ażniejszym elem entem . W najszerszym pojęciu „słow nika oniry-

cznego” , k tó ry zaprezentow ała A leksandra O kopień-S ław ińska2, w skład

słownictwa tw orzącego oniryczną czy senną atm osferę u tw o ru w chodzą

takie m.in. leksem y, jak : coś, jakiś, jak b y , niby, gdzieś, zda się, w tem ,

1 S. K. P а р i e r k o w s k i, Bolesław Leśmian. Studium języko w e, Lublin 1964; M . G ł o ­ w iń s k i, Leśmian - sen, [w:] i d e m , Zaświat przedstawiony. Szkice o poezji Bolesława Leśmiana, Kraków 1998; J. S ł a w i ń s k i , S em antyka poetycka Leśmiana, [w:] Studia o Leśmianie, red. M. Głowiński, J. Sławiński; U . S o k o l s k a , Świat barw w „Ł ące” i w ,,Sadzie rozstajnym ”, [w:] Twórczość Bolesława Leśmiana. Studia i szkice, red. B. Stelmaszczyk, T . Cieślak, K raków 2000; U. K ęsikow a, L e k sy k a roślinna w poezji Leśmiana, ibidem.

2 A. O k o p i e ń - S ł a w i ń s k a , S ny i poetyka, „T eksty” 1972, n r 2.

246

Jo an n a Pom ykała

nagle, niespodzianie, potem oraz w spółrzędne spójniki. W ystępują one oczy­

wiście w poezji a u to ra Ł ą k i, wydaje m i się jed n ak , że nie są aż ta k istotne

dla sennego k lim atu tw órczości Bolesława Leśm iana. P o n a d to takie ujęcie

m oże d oprow adzić do sytuacji, w której w szystko jest snem i ze snem się

kojarzy, a przecież jest to tylko jeden z wielu m otyw ów , obecnych w poezji

Leśm iana.

T rzeb a w tym m iejscu także zaznaczyć, że obecność w tekście poetyckim

słow a „ sen ” czy jego deryw atu nie jest rów noznaczna z tym , że ze snem

ja k o m otyw em (tem atem ) m am y d o czynienia i odw rotnie, brak owego

leksem u nie świadczy o tym , iż dany utw ó r nie jest np. zapisem snu czy

jego tem atyzacją.

N iem niej je d n a k , czytając poezję Bolesława L eśm iana, nie sposób nie

zauw ażyć słow a „sen ” , k tó re w ydaje się być w szechobecne, i które, jeśli

uśw iadom im y sobie, ja k ą wagę przyw iązyw ał Leśm ian d o języka, nie znalazło

się w tej tw órczości przypadkiem i nie jest, co m o żn a pow iedzieć już w tym

miejscu, jedynie ozdobnikiem , „zapchajdziurą, w atą, k tó rą m o ż n a wypełnić

każd ą szczelinę bez szkody d la całości” 3. Po tym praw dziw ym , ale dziś już

oczywistym stw ierdzeniu M ichał G łow iński pisze tak:

Jest słowem [sen - J.P.] pełniącym wyraźne funkcje m etatekstow e, ujaw niającym charakter przedstaw ionego w wierszu świata, albo inaczej - je st w skaźnikiem interpretacyjnym, po­ zwalającym ustalić statu s ontologiczny rzeczywistości poetyckiej, a także - sugerującym sposoby lektury. W skazując czytelnikowi, że m a do czynienia z wizją p o etycką zro d zo n ą ze snu lub wręcz o dznaczają się właściwościami m arzenia sennego [...]. W swej funkcji metatekslowej (często niezależnie od konkretnego znaczenia, w jakim zostało użyte) słowo „sen” pełni więc w wierszach Leśm iana funkcję podstaw ow ą, bez niego nie m ożna w ogóle m ów ić o śnie w jego poezji, gdyż nie byłoby p o tem u bezpośrednich dan y ch 4.

T en d ość tajem niczy i enigm atyczny frag m en t arty k u łu Głowińskiego,

w ybitnego sk ąd in ąd b adacza tw órczości Leśm iana, nie w yjaśnia w sposób

jasn y i k larow ny roli słow a „sen ” w poezji a u to ra Ł ą ki, a co najważniejsze,

czyni z tego leksem u w arunek konieczny do zaistnienia snu w poezji Bole­

sław a L eśm iana, co wydaje się niepraw dziw ym tw ierdzeniem , gdyż są utwory

w d o ro b k u tego poety, któ re m o żn a by nazw ać „onirycznym i” , choć nie

pojaw ia się w nich słowo „sen ” :

U w spółotw artych stoim drzwi, M arszcząc k u dalom swoje brwi. N ic - tylko próg, tej chaty próg, G ład zo n y wciąż u tru d ą nóg -A z d a la w słońcu szumi las, I wiem, że w Jesie nie m a nas! 3 M . G łow iński, op. cit., s. 235. 4 Ibidem.

„O niryczny” słownik Bolesława Leśm iana

247

W dłoni już pełny dzierżysz dzban, ICrew d o ń upływ a z naszych ran, Nic - tylko krew i tylko krew, I dwojga ust wyklęty śpiew - A z d ala w słońcu szumi las, I wiem, że w lesie nie m a nas!5

Przywołany artykuł M . G łow ińskiego pt. Leśm ian - sen zaw iera jeszcze

inne uproszczenia i uogólnienia, k tó re jed n a k nie m ieszczą się w kręgu

interesujących m nie w tym miejscu problem ów . N ie m o żn a je d n a k zap o m ­

nieć, że jest to właściwie jedyny tekst historycznoliteracki w całości p o ­

święcony m otyw ow i snu w poezji Bolesława Leśm iana.

W zw iązku z tym , co do tej pory napisałam , w ydaje m i się, że w arto

odpowiedzieć n a pytanie: Jak ie znaczenie m a słowo „sen” w poezji Bole­

sława Leśm iana? Swoje rozw ażania rozpocznę od dw óch g ru p w yrazo­

wych, którym i, ja k zaznaczył ju ż O stap-O rtw in, Leśm ian posługuje się

nader często. Są to rzeczow niki i czasow niki, rzadziej p rzym iotniki6. Spo­

strzeżenie to dotyczy także interesującego m nie tu taj słow a „sen ” i jego

derywatów.

1. R Z E C Z O W N IK I

W całym d o ro b k u poetyckim Bolesława L eśm iana rzeczow nik „sen ”

w formie podstaw ow ej pojaw ia się 451 razy. Jeśli doliczyć do tego takie

leksemy, jak : „p ó łsen ” (5), „śn ig ro b ek ” (3), „bezsenność” (1), „śn isk o ” (1),

„śniarz” (1), „sen n ik ” (1), „Ś n itru p ek ” (1), to liczba użyć słow a „sen ”

i jego deryw atów jeszcze wzrośnie. N ato m iast słowo ,ja w a ” pojaw ia się

tylko 23 razy. T a k zn aczna rozbieżność nie jest zapew ne tylko przypadkiem ,

lecz stanowi św iadom y zabieg, jeśli wziąć p od uw agę rolę i znaczenie, jakie

mial język ja k o środek w yrazu dla Leśmiana.

W tab. 1 prezentuję obecność słow a „sen ” i jego deryw atów w kategorii

rzeczownikowej w poszczególnych to m ach 7.

5 Wszystkie cytow ane wiersze Leśm iana pochodzą ze zbioru: B. L e ś m i a n , Poezje zebrane, oprać. A. M adyda, T o ru ń 2000.

6 Tym trzem gru p o m poświęcę miejsce w swym artykule, choć w poezji Leśm iana pozostałe części mowy są także reprezentow ane przez „sen” i jego deryw aty.

1 M am oczywiście świadom ość, że traktow anie Utworów rozproszonych ja k o tom ika p o ­ etyckiego to duże uproszczenie, które w innych okolicznościach m ogłoby być p o trak to w an e jako błąd. Niemniej jed n ak d la p o trzeb tego artykułu je st ono dopuszczalne, gdyż zbiór ten traktuję jako wiersze, które zostały opublikowane przed rokiem 1912 (wydanie Sadu rozstajnego).

248

Jo an n a Pom ykała T a b e l a 1' ^ ^ ^ - ^ T y t u ł y tom ów K ateg o ria U R SR Ł N C DL Rzeczownik 2 (91) 2 (114) 3 (71) 7 (141) 1 (45)

Pierw sza w artość zapisana bez naw iasu w skazuje n a liczbę derywatów

interesującego nas tu taj słowa, zaś zapisana w naw iasie - liczbę wszystkich

użyć leksem u „sen ” w poszczególnych tom ach. A naliza w artości zawartych

w tab . 1 w skazuje w yraźnie, że rzeczow nik „sen ” p ojaw ia się najczęściej

w N apoju cienistym , zaś najrzadziej w Dziejbie leśnej. M uszę w tym miejscu

zw rócić uw agę na fakt, k tó ry sugerow ałam ju ż wcześniej, iż do stworzenia

tej swoistej statystyki użyć interesującego m nie tu taj w yrazu zostały wliczone

naw et te leksemy, k tó re pojaw iają się w utw orach, nie zaliczanych przeze

m nie d o wierszy „o nirycznych” . N iem niej je d n a k rezu ltat zaprezentowanego

powyżej zestaw ienia wydaje się interesujący z co najm niej dw óch przyczyn.

P o pierw sze, jeśli p rzypom nim y sobie c h ro n o lo g ię w y d ań kolejnych

to m ó w 9, to bez tru d u zauw ażym y, że od Utworów rozproszonych do Sadu

rozstajnego m am y tendencję rosnącą, następnie liczba użyć słowa „sen”

znaczenie m aleje w Łące, ale ju ż w Napoju cienistym m o żn a zauważyć

w yraźny w zrost użyć przez poetę interesującego nas w yrazu, natomiast

w Dziejbie leśnej - znaczny spadek obecności tego leksem u. M am oczywiście

św iadom ość, że ro zpatryw anie całego d o ro b k u poetyckiego Bolesława Leś­

m ian a w p o rz ą d k u chronologicznym jest właściwie niem ożliw e10. Jeśli jednak

weźmiemy p o d uw agę wiersze, k tó re znalazły się w Utworach rozproszonych

o raz w tom ach: S a d rozstajny, Ł ą ka i N apój cienisty, czyli te, na wybór

których Leśm ian m iał wpływ, to m ożem y pokusić się o stwierdzenie, że

a u to r Ł ą k i, poszukując odpow iedniej form y językow ej i sposobu obrazowa­

nia, to odchodzi, to p o w raca do słow a „sen ” i jego odm ian.

P o drugie, z zestaw ienia zaw artego w tab . 1 w ynika jeszcze je d n a bardzo

w ażna cecha L eśm ianow skiego języka „onirycznego” . Jeśli bow iem porów­

nam y w artości p o d an e w naw iasie i te bez naw iasu, to zauważymy, że

znacznie od siebie odbiegają. Słowo „sen” w Utworach rozproszonych w swej

wersji podstaw ow ej pojaw ia się 90 razy, zaś w yraz od niego pochodny

„p ó łsen ” 1 raz. P o d o b n ą sytuację m ożem y także o d n o to w ać w pozostałych

tom ach: w Sadzie rozstajnym : „sen ” - 113, „sen n ik ” — 1; w Łące', „sen"

s O bjaśnienia skrótów i d aty pierwszych wydań poszczególnych tom ów : U R - Utwory

rozproszone 0 , SR - S a d rozstajny (1912), Ł - Ł ą ka (1920), N C - N apój cienisty (1936),

D L - Dziejba teina (1938 pośm .).

9 P atrz przyp. 7 i 8. Po n ad to m usimy także pam iętać, że w yboru wierszy d o tomu Dziefa

teina nie d o k o n a ł Leśm ian.

„O niryczny” słownik Bolesława Leśm iana

249

-6 9 , „półsen” - 1, „śn iarz” - 1; w Napoju cienistym : „ sen ” - 134, „półsen”

- 3, „Ś nigrobek” - 3, „Ś nisko” - 1, „ śn itru p ek ” - 1, „śniw ułe” - 1;

w Dziejbie leśnej: „sen ” - 45.

Z tych do k ład n y ch , ja k sądzę, wyliczeń w ynika, że Leśm ian, jeśli brać

pod uwagę tylko rzeczow niki, ogranicza się do utw o rzen ia zaledwie kilku

derywatów rzeczow nikow ych od słow a „sen ” .

Jeśli przyjrzeć się bliżej tym pow ołanym do istnienia przez a u to ra Ł ą k i

słowom pod względem słow otw órczym , to zauw ażym y, że jed en leksem

powstał przez d o d an ie p rzed ro stk a pól-, za p o m o cą przyrostków : -arz, -isko,

-iwule, -пік u tw o rzo n o cztery leksemy, zaś dw a są złożeniam i: „Ś nigrobek”

i „śnitrupek” .

2. C ZA SO W N IK I

Czasowniki to, o b o k rzeczow ników , najczęściej sp o ty k a n a część m ow y

w poezji L eśm iana. W całej poetyckiej tw órczości a u to ra Ł ą k i czasow nik

„śnić” i jego deryw aty pojaw iają się około 97 razy. Liczba ta ro zkłada

się na poszczególne tom y. Przy ogólnej charakterystyce interesującej m nie

tutaj grupy leksem ów brałam p o d uw agę tylko liczbę i osobę czasow ników .

Podobnie ja k w w ypadku rzeczow ników zo stan ą p o d an e dw ie w artości.

Zasada ich odczytania jest rów nież ta k a sam a ja k w w ypadku kategorii

rzeczownikowej. W yniki przeprow adzonej przeze m nie analizy przedstaw iam

w tab. 2.

T a b e l a 2 \ T y t u ł y tom ów Forma "... ... U R SR Ł N C D L Suma 1 os. łp. 4 (5 ) 0 1 (1) 3 (5 ) 1 (D 9 (1 2 ) 2. os. Ip. 0 2 ( 2 ) 1 (2) 2 (4 ) 1 (1) 6 (9 ) 3. os. lp. 3 (3 ) 5 (1 1 ) 7 (1 4 ) 10 (18) 3 ( 6 ) 28 (52) 1. os. 1. mn. 0 0 _{1 (i)} 0 _{1 (1)} 2 ( 2 ) 2. os. 1. mn. 0 0 0 0 0 0 3. os. 1. mn. 4 ( 5 ) 3 (3 ) 3 (4 ) 4 ( 5 ) 4 ( 5 ) 18 (22) Suma 11 (13) 10 (16) 13 (22) 19 (32) 10 (14) 63 (97)

250

Jo an n a Pom ykała

A nalizując w yniki zaw arte w tab . 2 zauw ażam w yraźną dom inację 3 os.

lp. i całkow ity b ra k 2 os. 1. m n. D o p iero n a trzecim m iejscu plasuje się

I os. lp. Jest niem al pew ne, że zaprezentow ane w yniki m a ją związek ze

sposobam i realizacji przez L eśm iana snu ja k o m otyw u czy te m a tu obecnego

w jego poezji11. P roblem te n w ykracza jed n a k p o z a w yznaczone przeze mnie

ram y tem atyczne tego artykułu.

Jeśli n a to m ia st ro zp atry w ać liczbę użyć słow a „sen ” i jeg o derywatów

w poszczególnych to m ach , to okazuje się, że najczęściej p ojaw ia się ono

w N apoju cienistym, zaś najrzadziej - w Utworach rozproszonych. Jednak

z p u n k tu w idzenia prezentow anego w tym arty k u le ciekaw sze wydają się

inne w yniki, a m ianow icie liczba deryw atów czasow nika „śnić” . P o pierwsze,

trzeba zw rócić uw agę n a m ałe rozbieżności m iędzy liczbam i zapisanymi

w n aw iasach i bez naw iasów , co z pew nością św iadczy o zdecydowanie

większej niż w p rzy p ad k u rzeczow ników inw encji słow otw órczej Leśmiana,

z której je s t z n a n a jeg o poezja. P o drugie, najw ięcej o d m ian czasownika

„śnić” p o jaw ia się w Napoju cienistym, zaś najm niej - w D ziejbie leśnej.

P o n a d to deryw aty czasow nika „śnić” m o ż n a podzielić jeszcze na dwie

grupy. D o pierwszej n ależą tak ie leksemy, k tó re nie p o trzeb u ją właściwie

k o m en tarza, ale spełniają isto tn ą rolę w w ierszach a u to ra Ł ą k i, gdyż infor­

m u ją n a s o tym , iż ze snem (zapisem snu) będziem y m ieć d o czynienia. Do

takich czasow ników n ależą form y: „śnił” , „ śn i” , „śni się” , „śn i mi się”,

„śnisz” i „śnić” . W drugiej grupie znajdują się czasow niki interesujące pod

względem słow otw órczym , ale chyba przede wszystkim p od względem znacze­

niow ym 12. Pojaw iają się bow iem w poezji L eśm iana tak ie form y czasowniko­

we, ja k : „w śnić (się)” , „w śniw ać” , „w yśnić” , „w yśniw ać” , „przyśniwać”,

„ośnijże” , „śniw ać” , „odeśnić” . Jeśli przyjrzym y się w ym ienionym leksemom,

to łatw o zauw ażym y, że zostały utw orzone za p o m o cą przedrostków , np.:

w-, wy-, p rzy-, o-, ode-, tylko jeden z nich - za p o m o cą p rzy ro stk a -imć.

3. P R Z Y M IO T N IK I

P rzym iotniki nie są zbyt liczne w śród interesującego m nie tu taj słownict­

wa. C echa ta nie tylko dotyczy leksem u „senny” , lecz także całości słownika

Leśm iana. Jest to je d n a k grupa dość interesująca zarów no p o d względem

gram atycznym , ja k i znaczeniowym .

11 O sposobach tran sp o n o w an ia zjawisk sennych n a zjawiska literackie - w artykułach A. O k o p i e ń - S ł a w i ń s k a , S n y i poetyka·, A. S o b o l e w s k a , Ja k sen je s t zrobiony? Po­

etycka m ateria snu.

12 Znaczenia, jak ie Leśm ian nadaje rzeczow nikom , czasow nikom i przymiotnikom, Ц zaprezentow ane w części niniejszego artykułu, zatytułow anej Przegląd znaczeń siowa ,zen".

„ O n iry c z n y ” sio w n ik B o le sław a L e śm ia n a 251

Jeśli spojrzym y n a w yniki zaw arte w tab. 3, to zauw ażym y, że tendencja

do pojaw iania się słowa „senny” w poszczególnych to m ach odbiega od

tego, z czym spotkaliśm y się przy okazji opisu kategorii rzeczow nikow ej

i czasownikowej.

T a b e l a 3 ytuły tom ów Kategoria U R SR Ł N C D L Przymiotnik 3 (10) 6 (14) 3 (13) 8 (13) 0

Ogólna liczba interesujących m nie tu taj przym iotników je st niem al rów na.

Wyjątek stanow i D ziejba leśna, w której w ogóle nie p ojaw ia się tak i leksem.

Najwięcej p rzy m io tn ik ó w p ojaw ia się w S a d zie rozstajnym , najm niej

- w Utworach rozproszonych, n ato m iast najw iększe bogactw o przym iotników

możemy odnaleźć w Napoju cienistym. Jest także rzeczą oczyw istą, że

dominuje w nim słowo „senny” , które swym znaczeniem , w większości

przypadków, nie w ykracza p oza słownikow e znaczenie tego leksem u13. Is t­

nieje jed n ak w poezji a u to ra Ł ą k i dość duża, ja k n a tę kategorię, liczba

derywatów o rodow odzie przym iotnikow ym , rzeczow nikow ym i czasow niko­

wym, np.: „w śn io n y ” , „p o d śn io n y ” , „przeciw senny” , „prześniony” , „śnisty” ,

„wyśniony” , „w eśniony” , „niedośniony” . W szystkie one, z w yjątkiem leksemu

„śnisty” , zostały u tw orzone z a p o m o cą p rœ d ro stk ô w : w-, pod-, niedo-,

przeciw-, prze-, we-.

4. P R Z E G L Ą D Z N A C Z E Ń S Ł O W A „ S E N ” 14

N a w ieloznaczność słow a „sen” w poezji B olesław a L eśm iana wskazuje

Michał G łow iński, k tó ry podejm uje p ró b ę w yróżnienia g rup znaczeniowych

interesującego m n ie tu taj leksem u. Są to: 1. sen ja k o stan; 2. sen ja k o

czynność; 3. sen ja k o sposób działan ia lub istnienia; 4. sen ja k o k o m p o n en t

podmiotu; 5. sen ja k o elem ent natury; 6. sen urzeczow iony15.

Jeśli je d n a k spojrzym y n a problem atykę „o nirycznego” słow nictw a Leś­

miana (rzecz dotyczy tylko słow a „sen ” ), to zauw ażym y, iż gam a znaczeń

13 W edług M ałego słownika synonimów w yrazam i bliskoznacznym i d o słow a „senny” są: „powoli” , „w olno” , „cichy” , „leniw y” .

14 N iestety, n ie jestem w stanie zaprezentow ać w tym artykule w szystkich przykładów użycia przez L eśm iana słow a „sen” , dlatego zdecydow ałam się n a prezentację tylko tych najciekawszych.

2 5 2 Jo an n a Pom ykała

je s t szersza, niż w ynika to z p racy M ich ała G łow ińskiego. „ S e n ” bowiem,

w chodząc w zw iązki z innym i leksem am i, tw orzy now e w artości językowe,

k tó re w ykraczają p oza to , co odnotow ują słowniki języ k a polskiego, zarówno

obecne, ja k i w spółczesne Leśm ianow i.

Przegląd ow ych znaczeń sem antycznych i stylistycznych rozpocznę od

najbardziej oczywistej k ategorii, ja k ą jest „sen ro zu m ian y ja k o marzenie,

w izja” , np.:

Sen kroczy m ój. (N oc zimowa, S R )16 - m arzenie, w izja

Jej ciało - biały sen kategoriam i samej sobie, T ym snem o b jęta - czeka n a skinienie (Pantera, SR)

- m arzenie

N i snem się w n iebo zam ierzyć, ja k strzała, A ni w ysłuchać m odlitw y szeptanej

Przez w łasną duszę d o w łasnego d a ła ... (Nieznana podróż Sindbada Żeglarza, SR) - m arzenie, wizja

Jak gdybyś rozlał sen jed en w d w a dzbany (N ieznana podróż Sindbada Żeglarza, SR) - m arzenie, wizja

G ra ł d drzew ne obłędy, sen umarłej zieleni (Dąb, Ł) - m arzenie

- N ie j a - lecz sen m ój kategoriam i głód K ołacze d o m oich w ró t (Schadzka, Ł)

- m arzenie senne, o braz pow stały w czasie spania N iegdyś skrzydła w iatraków sen, posłuszny wiośnie,

Złocił m u kategoriam i groźne m iecze rycerskich orszaków (Don Kichot, Ł) - A j a udaję, żem spoczął n a rosach,

i o niczym nie wiem i sny m am dziedęce ( Wrogowie, N C ) - naiw ne pragnienie

O czom ledw o naznaczyłem w próżni

M iejsce sp o tk an ia snu m ego z błękitem (Sen wiejski, D L ) - m arzenie, wizja

O b raz te n - O b raz ten

T o płonącej świecy sen (Sen świecy, U R ) - wizja

16 Wszystkie wyróżnienia pojawiające się w niniejszym tekście pochodzą od jej autorki (Joanna Pomykała).

„O niryczny” słow nik Bolesława Leśm iana 2 5 3

Noc już księżyc opiew a w snach, w ogniach drży cała,

W pierś rytm em nabrzm iew a, snem, ogniem ju ż p a ła {Księżycowe upojenie, U R )

K olejnym i k a te g o ria m i z n ac ze n io w y m i,

k tó re p o jaw iają się w poezji

Leśmiana, są:

1.

c zy n n o ść m a rz e n ia , śn ie n ia , k tó r a

m oże być w yrażona czasow ni­

kiem, np.:

Zachciało się mej głowie

Śnić miłość wśród połu d n ia ( W południe, SR) - marzyć

Aż do w chłonięcia oddali i cisz,

Aż do niewiedzy, dia kogo ta k śnisz! (Zm ierzch m ajowy, SR) - marzyć

Śniła mi się w śródiesiu b u rza i pieszczota (Strój, Ł) - marzyć

Śniło mi się, że znika treść kw iatów wątpliw a {Sen, N C ) - wyobrażałem sobie, widziałem

bądź

poprzez zw iązek

rz ec zo w n ik a

„sen” z czasow nikiem (najczęściej pojaw ia

się tutaj czasow nik „m ieć” ), np.:

Sen miałem, ale - jak i? {Róże, SR) - śniłem, m arzyłem

U twojej w rótni, n a tym rozstaju

Samemu sobie - snem się wydarzyć {Niebo przyćmione, SR) - przyśnić się

ale także im iesłow em , np.:

Śniąc zemstę w głębi alej, wśród ró ż i motyli,

Wahał się by nie była czcza i byle ja k a - {Sidi Numan, SR ) - w yobrażając (m arząc)

2. fizjologia, np.:

Piersi bezsenne i bezsporne

Pieszczota zm ierzchu nuży i tłoczy {Niebo przyćmione, SR ) - pozbaw iona snu

Czemu ciebie poległą snem n a mej rozpaczy,

Pieszczę tak , ja k b y w szczęściu przepychu dostatnim {O zmierzchu, SR) - śpiącą

2 5 4 Jo an n a Pom ykała

1 uśm iechem g o k oją, i do snu kołyszę (Zielona godzina V, SR ) - usypia

Psów wycie rozpow iększa bezbrzeż wsi uśpionej I, niby sreb ra stosy, płonie ch m u r n aw ała. (Noc, SR)

- śpiącej

Ocknicni ze snu, przypom nieć nie m ogą

W idzeń, p odobnych d o ognia i róży (Aniołowie, SR) - przebudzenie, koniec spania

K to od pierw szego nie szalał wejrzenia

-T en nie zna szału i sen m a jałowy (Nieznana podróż Sindbada Żeglarza, SR ) - spanie, spanie bez snu

M oże w ten błękit, ja k w m iłosne listy, Z b ro d n ia się w kradła? I przez sen przelotny

Śniła o t - teraz czyjś sen wiekuisty? (Nieznana podróż Sindbada Żeglarza, SR) - drzem ka

Rzeźwię oczy, sm ugam i gwiazd jeszcze gorące 1 do snu odniałego padam na kolana. (Gwiazdy, Ł)

- zasypiać

S karby d a m tobie z p o dm orskich den, Zacznie się jaw a - skończy się sen! (Gad, Ł)

- przebudzenie

Baczym ż p rzez ten w ieczór cały, By się o k n a n ie pospały

1 drzw i chaty znużonej, co n a rad o ść czeka. (Ł ąka, Ł) - posnęły

N u ć m i do snu cokolwiek, byle oczy zwierać (Powieść o rozum nej dziewczynie, NC) - usypianie

- Ł za śm iertelnie b lad a W snu głębinę spada,

C hoć nie wierzy w sen!... (Zm ierzch, N C ) - zasypia

I p o p o d pło tem tego w łaśnie sadu

S iad ają rzędem n a w spólny przyśniwek (Sen wiejski, D L ) - drzem ka

Czuję, że o k o m oje się zam gław ia

Snem niedośnionym, c o o kw iaty pro si (Niedopita czara, U R ) - niedkończony sen, przerw any w połowie

W noc, k tó rej sen się nie ima,

W odzę j a z a n im oczym a (Księżycowe upojenie, U R ) - bezsenność

„O niryczny” słownik Bolesława Leśm iana 2 5 5

3. określenie przestrzeni, m iejsca, np.:

Czy chciał, by zm arła w sen nie byle jaki,

Szła po daw nem u, we wszystkiej ozdobie? {Nieznana podróż Sindbada Żeglarza, SR) - krain a śmierci

Dziewczyno, byłem z tobą w snu jarach, w głębi kniej - {Z m ory wiosenne, SR ) - określenie miejsca, przestrzeni

Tu właśnie sam i z siebie w yłonione Śnisko,

Mgłami się ocierając w wieczność pobliską. {Eliasz, N C ) - określenie m iejsca, nazw a w łasna

4. śm ierć, np.:

Śpi owo rycerz, śpi bezrozum nie

I raz na zawsze zam knięty w trumnie {Ballada o dum nym rycerzu, SR) Kopmy d ó ł d la sm utnej wieści,

Aż się top o la pom ieści, 1 ułóżmy do snu ciało

Tak, jak b y sam ochcąc spało {Królewna Czarnych W ysp, Ł) - Jedyny dobytek - ciszy w sobie zbytek

I snu podziemnego żm udny bezpożytek {Zielony dzban, Ł) - Żebrak, co się zadław ił n a śm ierć krzty n ą chleba - Kijem niegdyś w ędrow nym obłędnie się babrze W nieodległe błękitnym - pełnym B oga - chabrze,

By zeń dla snu wiecznego w ydłubać - źdźbło nieba. { W za ką tku cmentarza, N C ) - Dwie dusze tai w swej piersi: je d n a po niebie się włóczy -

Druga - n a ziemi m arnieje. D w ie n araz k o c h a dziewczyny: Ta czarna — snu wieczystego n a pam ięć barw nie się uczy -Ta jasn a - całun pow iew ny tk a d la um arłej doliny {Znikom ek, N C )

Skrawki ziemi, gdzie m iłość do snu mnie złożyła, ([Dreszcze n asze u w arg się spotkały...],

DL)

„Śpi snem wiecznym” - szeptano, ale nie spał jeszcze. ([Zbladła tw arz D o n Żuana...], D L)

5. zjaw a, np.:

Zdaje mi się, żem ziemskie zatracił istnienie,

Że step śni, a ja - stepu snem przelotnym jestem ... {Step, SR) A dla uśpionych — zaledw o snem we śnie,

Ale dla m nie - niczym i w szystkim zarazem! Do trum ien w kroczę dw óch

2 5 6 Jo a n n a Pom ykała

- Bal się zaczął! Czas jechać! Snom się w rzaw zachciewa! (K opciuszek, N C ) Po pajęczej z chm ur nici zszedł śni trupek biały,

S tan ął w oknie i p a trz y kom u spać przeszkodzi? (Noc, N C ) - isto ta egzystująca w zaśw iatach (krainie śmierci) Snem m i się stałaś, złotym snem (Z dziennika, U R )

Ja m - sen we śnie. Jam we krw i twej - niedorzecznym dreszczem (Pieśni przemądrej

W a sy lisy, U R )

6. k o szm ar senny, np.:

B rnę w słońcu p o sam o gardło, C o snami łk a niecierpliwie. (.Pogoda, Ł) W snach się wiła, w ciąż a wciąż

Szalejąc k u n ocy jasnej (Królewna Czarnych W ysp, Ł) Płaczesz przez sen i w strząsem wylękłego d a ła

Błagasz o n agłą po m o c, o rychłe zbawienie ( W m alinowym chruśniaku, Ł) 1 te, co się płom ienią

Złe sny p o za zielenią? (Rozm owa, N C )

Z dm uchnij, zdmuchnij straszny sen! (Sen świecy, U R ) - przebudzenie z koszm aru sennego

W szak to sny piekielnej mocy ( W państwie zmierzchów, U R )

7. sen przyjazny, np.:

I zdało m i się, że na sny radosne

Lęgnę się w słońcu z tłum em ow adów ( Wspomnienie, Ł) W mej piersi płom ień pięknych snów migota (Z cyklu „Sny", U R )

8. u kazanie się we śnie, np.:

Żem się przyśnił i zwidział tym kw iatom i ziołom (Zielona godzina X , SR) R ozrad o w an y czarn ą w oczach zmorą,

N iby śmierć, której przyśniły się trum ny! (Nieznana podróż Sindbada Żeglarza, SR) I śni mi się, i trw ogą uderza d o głowy

K rzyk o pom oc i zawiew p ołudnia lipcowy (Gwiazdy, Ł) I śni mu się n a w prost lica

Betlejem ska błyskaw ica

„O niryczny” słownik Bolesława Leśm iana 2 5 7

Śni mi się czasem wieś, k tó rą wbrew losom ,

Wysiłkiem m arzeń przym usza d o trw ania (Sen wiejski, D L)

9. tw orzenie we śnie (wyśnienie), np.:

Są tu sady bez w yjścia i groble, nad szybą

Owej rzeki wyśnione, co kiedyś w ytryśnie - (M etafizyka, SR )

- stw orzony we śnie, pow ołany d o istnienia, a k t tw orzenia je st skończony Co źdźbłem błękitu kołacze we ścianę

Chaty, wyśnionej sto p o m w d n iu zmęczenia... ( W ieczory, SR) Oczaruj się ty m w idokiem , coś go nie widywał,

Ośnijże się tym i snam i, coś ich nie wyśniwal! (Pila, Ł) - stworzyć we śnie

Jedziem w m odrej karo cy . U sta k u m nie chyli.

Tłum wyśnionych cud ak ó w w zachwyceniu czeka (Powieść o rozum nej dziewczynie, N C ) - wymyślony, stw orzony we śnie

- A łódź m oja trw a u brzegu - p o n ad rzeki głęboczyzną -

1 ta woda, co śni siebie - je st jej grobem i ojczyzną (Niewidzialni, N C ) - tworzy sam a siebie

Że najtrwalszy ze wszystkich przyw idzeń i dziw ot

-Sam o sobie śnię powieść - sam klecę swój żywot (Klęska, N C ) Świat się ju ż dość nanicestw ił i n a u stro n ił

-1 jam się dość d la św iata naczłowieczył i naśnil! (Słowa do pieśni bez słów, N C ) Był w zaśw iatach - sen i wicher, i zaklętej burzy ro zru ch (Pan B łyszczyński, N C )

- moc stw órcza

Ogród, gdzie w złotym m chu tkw i o d ro b in a tchu,

Niezbędnego d la ciebie, co śnisz wnętrze ogrodu (Zachód, D L )

10. sen we śnie, np.:

1 tak do ra n a przebyw ają w sobie,

Jako sen we śnie... i ta k się kołyszą (Niedopita czara, U R )

11. tajem niczy, pow olny, m glisty, np.:

Południe sam o w siebie

Rozlrwania w o m an senny... ( W południe, SR) - powolny

Ponadto trz e b a koniecznie zw rócić uw agę n a ta k ie leksem y, k tó re

nie mieszczą się w w yod ręb n io n y ch przeze m n ie k a te g o ria c h , ale są

258

Jo an n a Pom ykała

niezm iernie is to tn e d la poezji L eśm iana. Są to najczęściej czasowniki

i przym iotniki:

I nie odróżnić tw oich warkoczy

Od brzóz, weśnionych w głębie jeziorne {Niebo przyćm ione, SR) - znajdujący się w ew nątrz snu; ten, k tóry w niknął w głąb snu Z sennika w y patrują zjaw, snem po d o b n y {Pośpiechy SR)

- zbiór snów i ich tłum aczenia Byś się w nim własnej odeśnił źrenicy,

D o m osiężnego p odobien widziadła (Tarcza, SR)

- odbił się we śnie; pow rócił we śnie d o oka, k tó re go stw orzyło, widziało M oże spoczynek jej był wciąż robotny

Z m o rą weśnioną pilnie w zwłoki mgławe? {Nieznana podróż Sindbada Żeglarza, SR) - w prow adzoną w sen

T o chory półsen znużonych drzew,

O dw róć swe oczy, ucisz swój śpiew! {W śród georginij, Ł) - ni to jaw a ni sen, sen n a jaw ie

I z chichotem odrzucił n a siano

T ę dziewczynę przez niego ospaną! {M ak, Ł) - o tu lo n ą snem , o toczoną snem , zahipnotyzow aną? O czaruj się ty m w idokiem , coś go nie widywał, Ośnijże się tym i snam i, coś ich niewyśniwał! {Pila, Ł)

- sta ń się snem , o tu l się snem

Z jak im ż płaczem bym zajrzał - niepopraw ny śniarz - D o szyby, by sw ą m łodość odgrzebać w jej szronie - {Śnieg, Ł)

- marzyciel

— Zapodziew asz się nagle w niew iadom ej otchłani,

G dziem n ie byw ał, nie śniwał, choć kochałem cię d la niej!... ([G dy omdlewasz oa łożu...], N C )

- analogicznie d o bywał, byw ał we śnie, wskazuje n a pow tarzaln o ść czynności; śnił nie d o k ońca

- A m iał dro g ę - n a oślep. W iadom o: m iał drogę! W ęże w blask się nicości wśniwały plamiście,

Słoń się wzgórzył w zaroślach, ciemniejąc łbem w liście. (Dżananda, NC) - w nikały w sen, wchodziły w sen

N astała noc, sp ragniona wymian

M ro k u n a dreszcze w półśnie rosy {Srebroń, N C ) - ni to jaw a ni sen

„O niryczny” słownik BoJesława Leśm iana 2 5 9

- Kiedy las od ukąszeń zm ó r drzewnych pożółciał, Śoigrobck, błękitnaw o zapatrzony w p ap ro ć - Wędrownie się zazłocił - z d ali w d al - p o dw akroć, Aż się w snuł d o k rainy półduchów i półciał.

- nazw a postaci; w nazw ie tej są wyraźnie zaznaczone związki ze śm iercią, grobem - Kwiaty chore n a błękit - śniwule

I nadrw ione słońcem - złotolitki (Powró/, N C ) - kw iaty charakterystyczne d la snu Dość mi pom yśleć wśnionemu w obłoki

-0 jakim ś p tak u , by stwierdzić że śpiewa... ( W le sie, N C ) - w niknąć przy pom ocy snu w obłoki

Mknie pośm iertnie u ro jo n ą ulicą,

Aby wśnić się w dom , gdzie m ieszkał i skonał (Z a grobem , N C ) - wejść we śnie, wniknąć poprzez sen

Sam go w yw iódł z nicości błyszczydłami swych oczu

1 utrwalił n a podśnionej drzew om traw ie (Pan Błyszczyński, N C )

• Prześniony - analogicznie do przejrzały

Ogród śnił się... tu i ówdzie d ab prześniony zżółkł i pow iądł (Pan Błyszczyński, N C )

• śnisty — analogicznie do m glisty, ‘tajem niczy, typow y d la

snu’

Pan Błyszczyński spraw dzał ogród, czy dość czarom jego uległ -

I czy szum i poszum dość je st rzeczywisty - I czy liszaj n a d ębie jad o w ity brzydulek

-Dość się w gryza w złu d n ą ko rę i w pień śnisty? (Pan Błyszczyński, N C )

• pierwosen — 'sen pierw otny’

I tą właśnie ró żn icą leciał w sen pierwosen (Eliasz, N C )

• przyśniwać się — analogicznie d o przytulać się

A niczyje i nikim nie będące d a ło

Do jej progów om ylnych łbem się przyśniwalo (Eliasz, N C )

Jak już zaznaczyłam wcześniej, przyw ołane tu p rzykłady stan o w ią tylko

nieznaczny w yim ek tego, co m o ż n a odnaleźć w poezji L eśm iana.

Rozkład najczęściej pojaw iających się znaczeń słow a „ sen ” w poszczegól­

nych tom ach prezentuje tab. 4.

260

Jo an n a Pom ykała

T abela

4 —- ^ T y t u ł y tom ów Znaczenie U R SR Ł N C DL M a r zenie 44 61 30 62 17 Czynność 10 17 8 22 1 Przestrzeń 3 14 1 4 1 Fizjologia 18 32 44 53 9 Zjaw a 3 3 1 4 0 Śmierć 3 1 4 13 8 K o szm ar senny 4 3 5 8 2 Sen przyjazny 2 0 1 0 0

Tajem niczy, pow olny 5 18 9 7 1

U kazanie się we śnie 3 6 9 15 5

Tw orzenie we śnie 0 7 1 8 4

Sen we śnie 1 0 0 0 0

J a k w ynika z zestaw ienia, najczęściej w poezji a u to ra Ł ą k i pojawia się

„sen ” rozum iany ja k o 'm arzenie, wizja1, n ato m iast (pom ijając „sen we śnie")

najrzadziej - k ateg o ria, k tó r ą nazw ałam „sen przyjazny” ; jest o n a przeci­

w ieństwem „k o szm aru sennego” . Spostrzeżenie to w ydaje się ważne, bo

m oże m ieć wypływ n a c h arak ter św iata, ja k i został stw orzony w tej poezji11.

5. W N IO SK I

1. Słow o „sen ” nie je st w arunkiem koniecznym d o zaistnienia motywu

i tem atu sn u w poezji L eśm iana.

2. N ajm niejszą inw encją słow otw órczą charak tery zu je się rzeczownik

„sen” , ale za to pojaw ia się najczęściej i w chodzi w skład p orów nań, a przede

wszystkim m etafo r. D zięki tem u gam a znaczeniow a interesującego mnie tutaj

leksem u jest szeroka.

3. C zasow nik „śnić” i jego deryw aty, a także p rzym iotnik „senny” i jego

odm iany zdecydow anie częściej są źródłam i neologizm ów , k tó re wprowadzają

zupełnie now e znaczenia. P ełnią też one isto tn ą rolę w tw orzeniu „onirycz-

nego” k lim atu poezji B olesław a Leśm iana.

4. Słow o „ sen ” najczęściej p ojaw ia się w znaczeniu 'm arzenia, wizji’.

D rugie miejsce zajm ują te znaczenia leksem u „sen ” , k tó re mieszczą się

w kategorii „fizjologia” . Z naczenia te najczęściej pojaw iają się w mowie

potocznej i nie w ykraczają p o z a te, k tó re m o ż n a odnaleźć w słownikach

języka polskiego.

17 R o zw ażania n a ten tem at w ykraczają je d n a k p o za ram y zagadnienia, które stanowi przedm iot m ojego artykułu.

„O niryczny” słownik Bolesława Leśm iana 2 6 1

Joanna Pomykała

“ O N E IR IC * V O CA BU LA RY O F B O L E S Ł A W L E Ś M IA N (Summary)

The aim o f m y article is to describe th e w ord “dream ” a n d its m eanings in th e Lesm ian’s poetry. The p hrase itself is one o f the m ost significant w ords which ad d s to Lesm ian’s works.

In the first p a rt I h av e d o n e analyzis o f gram m atical categories o f the w ord “ dream ” and I have distinguished th ree o f them - verbal, adjectival and n o u n . Besides, I have analized the phrase-m q u estion’s w ord-form ation.

The conclusion I have draw n is th a t the n o u n s have been tran sfo rm ed w ith low frequency but at the same tim e, they represent the largest w ord group. D ifferent tendency can be noticed in the case o f verbal a n d adjectival categories, the later being the least num erous.

In the second p a rt, I have exam ined the com m onest sem antic m eanings o f th e w ord “dream” . In Lesm ian’s poetic tom s “ dream ” has a variety o f m eanings. T h e com m onest are - a daydream, a vision, to dream , physiology. A lso it m eans: a p h a n to m , d e ath , a nightm are, a nice dream, to create, to dream a dream , slow, m ysterious, vague.

In conclusion, I th in it is w orth indicating th a t although th e w ord “d ream ” is ubiquitous in the Lešm ian’s poetry, it is n o t essential fo r recognizing the “d ream ” as a m otive or a subject of p o e ťs w orks.