Kolory
Czarnej Wody
numer 1
Katalog Artystyczno-Badawczy ASP
The Colours
of Czarna Woda
issue 1
The AFA’s Art and Research Album
Kolory
Czarnej Wody
numer 1
Katalog Artystyczno-Badawczy ASP
2
Przedmo
w
a
Fore
w
ord
dr hab. Iwona Dzierżko-Bukal, prof.
ASP , Architekt IARP dr hab. Iwona Dzierżko-Bukal, Professor at the AF A, Architect at the IARP
Jednym z głównych celów sztuki jest poszerzanie świa-domości. Nie poszerzanie świadomości sztuki jako takiej, lecz wymiarów i rysów życia, które sztuka ukazuje w ich maksymalnie uwydatnionych jakościach, sama pozostając niewidoczną, kierując wrażliwością odbiorcy na zasadzie estetycznie ukrytej ręki. (…) Wszystko może być sztuką, nie mając wcale wyglądu podobnego sztuce.
Arthur C. Danto Katalog Artystyczno-Badawczy ASP „4T” rozpoczyna nowy cykl wydawniczy opisujący podejmowane w ramach prac Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku interdyscypli-narne projekty, których celem i wyróżnikiem jest wywie-ranie jak najszerzej rozumianego pozytywnego wpływu na kształt i jakość otoczenia, w jakim żyjemy – my, czyli mieszkańcy Gdańska, turyści i inni użytkownicy otaczają-cych nas przestrzeni.
Istotę tego projektu bardzo trafnie ilustruje wypowiedź Wolfganga Welscha: „Nadarza się okazja, aby wskazać na alternatywną możliwość estetyzacji. W przeciwieństwie do zwyczajnej estetyzacji, która zajmuje się spektakular-nym dekorowaniem rzeczywistości ozdobami wzornic-twa, tej drugiej nie interesują pojedyncze przedmioty i ich powierzchniowe przejawy, lecz ich kontekst kulturowy i funkcjonalny. Jej celem jest kształtowanie całościowe, w którym próbuje się połączyć aspekty urbanistyczne, funk-cjonalne i emofunk-cjonalne, w optymalnym stosunku. Jej efekt – w przeciwieństwie do rezultatów zdobnictwa – może być
całkiem niepozorny”1.
1. W. Welsch, Estetyka poza estetyką. O nową postać estetyki, Polskie Towarzystwo Estetyczne, Kraków 2005, p. 48.
“One of the main goals of art is to expand awareness. Not to expand the awareness of art as such, but the dimensions and features of life which art presents in their most high-lighted qualities while it itself remains unseen, guiding the viewer’s sensitivity with an aesthetically concealed hand. (…) Anything can be art and look nothing like it”.
Arthur C. Danto The AFA’s Art and Research Album “4T” initiates a new se-ries that presents the interdisciplinary projects undertaken as part of the work of the Academy of Fine Arts in Gdańsk, whose aim and distinguishing mark is a most broadly
un-derstood positive influence on the shape and quality of our surroundings – ours, that is, the citizens’ of Gdańsk, to-urists’, and other users’ of the spaces that surround us. The essence of this project is aptly illustrated by a state-ment made by Wolfgang Welsch: “There is an opportunity to indicate an alternative possibility of aestheticization. In contrast to ordinary aestheticization, which occupies itself with spectacular embellishment of the reality with the ad-ornments of design, it is not interested in individual objects and their superficial manifestations, but in their cultural and functional context. It aims to give shape to the world in a comprehensive manner, endeavouring to combine urba-nistic, functional, and emotional aspects in optimal propor-tions. Its result – in contrast to the effects of design – can be quite inconspicuous”1.
1. W. Welsch, Estetyka poza estetyką. O nową postać estetyki, Polskie Towarzystwo Estetyczne, Kraków 2005, p. 48.
3 Podobnie jak w wypadku tradycyjnego procesu projek-towania, nasze projekty mogą być wielopłaszczyznowe i multidyscyplinarne, angażują się w nie także różni spe-cjaliści – od artystów po urbanistów. My jednak staramy się zacząć od wypracowywania koncepcji artystycznych, stanowiących istotę każdej działalności artystycznej. Jesteśmy bowiem Akademią Sztuk Pięknych, a nasza dzia-łalność akademicka ukierunkowana jest przede wszystkim na edukację, eksperymenty artystyczne i badania artystycz-no-projektowe.
Nasze podejście do tworzenia projektu koncepcyjnego zo-stało zainspirowane metodami wykorzystywanymi w sek-torze kreatywnym2.
Przyjmując takie podejście, świadomie odrzuciłam domi-nację branżową na rzecz nieskrępowanych i swobodnych skojarzeń artystycznych, ale do słynnych podstawowych wartości charakteryzujących klasę kreatywną, określanych jako „3T” (talent, tolerancja i technologia), dodaliśmy na-sze indywidualne „czwarte T”.
2. Sektor kreatywny (inaczej: przemysły kreatywne) został wyodręb-niony w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Oznacza część rynku, którą tworzą podmioty łączące działalność artystyczną z przedsiębi-orczością i bazujące na indywidualnej kreatywności, umiejętnościach i talencie. Sektor kreatywny składa się z trzynastu branż – są to rekla-ma, architektura, rynek sztuki i antyków, rzemiosło, design, moda, film, gry video, muzyka, sztuki performatywne, rynek wydawniczy, oprogramowanie oraz radio i telewizja.
Z pojęciem sektora kreatywnego wiąże się tzw. klasa kreatywna (wyodrębniona przez socjologa i ekonomistę Richarda Floridę), w skład której wchodzą zawody zaliczane do sektora kreatywnego oraz naukowcy, badacze i wynalazcy. Charakteryzują ją trzy podstawowe wartości, tzw. „3T”: talent, tolerancja i technologia. Sektor kreatywny, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Sektor_kreatywny (dostęp: 19.12.2018).
Just like in the case of a traditional design process, our pro-jects can be multidimensional and multidisciplinary, and they engage various specialists – from artists to urbanists. We, however, are trying to begin with developing artistic
concepts that constitute the essence of every artistic acti-vity. For we are the Academy of Fine Arts, and our aca-demic activities are aimed first and foremost at education, artistic experiments, as well as research in the area of art and design.
Our approach to developing a conceptual project was inspi-red by the methods used in the creative industries2.
By adopting such an approach, I deliberately rejected trade dominance in favour of unhampered and free artistic asso-ciations; we did, however, add our individual “fourth T” to the famous fundamental values characterizing the creative class termed “3T” (talent, tolerance, and technology).
2. The idea of the creative industries was created in the 1990s to de-scribe the part of the market comprising entities that combine artistic activities with entrepreneurship and rely on individual creativity, abilities, and talent. The creative industries comprise thirteen sectors: advertising, architecture, art and antique market, craft, design, fashion, film, videogames, music, performance art, publishing market, soft-ware, as well as radio and television.
The concept of the creative industries is related to the so-called creative class (identified by the social scientist and economist Rich-ard Florida), which comprises professions of the creative industries as well as scientists, researchers, and inventors. It is characterized by three fundamental values, the so-called “3T”: talent, tolerance, and technology. Sektor kreatywny, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/ wiki/Sektor_kreatywny (access: 19.12.2018).
4 W ten sposób powstała opisująca teorię i sposób prowadze-nia projektu Metoda „4T”, gdzie:
• pierwsze T to „talent”, a więc indywidualna kreatyw-ność i zdolkreatyw-ność do tworzenia koncepcji artystycznych; • drugie T to „tolerance” (tolerancja), oznaczająca multi-
lub interdyscyplinarność projektów;
• trzecie T to „technology” (technologia), czyli wykorzy-stywanie w projektach artystycznych technologii zarów-no unikatowych, jak i tradycyjnych, choć używanych w sposób nowatorski lub eksperymentalny. Przykładem tego są najnowsze osiągnięcia systemu rzeczywistości wirtualnej CAVE, niemal rewolucyjnego i najskutecz-niejszego narzędzia do prezentacji projektów architek-tonicznych na każdym etapie ich tworzenia, po które sięgamy w ramach współpracy z Laboratorium Zanu-rzonej Wizualizacji Przestrzennej. Największym atu-tem przestrzeni wirtualnej, a zwłaszcza CAVE, jest to, że nie tylko naśladuje ona charakterystykę przestrzeni rzeczywistej, ale także umożliwia poruszanie się w niej, czyli postrzeganie jej na sposób naturalny, dynamiczny i bliski rzeczywistości, co zwiększa atrakcyjność i ko-munikatywność prezentacji. CAVE wpływa więc na decyzje użytkowników w sposób zobiektywizowany, umożliwiając im jednocześnie postrzeganie tego same-go obrazu oraz przedyskutowanie propozycji projekto-wych i ocenę ich przydatności;
• czwarte T to „time” (czas) – parametr będący szcze-gólną i wyróżniającą własnością naszego podejścia do rozwiązywania problemów. W przeciwieństwie do
Thus was developed the “4T” Method describing the theory and manner of running a project, where:
• the first T stands for talent, meaning individual creativi-ty and abilicreativi-ty to develop artistic concepts;
• the second T stands for tolerance, meaning a multi- or interdisciplinarity of projects;
• the third T stands for technology, meaning the use of technologies both unique and traditional, though em-ployed in an innovative or experimental manner, in ar-tistic projects. Let us consider, for instance, the recent achievements of the Cave Automatic Virtual Environ-ment (CAVE), the most efficient and almost revolutio-nary tool for the presentation of architectural designs at every stage of their development, which we use in our cooperation with the Immersive 3D Visualization Lab. The main advantage of virtual reality, and especially of CAVE, lies not only in the fact that it imitates the cha-racteristics of the real space, but also in the fact that it allows the users to move around inside it, that is, to per-ceive it in a natural and dynamic manner close to reality, which increases the attractiveness and communicative-ness of the presentation. In this way, CAVE influences the decisions of the users in an objectivized way, at the same time allowing them to see the same image as well as to discuss the preliminary designs and evaluate their usefulness;
• the fourth T stands for time – a parameter that is the distinctive and distinguishing feature of our approach
5 standardowej działalności usługowej pracowni projek-towych, gdzie czas oznacza pieniądze, a zatem tworzy barierę ograniczającą możliwości twórcze, my mamy wiele czasu na studia i nieszablonowe myślenie. Pro-jektowanie traktujemy jako narzędzie służące rozwią-zaniu problemu.
Mimo że ostatecznym celem jest nie tyle realizacja projek-tu, ile przedstawienie rozwiązań optymalnych w danych warunkach, początkowa, oryginalna koncepcja artystyczna musi być poddana wszechstronnym analizom (technicz-nym, ekonomicz(technicz-nym, środowiskowym itp.), aby zapew-nić wykonalność niezbędną do jej pomyślnego wdrożenia w środowisku rzeczywistym.
Pierwszym projektem testującym Metodę „4T” była kon-cepcja przekształcenia przestrzeni publicznych w Czarnej Wodzie, nad którą pracowaliśmy w roku akademickim 2017/2018. Projekt realizowany był na podstawie poro-zumienia zawartego pomiędzy Akademią Sztuk Pięknych w Gdańsku, Politechniką Gdańską i Gminą Czarna Woda. Czarna Woda to bardzo młode, małe miasto (prawa miej-skie nabyło w 1993 r.), liczące około 3000 mieszkańców i położone na Kociewiu w południowej części wojewódz-twa pomorskiego (90 km od Gdańska). Cały obszar gminy, z wyjątkiem zurbanizowanej części miasta Czarna Woda, należy do Obszaru Chronionego Krajobrazu Lasów Tuchol-skich. Bazą ekonomiczną miasta jest dobrze rozwijający się przemysł drzewny (materiały budowlane). Znajduje się ono w atrakcyjnym środowisku naturalnym, wśród rozległych lasów, bardzo blisko rzeki Wdy. Jego układ powstał jednak spontanicznie, bezplanowo, toteż nie ma ono wyraźnego
to problem solving. In contrast to conventional service activities of design studios, where time means money, and therefore limits the creative capabilities, we have a lot of time for studies and out-of-the-box thinking. We treat design as a tool for problem solving.
Even though the ultimate goal is not so much the imple-mentation of the project as the presentation of solutions optimal in the given circumstances, the first, original ar-tistic concept must be subject to comprehensive analyses (technical, economic, environmental, etc.) in order to ensu-re feasibility necessary for its successful implementation in real conditions.
The first project to test the “4T” Method was the concept of the redevelopment of public spaces in Czarna Woda, on which we were working in the academic year 2017/2018. The project was carried out based on an agreement between the Academy of Fine Arts in Gdańsk, the Gdańsk Universi-ty of Technology, and the Czarna Woda Commune.
Czarna Woda is a very young, small city (city status awar-ded in 1993) with population of about 3,000, located in Ko-ciewie in the southern part of the Pomerania Province (90 km from Gdańsk). The whole commune, with the exception of the urbanized part of the city of Czarna Woda, is part of the Protected Landscape Area of the Tuchola Forest. The city’s economic foundation is a well-developing wood in-dustry (building materials). It is located in an attractive na-tural environment, among vast forests and very close to the Wda river. Its layout was, however, created spontaneously,
6 centrum, a w przestrzeni miejskiej dominuje obecnie za-budowa o niskiej gęstości. Do tej pory nie opracowano też dla Czarnej Wody planu zagospodarowania przestrzennego. Podstawowym celem projektu było opracowanie koncep-cji centrum miasta i przestrzeni publicznej wykorzystującej walory przyrodnicze krajobrazu przy założeniu, że niereali-styczna byłaby propozycja radykalnej przebudowy istnie-jącej struktury miasta – chodziło więc o racjonalny dobór środków dostosowanych do charakterystyki miejsca wyni-kającej z jego historii, istniejących uwarunkowań przyrod-niczych i gospodarczych oraz przewidywanych kierunków rozwoju. Organizacja projektu była dla nas zadaniem no-wym, nie tylko z powodu specyfiki jego przedmiotu – małe-go, ale jednak miasta – ale również specyfiki wykonawców – zespołu pracowni reprezentujących różne wydziały ASP, których indywidualizmu i twórczej swobody nie można było ograniczyć bez ryzyka utraty sensu pracy artystycznej. Potrzeby miejsca pozwoliła dobrze poznać i zrozumieć przygotowana wstępna analiza, która stała się pragmatycz-ną kanwą do snucia wizji rozwoju Czarnej Wody w duchu tzw. slow city3, czyli budowania harmonii między
potrzeba-mi potrzeba-mieszkańców i środowiskiem naturalnym.
Projekt był na bieżąco konsultowany przez władze samo-rządowe Czarnej Wody, a następnie poddany ocenie miesz-kańców – w tym celu zorganizowaliśmy w mieście dwie
3. Międzynarodowe Stowarzyszenie Miast Cittàslow jest organizacją zrzeszającą małe miasta zainteresowane utrzymaniem różnorodności kulturalnej, tradycyjnych lokalnych produktów, ochroną środowiska naturalnego oraz dążeniem do poprawy jakości życia swoich miesz-kańców. W przeciwieństwie do miast funkcjonujących tradycyjnie, „promują takie hasła jak cicho, wolno, spokojnie, mniej, dokładniej, lepiej”. Slow City – powolne miasta, TwojaEuropa.pl 2013, http:// www.twojaeuropa.pl/3950/slow-city-powolne-miasta (dostęp: 19.12.2018).
and is dominated by low-density settlements. What is more, a zoning plan for Czarna Woda has not yet been developed. The principal goal of the project was to develop a concept of the city centre and its public space which would take advantage of the landscape’s natural values, keeping in mind that any radical redevelopment of the city’s structu-re would be unstructu-realistic – our task was thestructu-refostructu-re to make a rational choice of means suited for the characteristics of the place resulting from its history, natural and economic conditions, as well as expected development trends. Orga-nization of such a project was unlike any of our previous tasks, not only because of the nature of its subject – a small city, but a city nonetheless – but also because of the nature of its developers – people from studios representing diffe-rent faculties of the AFA, whose individualism and creative freedom could not have been hampered without the risk of losing the sense of their creative work.
The needs of the place were made known and understood thanks to a preliminary analysis which provided a pragma-tic framework for envisioning the development of Czarna Woda in the spirit of a so-called slow city 3, characterized by harmony between the needs of citizens and the natural environment.
The project was consulted by the municipality of Czar-na Woda on a regular basis and then evaluated by its citi-zens – to this end we organized two exhibitions in the city.
3. The International Network of Cities Cittàslow is an association of small cities interested in supporting cultural diversity, traditional local products, environmental protection, and increasing the quality of life of their citizens. In contrast to traditional cities, „they promote such slogans as quietly, slowly, calmly, less, more thoroughly, better”. Slow City – powolne miasta, TwojaEuropa.pl 2013, http://www.twojae-uropa.pl/3950/slow-city-powolne-miasta (access: 19.12.2018).
7 wystawy. W rezultacie powstały spójne koncepcje estety-zacji miasta. Kierunki jej rozwoju przedstawione zostały w wariantowych propozycjach przekształceń miasta. Jedną z podstawowych kwestii, gdy chodzi o możliwość i celowość przekształceń krajobrazowych miasta, są oczy-wiście finanse. Choć pieniędzy jest zawsze „za mało”, o priorytetach w ich wydatkowaniu decydują obywatele i wybrana przez nich władza. Nie można jednak rozważać kwestii finansowania bez uwzględnienia kapitalnego czyn-nika wzrostu wartości ekonomicznej nieruchomości, o któ-rej współdecyduje jakość otoczenia. Krajobraz jest warto-ścią ekonomiczną, a kto „ma” atrakcyjny krajobraz, ten ma również wartościowe nieruchomości i tereny turystyczne. Projekt „Kolory Czarnej Wody 2018” był tak eksperymen-tem artystycznym, jak i próbą nawiązania dialogu między mieszkańcami, władzą, artystami i animatorami kultury. Efekty naszych działań wydają się nam na tyle interesujące i inspirujące, że zdecydowaliśmy się stosować tę samą me-todę w kolejnych projektach.
Nad projektem pracował zespół, w skład którego weszły pracownie ze wszystkich wydziałów ASP: Animacja Kul-tury, Pracownia Architektury Pasywnej, Pracownia Projek-towania Ergonomicznego, Pracownia ProjekProjek-towania i Or-ganizacji Przestrzeni, Pracownia Projektowania Produktu Przemysłowego, Pracownia Sztuki w Przestrzeni Publicz-nej i Pracownia Sztuki Włókna oraz Laboratorium Zanu-rzonej Wizualizacji Przestrzennej WETI PG.
As a result, coherent concepts of the aestheticization of the city were prepared. The directions of its development were presented as variants of redevelopment plans.
One of the fundamental issues when it comes to the possibi-lity and advisabipossibi-lity of city landscape redevelopment is, of course, money. Although there’s always “not enough”, the citizens and the government they voted for decide which expenses should be considered a priority. And we can’t consider the issue of funding without taking into account the crucial factor of an increasing economic value of real estate, which is determined by, among others, the quality of the surroundings. The landscape has an economic value, and whoever “owns” an attractive landscape, owns valu-able real estate and tourist areas as well.
The project “The Colours of Czarna Woda 2018” was both an artistic experiment and an attempt to open a dialogue between the citizens, the authorities, the artists, and the cul-tural managers. We believe the results of our work to be interesting and inspiring enough to warrant a decision to use the same method in our future projects.
The project was carried out by a team comprised of studios from all AFA’s faculties: Cultural Management, Passive Architecture, Ergonomic Design, Design and Organization of Space, Industrial Product Design, Art in Public Spaces, and Art of Fibre, as well as the FETI GUT Immersive 3D Visualization Lab.
8
10
Czarna W
oda
Arkadiusz Gliniecki, burmistrz CzarnejW
ody
Arkadiusz Gliniecki, Mayor of Czarna
W
oda
Czarna Woda lasem i drewnem stoi... Od drewna, a ści-ślej od projektowania obiektów w konstrukcji szkieletowej, rozpoczęły się kontakty pomiędzy przedstawicielami ASP i Gminy Czarna Woda.
Pierwsze spotkania dotyczyły nowych trendów w tworze-niu budowli w technologii niebetonowej, ekonomicznych podstaw ich wznoszenia i szeroko pojmowanej filozofii budownictwa XXI wieku z nieodłącznymi w tym wypadku kwestiami estetyki oraz zrównoważonego rozwoju. Na jed-nym z nich gościem była prof. ASP Iwona Dzierżko-Bukal, architekt z Wydziału Architektury i Wzornictwa. Jej rozmo-wa z burmistrzem Czarnej Wody zaowocorozmo-wała pomysłem na eksperyment polegający na wykonaniu projektów arty-styczno-architektonicznych przez studentów ASP dla części obszarów położonych na terenie tej miejsko-wiejskiej gminy. Jej gwałtowna industrializacja w okresie powojennym oddzia-ływała na środowisko społeczne i krajobraz. Z niewielkiej wsi powstało osiedle przemysłowe położone w lesie, skupione wokół dużego zakładu i pod wieloma względami od niego uzależnione, co widać na każdym kroku.
Ponieważ trudno uznać zastosowane w okresie socrealizmu rozwiązania urbanistyczne za idealne, a i na polu estetyki jest wiele do poprawienia, można uznać, że współpraca po-między Akademią a samorządem wpisuje się w koncepcję „dobrej roboty” Tadeusza Kotarbińskiego1. Jest tu oparta na „twardym”, rzeczywistym modelu konkretna praca studentów i sprawujących nad nimi opiekę nauczycieli akademickich, od których społeczność czarnowodzka otrzymuje projekty zago-spodarowania niektórych przestrzeni miejskich z możliwością
1. Zob. T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1982.
Czarna Woda is founded upon forests and wood… Wood, and more precisely designing wooden-frame buildings, was the starting point of the cooperation between the representatives of the AFA and the Czarna Woda Commune.
The first meetings concerned new trends in building construc-tion with the use of non-concrete technology, its economic basis, and a broadly understood philosophy of building construction of the 21st century with the inseparable, in this case, issues of aesthetics and sustainable development. Iwona Dzierżko-Bukal, Professor at the AFA, architect at the Faculty of Architecture and Design, was a guest at one of those meetings. Her conversation with the mayor of Czarna Woda resulted in an idea for an experiment – the students of the AFA were to prepare artistic-architectural designs of certain areas located in this urban-rural commune. Its rapid industrialization in the post-war era influenced its social environment and landscape. A small village was transformed into an industrial settlement surrounded by a forest, centred around a large industrial plant and, in many respects, depen-dent on it, which is visible at every turn.
It would be difficult to consider the solutions used in the period of social realism as perfect, and the aesthetic aspect also needs work; we could therefore describe the cooperation between the Academy and the municipality as an “efficient action”, as the term is understood by Tadeusz Kotarbiński1. We have here, based on a “hard”, real model, the actual work of students and academics who supervise them, who provide the community of Czarna Woda with implementable development plans for certain areas of the town. Carrying
1. See T. Kotarbiński, Praxiology: An Introduction to the Science of Efficient Action, New York: Pergamon Press, 1965.
11 ich wdrożenia. Wprowadzenie w czyn ustaleń przedstawicieli ASP i samorządowców odbywało się płynnie. Wkrótce po konferencji miało miejsce kilka spotkań zarówno na Akade-mii, jak i w miejscach będących przedmiotem potencjalnych projektów. Rozmowy na temat ograniczeń wynikających z regulacji takich jak prawo własności czy prawo zagospo-darowania przestrzeni oraz wymiana uwag z mieszkańcami miasta były, jak się wydaje, dla obu stron doświadczeniem poszerzającym perspektywy postrzegania wskazanych miejsc. Ten wprowadzający etap – etap swego rodzaju konfrontacji z „tkanką miejską” – podsumować można słowami socjologa miasta Aleksandra Wallisa: „Miasto jest systemem złożonym z dwóch organicznie powiązanych, współdziałających na zasadzie sprzężeń zwrotnych lecz autonomicznych podsys-temów – społecznego i urbanistycznego”2.
Współdziałanie Gminy i Akademii – pracowników nauko-wych i studentów – wpisywało się w koncepcję nowoczesnego modelu zarządzania zwanego good public governance w za-kresie wymienionego na pierwszym miejscu w art. 7 Ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym3 zadania własnego gminy, jakim jest kształtowanie ładu przestrzennego. Kwestie ładu przestrzennego konkretyzuje Ustawa o plano-waniu i zagospodaroplano-waniu przestrzennym4 w art. 2, który stanowi słowniczek wyrażeń ustawowych i podaje taką jego definicję: „Takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kom-pozycyjno-estetyczne”. Definicja ta zawiera kilka aspektów.
2. A. Wallis, Socjologia przestrzeni, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1990, s. 45.
3. Dz.U. z 1990 r. nr 16 poz. 95. 4. Dz.U. z 2003 r. nr 80 poz. 717.
the decisions of the representatives of the AFA and the local authorities into effect went smoothly. Soon after the conference several meetings were held both at the Academy and in places that were the subject of potential projects. It seems that the talks concerning the limitations resulting from regulations such as proprietary rights or real estate develop-ment law were, for both sides, an experience broadening the perspective of the perception of the indicated areas. This preliminary stage – the stage of a kind of confrontation with the “urban fabric” – can be summarized using the words of the urban sociologist Aleksander Wallis: “A city is a system comprised of two subsystems, organically linked, working together in a feedback loop, but autonomic – a social one and an urbanistic one”2.
The cooperation between the Commune and the Academy – between research fellows and students – fits well with the concept of a modern governance model called good public governance in terms of the communes’ own task listed in the first place in Art. 7 of the Act of 8 March 1990 on the Municipal Government3, which is to give shape to spatial order. The issues of spatial order are further specified in the Act on Spatial Planning and Development4 in Art. 2, which constitutes a glossary of terms used in the Act and provides such a definition: “Such formation of the space which cre-ates a harmonious whole and takes into account in ordered relations all functional, social, economic, environmental, cultural, compositional, and aesthetic conditions and require-ments”. There are several aspects to this definition. It gives centre stage to order, after which it points to harmony and
2. A. Wallis, Socjologia przestrzeni, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1990, p. 45.
3. Dz.U. [Journal of Laws] from 1990 no 16 item 95. 4. Dz.U. [Journal of Laws] from 2003 no 80 item 717.
12
13 Na planie pierwszym sytuuje porządek, po nim wskazuje na harmonię i estetykę. Dla ładu urbanistyczno-architek-tonicznego największe znaczenie ma zwartość kompozycji przestrzennej. Nie można pomijać węzłów łączących ład funkcjonalny z wygodą życia, ład estetyczny z urodą miejsca, ład społeczny z więzią społeczną i wreszcie ład ekologiczny z wolnym od zanieczyszczeń środowiskiem5.
Projekt Slow City (bo na pewnym etapie taka została przyjęta dla niego nazwa), jakkolwiek nie był w warstwie koncepcji przestrzennych wykonywany przez specjalistów-branżystów, a przez studentów wyposażonych ze względu na oczywiste ograniczenia czasowe, finansowe i komunikacyjne w infor-macje fragmentaryczne, przyniósł wizję kilku wybranych przestrzeni, będących pierwszym, lecz niewątpliwie siedmio-milowym krokiem do stworzenia przestrzenno-estetycznej koncepcji, która dla mieszkańców i władz miasta może stać się punktem odniesienia przy podejmowaniu w przy-szłości działań związanych z wyznaczaniem kierunków dla nowych inwestycji czy też przebudowywaniem istniejącej infrastruktury.
Kierownik projektu, prof. Iwona Dzierżko-Bukal, wskazuje przy tym na dwukierunkowość relacji. Studentom dano moż-liwość zetknięcia się z rzeczywistością konkretnej jednostki samorządu terytorialnego i zobowiązano ich do wizyt studyj-nych w miejscu potencjalnego projektu, samorząd otrzymuje z kolei koncepcje, które mogą posłużyć do budowania planów na przyszłość. Oczywiście nie wszystkie prace nadają się do bezpośredniego wdrożenia, niektóre mogą jednak stanowić
5. H. Izdebski, Ideologia i zagospodarowanie przestrzeni. Doktrynalne prawno-polityczne uwarunkowania urbanistyki i architektury, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2013, s. 18–19.
aesthetics. For urbanistic and architectural order, the most important thing is the content of the spatial composition. We cannot overlook the links between functional order and
comfort of living, aesthetic order and the attractiveness of a place, social order and social ties, and, finally, ecological order and a pollution-free environment5.
The Slow City Project (as it was called at a certain stage) – even though its spatial concepts were not developed by specialists but by students who, because of their obvious time, financial, and communication limitations, were only equipped with fragmentary information – brought a vision of several selected areas, being the first, but undoubtedly giant stride towards the development of a spatial-aesthetic concept which can become a reference point for the citizens and the city authorities when, in the future, decisions are being made about setting the course for new investments or redeveloping the existing infrastructure.
The project leader, Professor Iwona Dzierżko-Bukal, points to the bi-directionality of this relation. The students were given an opportunity to come into contact with the reality of a specific territorial self-government unit and obliged to make study visits in the place of the potential project; the municipality, on the other hand, is provided with concepts that may serve to make plans for the future. Of course, not all designs are suited for immediate implementation, but some may constitute a base for subsequent specification carried out by experienced specialists.
5. H. Izdebski, Ideologia i zagospodarowanie przestrzeni. Doktrynalne prawno-polityczne uwarunkowania urbanistyki i architektury, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2013, pp. 18–19.
14 bazę dla późniejszej konkretyzacji prowadzonej przez do-świadczonych specjalistów.
Prace zostały wystawione publicznie 23 czerwca 2018 r. na stadionie miejskim w Czarnej Wodzie, czemu towarzyszyło spotkanie z mieszkańcami miasta i wymiana opinii dotyczą-cych projektów.
Czarna Woda lasem i drewnem stoi... i ma swoje differentiae specificae. Wielki wpływ miało i ma na nią otocznie przyrod-nicze, kompleks lasów sosnowych – Bory Tucholskie – oraz rzeka Wda. Historia miejscowości nie należy do najdłuższych. Pierwsze wzmianki datowane są na rok 1825. W czasach zaboru pruskiego wybudowano tu arcyciekawe urządzenia hydrotechniczne do nawadniania sztucznych łąk służących do celów aprowizacyjnych konnicy armii cesarzy niemiec-kich będących w stanie wojny z Rosją (400 km do Berlina, 200 km do Królewca czy też Königsbergu, dziś zwanego Kaliningradem). W latach 1869–1872 wybudowano linię kolejową Starogard Gdański – Chojnice. Na początku XX wieku funkcjonował już młyn i dwa duże tartaki. W tym cza-sie powstały przy obecnej drodze krajowej nr 22 kompleksy podobnych do siebie parterowych domków z czerwonej cegły. W granicach Polski miejscowość znalazła się dopiero w 1920
r., a zajęła ją Błękitna Armia gen. Hallera. W przededniu II Wojny Światowej zamieszkiwało tu około 700 osób. W dwa lata po odzyskaniu niepodległości, jeszcze w ramach Trzy-letniego Planu, ówczesny minister leśnictwa i przemysłu drzewnego wydał decyzję, na podstawie której rozpoczęto budowę fabryki płyt pilśniowych. Przy jej wznoszeniu pracę znalazło wielu mieszkańców Czarnej Wody i okolic. Spro-wadzano specjalistów z najdalszych stron kraju – było to pierwsze przedsięwzięcie tego rodzaju w Polsce. Otwarcie
The designs were put on public display on the 23rd of June 2018 at the Czarna Woda municipal stadium; the event was accompanied by a meeting with the citizens and an exchange of opinions about the designs.
Czarna Woda is founded upon forests and wood… and it has its differentiae specificae. It was and still is greatly influenced by the natural environment, the pinewood complex – the Tuchola Forest – and the river Wda. The history of the town is not a long one. The earliest references date to 1825. During the time of the Prussian partition, very interesting hydraulic devices were constructed here to irrigate the artificial fields that served to supply the cavalry in the army of the German emperors who were at war with Russia with provisions (400 km from Berlin, 200 km from Królewiec, or Königs-berg, today called Kaliningrad). In the years 1869–1872, a railway line from Starogard Gdański to Chojnice was built here. At the beginning of the 20th century, Czarna Woda already had a mill and two large lumber mills. At that point, by the road known today as national road 22, complexes of similar one-storey brick houses were built. The town didn’t find itself within the borders of Poland until 1920, when it was taken by General Haller’s Blue Army. Just before the outbreak of World War II it had a population of around 700. Two years after Poland had regained independence, still within the framework of the Three Year Plan, the then minister of forestry and wood industry issued a decision to initiate the construction of a fibreboard factory. Many citizens of Czarna Woda and the environs found employment at the construction site. Specialists from the farthest ends of the country were brought here – it was the first undertaking of this kind in Poland. The opening of the factory took place on the 22nd
15
16 zakładu nastąpiło 22 lipca 1951 r. Podstawą dokumentacji był pomysł zaczerpnięty z dobrze funkcjonujących linii wytwórczych w przedsiębiorstwach szwedzkich. Stamtąd także sprowadzono prawie wszystkie urządzenia, a przy ich montażu opierano się głównie na wiedzy szwedzkich spe-cjalistów. Płyty pilśniowe i porowate wytwarzane w fabryce znalazły szerokie zastosowanie w budownictwie i przemyśle6. Aktywizacja gospodarcza spowodowała rozwój osiedla pra-cowniczego. Powstało kilkanaście bloków wielorodzinnych, ambulatorium, przedszkole przyfabryczne, punkty bibliotecz-ne oraz kino. W 1959 r. Czarną Wodę zamieszkiwało około 2000 osób7. W tym czasie powstał też Ośrodek Badawczo--Rozwojowy Przemysłu Drzewnego, który stał się wkrótce kuźnią kadr dla powstających w innych miejscach kraju bliźniaczych zakładów. Pracownicy przedsiębiorstwa w tzw. czynie społecznym w latach 60. i 70. zbudowali kompleks sportowy z boiskiem i 50-metrowym basenem odkrytym. W tym czasie administracyjnie miejscowość wchodziła
w skład gminy Kaliska. Po zmianach ustrojowych lat 80. pojawiły się tendencje do samostanowienia. W 1993 r. Czar-na Woda Czar-na mocy Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów stała się odrębną jednostką administracyjną. Po dwóch latach przyłączono do niej dwie wsie sołeckie, Lubiki i Hutę Kalną. Powierzchnię gminy ustalono na 2775 ha, z czego prawie 60% porastają lasy iglaste. Pod koniec lat 90. i na początku nowego millenium gmina zmierzyć się musiała z kryzysem
6. Budulec z Czarnej Wody. Fabryka płyt spilśnionych w Czarnej Wodzie, Polska Kronika Filmowa 8/53, Wytwórnia Filmów
Dokumen-talnych w Warszawie 1953, http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/ node/7413 (dostęp: 18.12.2018).
7. J. Milewski, Dzieje Starogardu Gdańskiego. Miasto i powiat, Wy-dawnictwo Morskie, Gdynia 1959, s. 222–223.
of July 1951. The basis for the documentation was an idea inspired by the well-functioning production lines in Swedish companies. This was also where almost all equipment was brought over from; in its assembly we relied mostly on the knowledge of Swedish specialists. Fibreboards and low-den-sity fibreboards manufactured in the factory found ample application in construction and industry6.
The economic activation resulted in the creation of a workers’ housing estate. More than ten blocks of flats, an outpatient clinic, a kindergarten by the factory, library units, and a cinema were built. In 1959, Czarna Woda had a population of around 2,0007. At that point, the Wood Industry Research and Development Centre was also created, which was soon providing human resources to similar plants that were being opened in other places in the country. In the 1960s and 1970s, its employees held a subbotnik and built a sports centre with a playing field and a 50-metre open-air swimming pool. At that point, the town was part of the Kaliska commune. After the political changes of the 1980s, self-determination
tendencies became visible. In 1993, by the Order of the Prime Minister, Czarna Woda became a separate administrative unit. Two years later, two villages: Lubiki and Huta Kalna, were incorporated into Czarna Woda. The commune’s surface area was determined at 2775 ha, with coniferous forests covering almost 60%. At the end of the 1990s and at the beginning of the new millennium, the commune had to face an economic
6. Budulec z Czarnej Wody. Fabryka płyt spilśnionych w Czarnej Wodzie, Polska Kronika Filmowa 8/53, Wytwórnia Filmów
Dokumen-talnych w Warszawie 1953, http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/ node/7413 (access: 18.12.2018).
7. J. Milewski, Dzieje Starogardu Gdańskiego. Miasto i powiat, Wy-dawnictwo Morskie, Gdynia 1959, pp. 222–223.
17 gospodarczym. W 2012 r. w celu rozszerzenia działalności produkcyjnej władze Czarnej Wody zaproponowały właści-cielowi zakładu płyt pilśniowych podjęcie działań zmierza-jących do objęcia części terenów przemysłowych podstrefą Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Propozycja spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem. Działania natury formalno--prawnej przeprowadzono skutecznie i szybko, co zaowoco-wało nowymi inwestycjami wielkopowierzchniowymi oraz sprowadzeniem nowoczesnych ciągów produkcyjnych do wytwarzania drewna klejonego z fornirów LVL. Przywrócono ekonomiczną stabilizację. Zwiększyło się zatrudnienie i siła nabywcza mieszkańców.
W obecnej sytuacji działania w rodzaju projektu Slow City są korzystne nie tylko ze względu na tzw. dobre zarządzanie publiczne. Pod uwagę należy wziąć także to, iż z punktu widzenia wzmiankowanego prawa zagospodarowania prze-strzeni, urbanistyki i estetyki dotychczasowe nieskoordyno-wane, pozbawione spójnej koncepcji przestrzennej działania powinny zostać zweryfikowane. Współpraca z ASP pomóc może w wypracowaniu właściwego planu na przyszłość.
crisis. In 2012, in order to expand the production activity, the authorities of Czarna Woda suggested to the owner of the fibreboard factory that he should undertake efforts aimed at making some of the industrial areas a sub-zone of a Special Economic Zone. The suggestion was enthusiastically received. The procedural and legal actions were carried out efficiently and quickly, which resulted in new commercial investments and in installing modern production lines for the manufac-turing of laminated veneer lumber. Economic stabilization was restored. The level of employment and the purchasing
power of the citizens increased.
In the present situation, undertakings such as the Slow City Project are beneficial not only because of the so-called good public governance. It should also be remembered that from the point of view of the mentioned real estate development law, city planning, and aesthetics the previous uncoordina-ted decisions that lacked a coherent spatial concept should be verified. The cooperation with the AFA may help us to develop an appropriate plan for the future.
18
19
20
Czarna W
oda
.
Przestrzenn
y potencja
ł dl
a
rozw
oju tury
styki i osa
dnictw
a
Sp
atial potential for
tourism
and s
ettlement de
velopment
dr inż. arch. Anna Golędzinowska WprowadzenieMimo globalnych tendencji do migracji ludności w kierun-ku metropolii znaczna części mieszkańców Polski nadal żyje w małych miastach. Pierwotnie pełniły one funkcję zaplecza dla otaczających je obszarów rolnych lub leśnych, lecz już w dwudziestoleciu międzywojennym w obliczu zachodzących zmian cywilizacyjnych podważano możli-wość rozwoju w oparciu o taką bazę ekonomiczną1. Temat powrócił ze zwiększoną siłą w czasie transformacji ustro-jowej – w szczególności w odniesieniu do miejscowości, które na fali powojennej industrializacji zostały wyposażone w duże zakłady przemysłowe2. Wiele z nich nie przetrwało w warunkach gospodarki rynkowej, co powodowało szereg problemów społecznych i ekonomicznych, gdyż państwowy zakład pracy był często nie tylko jedynym żywicielem, ale również organizatorem życia kulturalnego i sportowego miejscowości. Pojawiły się pytania o nowe strategie rozwoju i możliwość budowania pozycji konkurencyjnej w zmienia-jących się warunkach gospodarczych. Zdaniem Tadeusza Markowskiego, im mniejsze jest miasto, tym bardziej jego pozycja konkurencyjna zależy od fizycznych cech przestrzeni, maleje za to rola czynników niematerialnych3.
Czarna Woda to gmina miejsko-wiejska położona w kompleksie leśnym Borów Tucholskich, oddalona od dużych ośrodków Gdańska i Bydgoszczy odpowiednio o ok. 90 i 100 km. Z perspektywy rozwoju gospodarczego atutem jest jej położenie przy drodze krajowej nr 22 i połączenie
1. J. Kolipiński, Podstawy ekonomiczne rozwoju małych miast, „Ar-chitektura”, 11/1973, s. 419–420.
2. Część tego zasobu stanowiły zakłady pobudowane w XIX lub na początku XX w. przejęte od prywatnych właścicieli i rozbudowane. 3. T. Markowski, Marketing miasta, [w:] Marketing terytorialny, red. T. Markowski, PAN KPZK, Warszawa 2002.
Introduction
Despite the fact that globally migration tends to flow towards metropolises, a substantial part of the Polish citizens still lives in small towns. Originally, they served as a supply base for the surrounding agricultural areas or woodlands, but already in the interwar period, in the face of civilizational changes, the possibility of development based on such an economic base was questioned1. The subject returned with increased force in the time of the political transformation – especial-ly with regard to the towns equipped with large industrial plants during post-war industrialization2. Many of them did not survive in a market economy, which caused a number of social and economic problems, as a state-owned workplace was often not only the sole provider, but also the sole organizer of the towns’ cultural and sports life. Questions were being raised about new development strategies and the possibility of building a competitive position in the changing economy. According to Tadeusz Markowski, the smaller the town, the more its competitive position depends on the physical features of the space, while the importance of intangible factors decreases3.
Czarna Woda is a rural-urban commune located in the Tucho-la Forest, respectively about 90 and 100 km from the Tucho-large centres of Gdańsk and Bydgoszcz. From the point of view of economic development, its asset is its proximity to the national road 22 and its access to the A1 motorway. In 1995–2017, the commune’s population decreased from 3,272 to 3,227, out of
1. J. Kolipiński, Podstawy ekonomiczne rozwoju małych miast, “Ar-chitektura”, 11/1973, pp. 419–420.
2. Some of them were built in the 19th or at the beginning of the 20th century, taken over from private owners and developed.
3. T. Markowski, Marketing miasta, [in:] Marketing terytorialny, ed. T. Markowski, PAN KPZK, Warszawa 2002.
21 z autostradą A1. W latach 1995–2017 liczba ludności gminy spadła z 3272 do 3227, przy czym 2841 osób zamieszkuje ścisły obszar miejski4. W porównaniu z innymi małymi miastami w kraju spadek liczby mieszkańców na poziomie około 1% na przestrzeni 22 lat nie jest wynikiem negatywnie wyróżniającym. Zastanawia jednak sytuacja gminy na tle powiatu starogardzkiego. Czarna Woda jest jedną z gmin leżących przy południowej granicy powiatu (i jednocześnie województwa pomorskiego), które nieznacznie, ale systematycznie tracą mieszkańców, podczas gdy gminy sąsiadujące z nimi od północy w tym samym czasie odnotowują wzrost populacji nawet o 15%. Wyjątkiem jest Starogard Gdański – jedyne miasto średniej wielkości – który traci mieszkańców; jednocześnie jednak gmina wiejska o tej samej nazwie podlega bardzo intensywnej suburbanizacji, obszar funkcjonalny nie podlega zatem depopulacji.
Choć Czarna Woda uzyskała prawa miejskie dopiero w 1993 r.5, industrializacja miejscowości nastąpiła znacznie wcześniej. W latach 1947–1953 utworzono tu Zakłady Płyt Pilśniowych, a w latach 1957–1960 fabrykę kalafonii i terpentyny6. Dzięki inwestorowi, który w 2005 r. kupił i systematycznie rozwija owe zakłady7, miasto uniknęło problemu strukturalnego bezrobocia, co nie przełożyło się jednak na jego popularność osiedleńczą. Aby zapewnić stabilność rozwoju niezależnie od koniunktury w jednej branży, miasto powinno poszukiwać
4. Bank Danych Lokalnych GUS. Z tytułu zmiany statusu gminy z miejskiej na miejsko-wiejską w 2014 r. i związaną z tym formalną zmianą granic obszaru miejskiego utrudnione jest prześledzenie zmian liczby mieszkańców obecnego obszaru miasta od 1995 r.
5. Dz.U. z 1992 r. nr 100 poz. 500.
6. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Miejskiej Czarna Woda, Urząd Miasta Czarna Woda 2014.
7. STEICO, Historia z przyszłością, https://www.steico.com/pl/firma/ historia-firmy/ (dostęp: 09.12.2018).
which 2,841 people inhabit the city proper4. In comparison to other small towns in the country, a decrease in population of about 1% over 22 years is not negatively differentiating. Within the Starogard district, however, the commune’s
si-tuation is puzzling. Czarna Woda is one of the communes located along the southern border of the district (and of the Pomerania province), which slightly but systematically lose inhabitants, while the communes that border them on the north record even 15% increases in population. An exception to this rule is Starogard Gdański – the only medium-sized town – which is losing citizens; at the same time, however, the rural commune by the same name is undergoing intensive suburbanization, which means that the functional area is not becoming depopulated.
Although Czarna Woda was granted town status only in 19935, the town was industrialized much earlier. In 1947–1953, a fibreboard plant was built here, and in 1957–1960 a resin and turpentine factory6. Thanks to the investor who bought these plants in 2005 and since then has been systematically developing them7, the town avoided the problem of struc-tural unemployment, which, however, did not increase its popularity as a settlement area. To ensure stable development irrespectively of the situation in a single industry, the town should look for possibilities of carrying out other forms of economic activity, which would also make Czarna Woda more
4. Local Data Bank, Statistics Poland. The change of the commune’s status from urban to urban-rural in 2014 and the resulting formal revision of the borders of the urban area make it difficult to chart the changes in the number of inhabitants of the current urban area since 1995.
5. Dz.U. [Journal of Laws] from 1992 no 100 item 500.
6. Local Development of the Urban Commune of Czarna Woda, Czar-na Woda Municipal Office 2014.
7. STEICO, Historia z przyszłością, https://www.steico.com/pl/firma/ historia-firmy/ (access: 09.12.2018).
Ryc. 1. Zmiany wielkości populacji w latach 1995–2017 oraz liczba mieszkańców miast w 2017 r. w powiecie starogardzkim Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS.
Fig. 1. Population changes in 1995–2017 and number of inhab-itants of towns in 2017, Starogard district
Source: Own elaboration based on Local Data Bank, Statistics Poland.
22 możliwości prowadzenia innych form aktywności gospodar-czej, które jednocześnie podniosą atrakcyjność Czarnej Wody jako miejsca zamieszkania. Poniżej przeanalizowane zostaną uwarunkowania przestrzenne, które mogą przyczynić się do rozwoju turystyki i usług czasu wolnego.
Specyfika struktury przestrzennej
Historia osadnictwa na tym terenie sięga prawdopodobnie początków naszej ery8, były to jednak ekstensywne formy położone z dala od głównych szlaków transportowych regionu. Obecny kształt i tożsamość miejscowości są konsekwen-cją strategicznych decyzji i związanych z nimi projektów infrastrukturalnych przeprowadzonych w XIX w. – budo-wy kanału Wdy, dzięki któremu udało się osuszyć tereny i wygospodarować łąki (obecnie leżące w centrum miasta), rozwoju przemysłu drzewnego oraz budowy traktu Berlin – Królewiec, a następnie linii kolejowej na tej samej trasie9.
Wcześniej rozwinęły się jednak Czersk i wieś Łąg – pierwsze osiedle z młynem i tartakiem pojawiło się na terenie obecnej Czarnej Wody dopiero w latach międzywojennych10. Wraz z powojenną industrializacją pojawiły się zespoły zabudowy wielorodzinnej. Tym samym miejscowość rozwinęła się na zachód, pozostawiając stację kolejową poza strefą rozwojową. Rzeka Wda i przyległe do niej rozległe łąki dzielą miasto na część wschodnią i zachodnią, tworząc jednocześnie korytarz ekologiczny Doliny Słupi i Wdy, któremu w Planie
zago-8. M. Kallas (red.), Dzieje Starogardu, t. 2: Historia miasta do 1920 roku, Wydawnictwo Miejskie, Starogard Gdański 1999.
9. K. Karasiewicz, Bory Tucholskie, Polskie Towarzystwo Księg. Kolejowych „Ruch”, Warszawa – Poznań – Kraków – Lwów – Wilno – Gdańsk 1926.
10. Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Czarna Woda na lata 2017–2020, Urząd Miasta i Gminy Czarna Woda 2017.
attractive as a place of residence. Some spatial features that may contribute to the development of tourism and leisure industry are discussed below.
Spatial structure characteristics
The history of settlement in this area probably dates back to the beginnings of our era8; however, these were exten-sive settlements located far from the main transport routes in the region. Today’s shape and identity of the town are a consequence of the strategic decisions and infrastructure projects carried out in the 19th century – the construction of the Wda canal, which allowed to drain the area and turn it into meadows (currently located in the town centre), develop the wood industry, and build a road from Berlin to Królewiec and, later, a railway line connecting the two cities9. Czersk and the village of Łąg had, however, been developed before that – the first housing development with a sawmill was only built within the limits of today’s Czarna Woda in the interwar period10. The post-war industrialization was accompanied by the construction of multi-family buildings. Thus, the town expanded to the west, leaving the train station outside its development sphere.
The river Wda and the vast meadows that surround it divide the town into an eastern part and a western part, forming an ecological corridor of the Valley of the Słupia and the Wda, considered in the Spatial development plan for the Pomerania
8. M. Kallas (ed.), Dzieje Starogardu, vol. 2: Historia miasta do 1920 roku, Wydawnictwo Miejskie, Starogard Gdański 1999.
9. K. Karasiewicz, Bory Tucholskie, Polskie Towarzystwo Księg. Kolejowych „Ruch”, Warszawa – Poznań – Kraków – Lwów – Wilno – Gdańsk 1926.
10. Communal Monument Protection Programme for the Czarna Woda Commune for the Years 2017–2020, Czarna Woda Municipal Office 2017.
23 spodarowania przestrzennego województwa pomorskiego11 przypisano rangę ponadregionalną. Tworząc miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, należy zatem pamiętać o tym, aby chronić przed nową zabudową pas 100 m od brzegów rzeki oraz ograniczać rozwój nowych obiektów na obszarach już zabudowanych, jak również chronić obszary zalesień, zadrzewień i zakrzewień wokół miasta12.
Cały obszar miejski Czarnej Wody znajduje się w obszarze specjalnej ochrony ptaków Bory Tucholskie (PLB220009), co również rodzi konsekwencje dla polityki przestrzennej. Zgod-nie z Planem zadań ochronnych13, w strukturze centrum miasta należy zachować duży udział terenów otwartych: szuwarów, zadrzewieniach śródpolnych, śródłąkowych i nadwodnych. Na strukturę przestrzenną miasta kluczowy wpływ mają też równoległe elementy komunikacyjnej infrastruktury linio-wej – korytarz transportowy drogi krajolinio-wej nr 22 (DK22) i linii kolejowej nr 203. Te dzielą miasto na część północną, centralną i południową.
• W mieście dominuje zróżnicowana zabudowa jednoro-dzinna. Domy usytuowane są przede wszystkim wzdłuż DK22 oraz na południe i północny-zachód od drogi. Zabudowa wielorodzinna – w większości wybudowana w latach 50. – skupiona jest w dwóch lokalizacjach na północ od linii kolejowej. Wśród zabudowy
mieszkanio-11. Przyjęty uchwałą nr 318/XXX/16 Sejmiku Województwa Pomor-skiego z dnia 29 grudnia 2016 r.
12. Koncepcja sieci ekologicznej województwa pomorskiego dla potrzeb planowania przestrzennego, Pomorskie Biuro Planowania Regionalnego, Gdańsk 2014.
13. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Bory Tucholskie PLB220009 ustanowiony Zarządzeniem Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Gdańsku i Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Bydgoszczy z dnia 31 marca 2015 r.
province11 to be of supraregional significance. When creating a local spatial development plan, one therefore needs to remember to protect from new infrastructure a 100 m strip of land along the river and limit the development of new structures in already developed areas, as well as to protect the forests, woods, and shrubberies around the town12. The whole urban area of Czarna Woda lies within the limits of the Bory Tucholskie (PLB220009) special protection area for birds, which also is not without significance for the spatial development policy. According to the Protection task plan13, there need to be a high proportion of open areas in the structure of the town centre, such as bulrushes and wooded areas among the fields and meadows and by the waterside. A crucial role in the formation of the town’s spatial structure
is also played by the parallel elements of linear transport in-frastructure: the corridor of the national road 22 (NR22) and the railway line 203. These divide the town into a northern, central, and southern part.
Single-family houses predominate in the town structure. They are mainly located along the NR22 as well as to the south and north-west of the road. Multi-family buildings – most of them erected in the 1950s – are concentrated in two locations north from the railway. Several functional zones
11. Adopted in the resolution no. 318/XXX/16 of the Assembly of the Pomerania Province of 29 December 2016.
12. Koncepcja sieci ekologicznej województwa pomorskiego dla potrzeb planowania przestrzennego, Pomorskie Biuro Planowania Regionalnego, Gdańsk 2014.
13. Protection task plan for the Natura 2000 Bory Tucholskie PLB220009 area defined in a Decree of the Regional Head for Envi-ronmental Protection in Gdańsk and the Regional Head for Environ-mental Protection in Bydgoszcz of 31 March 2015.
24 wej wyróżnić można kilka stref funkcjonalnych, które mogą być traktowane jako swoista osnowa dla systemu przestrzeni publicznych miejscowości:
• duże centrum usług komercyjnych – zlokalizowane mię-dzy DK22 a linią kolejową 203, gdzie obecnie znajdują się przystanek autobusowy, zajazd i małe sklepy (na wschód od ul. Mickiewicza) oraz dyskont, poczta, remiza, szkoła policealna i niewielki pawilon handlowy (na zachód od ul. Mickiewicza),
• strefa usług społecznych – mająca charakter rozproszony i zawierająca:
→ kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej – zloka-lizowany po południowej stronie DK22 i stanowiący kluczową dominantę miasta,
→ bibliotekę miejską – zlokalizowaną po południowej stronie DK22 w dawnej szkole, jednym z najstarszych budynków w miejscowości, i pełniącą także funkcję świetlicy i lokalnego ośrodka kultury,
→ ośrodek sportu – zlokalizowany po północnej stronie linii kolejowej nr 203, mieszczący boisko do piłki nożnej, bieżnię, boisko do piłki plażowej, siłownię, nieczynny odkryty basen o długości 50 m, nieczyn-ną strzelnicę oraz bazę noclegową w postaci Domu Szwedzkiego i trzech domków kempingowych, → zespół szkół – zlokalizowany między ośrodkiem
sportu a Urzędem Miasta, mieszczący trzy bloki oraz salę gimnastyczną,
→ Urząd Miasta – zamykający układ strefy usług spo-łecznych;
• strefa zieleni nad Wdą – przecinająca miasto na osi pół-noc–południe przestrzeń pełniąca ważną funkcję ekosys-temową i posiadająca duży potencjał rekreacyjny, gdzie można następujące obszary:
can be identified within the residential areas which can be seen as a background for the town’s system of public spaces: large commercial service centre – located between the NR22 and railway 203, comprising a bus stop, hostel and small shops (east of Mickiewicza street) as well as a discount shop, post office, fire house, post-secondary school and small trade pavilions (west of Mickiewicza street),
• social service zone – dispersed and comprising:
→ Church of Our Lady of Częstochowa – located south of the NR22 and constituting the town’s key landmark, → Municipal Library – located south of the NR22 in the old school, one of the oldest buildings in the town, which also serves as a dayroom and local culture centre, → sports centre – located north of the railway line 203,
comprising a football field, track, beach ball court, gym, closed 50 m outdoor swimming pool, closed shooting range, and tourist accommodations that include a Swedish House and three cabins,
→ school complex – located between the sports centre and the Municipal Office, comprising three blocks and a sports hall,
→ Municipal Office – closing the social service zone; • green zone by the Wda river – transecting the town
struc-ture from north to south, serving an important ecosystem function, having a significant recreational potential, and divided into the following areas:
→ amphitheatre with a wharf for kayaks – located in the northern part of the town,
→ allotments – spreading on both sides of the bridge along the extension of Mostowa street,
→ campsite – located by Okrężna street in the bend of the river Wda,
25 → amfiteatr z przystanią kajakową – zlokalizowany w północnej części miasta,
→ ogródki działkowe – rozpościerające się po obu stro-nach mostu na przedłużeniu ul. Mostowej,
→ pole namiotowe – zlokalizowane przy ul. Okrężnej w zakolu rzeki Wdy,
→ łąki – wypełniające pozostałe przestrzenie wzdłuż rzeki Wdy, z uwagi na występowanie zadrzewień śródpolnych odgrywające ważną rolę w kształtowaniu krajobrazu miasta;
• małe strefy usług społecznych – znajdujące się po za-chodniej stronie miasta:
→ przedszkole – przy ul. Mostowej,
→ przychodnia i apteka – przy ul. Słowackiego;
• małe centrum usług komercyjnych – znajdujące się po zachodniej stronie miasta między przedszkolem a apteką i zawierające:
→ niewielkie sklepy i punkty usługowe w parterach zabudowy mieszkaniowej oraz w wolnostojących budkach,
→ targowisko miejskie;
• strefa przemysłowa – obejmująca duży obszar w północ-nej części miasta i zlokalizowana w sąsiedztwie Urzędu Miasta.
• Dworzec kolejowy wraz z towarzyszącą zabudową miesz-kaniową oraz piekarnią stanowią enklawę oddzieloną od struktury funkcjonalno-przestrzennej miasta przez łąki i pola uprawne.
Opisana struktura osadnicza jest z punktu widzenia spójności systemu przestrzeni publicznych niekorzystna – rozległe obszary zieleni oddzielają osiedle przy ul. Słowackiego i przychodnię od miejsca koncentracji celów podróży w
pół-Wda, playing an important role in shaping the town’s landscape because of the wooded areas among them; • small social service zones – located in the western part
of the town:
→ kindergarten – at Mostowa street,
→ clinic and pharmacy – at Słowackiego street;
• small commercial service centre – located in the western part of the town between the kindergarten and the phar-macy and comprising:
→ small shops and service points on ground floors of apartment buildings and in free-standing booths, → municipal marketplace;
• industrial zone – covering a large area in the southern part of the town and located near the Municipal Office. • The train station along with the accompanying housing
developments and bakery constitute an enclave separated from the functional and spatial structure of the town by meadows and farmlands.
The described settlement structure is, from the viewpoint of the coherence of the system of public spaces, disadvantageo-us – vast green areas separate the hodisadvantageo-using development at Słowackiego street and the clinic from the destination centre in the north-east part of the town (STEICO plant, Municipal Office, Public School Complex, sports centre), and indirectly also from the large commercial service centre, which has high potential for development. However, natural values should be considered paramount and development intensification in the valley of Wda and its environs should not be pursued. It would be acceptable to allot these areas for recreation
pur-26
Ryc. 2. Główne strefy funkcjonalne miasta Czarna Woda
Duże centrum usług komercyjnych: (1) dyskont, poczta, remiza, sz-koła policealna, małe sklepy, (2) przystanek autobusowy, zajazd, małe sklepy; (3) stacja kolejowa; strefa usług społecznych: (4) zespół sz-kół, ośrodek sportu, (5) Urząd Miasta, (6) kościół, (7) biblioteka mie-jska; małe centrum usług komercyjnych: (8) sklepy, targowisko; małe strefy usług społecznych: (9) przedszkole, (11) przychodnia, apteka; strefa zieleni nad Wdą: (10) pole namiotowe, (12) ogródki działkowe, (13) łąki, (14) amfiteatr, przystań kajakowa; (15) strefa przemysłowa. Źródło: Opracowanie własne.
Fig. 2. Main functional zones of Czarna Woda
Large commercial service centre: (1) discount shop, post office, fire house, post-secondary school, small shops, (2) bus stop, hostel, small shops; (3) train station; social service zone: (4) school complex, sports centre, (5) Municipal Office, (6) church, (7) Municipal Library; small commercial service centre: (8) shops, market; small social service zones: (9) kindergarten, (11) clinic, pharmacy; green zone by Wda: (10) campsite, (12) allotments, (13) meadows, (14) amphitheatre, kayak wharf; (15) industrial zone.
27
Ryc. 3. Dominanta kościoła przy DK22. Obok widoczne tradycyjne formy zabudowy mieszkaniowej
Fig. 3. Landmark of the church by the NR22. Traditional houses to the left
Ryc. 5. Pole namiotowe nad Wdą. Widać dominantę kościoła oraz niewielki fragment zabudowy wzdłuż DK22. Resztę kryją zadrzewienia doliny Wdy
Ryc. 4. Dominanta kościoła widziana z linii kolejowej nr 203. Rejon prawdopodobnej lokalizacji nowego peronu
Fig. 4. Landmark of the church seen from the railway line 203. Probable location of the new train station
Fig. 5. Campsite by the Wda. Landmark of the church and a small fragment of a house by the NR22 in the background, rest hidden behind the shrubberies of the Wda valley
28 nocno-wschodniej części miasta (fabryka STEICO, Urząd Miasta i Gminy, Zespół Szkół Publicznych, kompleks spor-towy), a pośrednio również od posiadającego potencjał rozwojowy dużego centrum usług komercyjnych. Walory przyrodnicze należy jednak uznać za nadrzędne i nie dążyć do intensyfikacji zabudowy w dolinie Wdy i jej otoczeniu. Dopuszczalne jest przeznaczenie tych terenów na obszary re-kreacyjne14. Spójność struktury przestrzennej miasta znacznie poprawiłoby postulowane przez władze miasta przeniesienie peronów pomiędzy duże centrum usług komercyjnych a strefę usług społecznych.
Wyróżniki krajobrazowe
Czarna Woda to miasto młode, rozwinięte w dużej mierze w oparciu o obecną oś DK22. Znajduje się tam szereg obiek-tów, które można wykorzystać jako punkty odniesienia dla nowej kompozycji struktury przestrzennej miasta.
Dzięki skali, wycofaniu w stosunku do linii zabudowy oraz odpowiednim położeniu wobec doliny Wdy najsilniej, zarów-no z perspektywy DK22, jak i dalszej, wyróżnia się wzniesio-ny w latach 80. kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej. Potencjalnie ważną, choć jeszcze niedocenianą rolę w kompo-zycji krajobrazowej miasta odgrywa wspomniana już dolina rzeki Wdy. Wraz z przyległymi łąkami i towarzyszącymi im zalesieniami tworzy system wnętrz krajobrazowych, który w dalszych widokach przesłania występującą na terenie miasta jedno- i dwukondygnacyjną zabudowę. Atrakcyjnym akcentem dostrzegalnym z DK22 oraz jej okolic jest również wiadukt kolejowy nad Wdą.
14. Rozwój takiej funkcji przewidziany jest w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy przyjętym uchwałą NR IX/50/11 Rady Miejskiej w Czarnej Wodzie z dnia 10 października 2011 r.
poses14. The coherence of the town’s spatial structure would be greatly increased by moving the train station between the large commercial service centre and the social service zone, as postulated by the town authorities.
Landscape features
Czarna Woda is a young town, developed largely based on the current axis of the NR22. There is a number of facilities which can be used as points of reference for the new
com-position of the town’s spatial structure.
Its scale, its position behind the line set by the buildings, and favourable location in relation to the river Wda make the Church of Our Lady of Częstochowa, erected in the 1980s, the most distinctive building in the town.
A potentially important though still underappreciated role in the landscape composition of the town is played by the already mentioned valley of the Wda river. Along with the surrounding meadows and wooded areas that accompany them it creates a system of landscape interiors which blocks the view of one- and two-storey buildings. Another attractive feature, the railway flyover above the Wda, is visible from the NR22 and its environs.
A completely different view can be seen from Mickiewicza street, in the area of the railway level crossing. A lane of trees leads along a residential area of quite high, for a town of this size, density, in the direction of the green monolith of the factory, additionally emphasized by the compositional foreground created by the stadium.
14. Developing such a function is envisioned in the Study of the deter-minants and directions of the commune’s spatial development adopted in the resolution NR IX/50/11 of the Town Council in Czarna Woda of 10 October 2011.
29 Zupełnie inny krajobraz rozpościera się z ul. Mickiewicza w okolicach przejazdu kolejowego. Szpaler drzew prowadzi wzdłuż zabudowy mieszkaniowej o stosunkowo, jak na miasto tej wielkości, dużej gęstości w kierunku monolitycznej zielo-nej bryły fabryki, dodatkowo podkreślozielo-nej przez przedpole ekspozycji, jakie tworzy obecność stadionu.
Seria ciekawych otwarć widokowych znajduje się w oko-licach skrzyżowania ul. Mickiewicza i ul. Mostowej. Są to wspominane już otwarcie z widokiem na kościół, ale rów-nież widok na osiedle na przeciwległym brzegu rzeki oraz widoki na dolinę rzeki Wdy. W tym rejonie znajduje się też ciekawy element architektury przemysłowej o futurystycz-nej formie, który nie pozostaje w ścisłej relacji z żadną osią widokową, lecz bez wątpienia urozmaica północny odcinek ul. Mickiewicza.
Duże centrum usług komercyjnych wypełnia zabudowa parterowa i parterowa z poddaszem użytkowym, wyjątek stanowią nieco wyższe budynki remizy strażackiej i szkoły policealnej. Układ zabudowy wzdłuż DK22 w dużej mierze zachował rytm i skalę typową dla kociewskiej wsi rozwija-jącej się w układzie ulicowym.
Część pawilonów handlowych po wschodniej i zachodniej stronie ul. Mickiewicza została zaprojektowana jako spójny zespół, o czym świadczy zarówno ich forma, jak i rozwiązania zdobnicze. Obecnie obszar ten nie spełnia jednak kryteriów przestrzeni publicznej – jest to wyłącznie teren parkingo-wą z opcją przejścia. Błędnie zaprojektowane ciągi piesze pomijają część ważnych kierunków przejścia, co powoduje niszczenie przestrzeni zielonej.
A series of interesting compositional openings can be found around the intersection of Mickiewicza and Mostowa street. These include the already mentioned view of the church, but also a view of the residential area on the other side of the river and views of the Wda valley. There is also an intere-sting, futuristically shaped element of industrial architecture nearby, which remains in no strict relation to any of the viewing axes, but definitely diversifies the northern part of Mickiewicza street.
In the large commercial service centre, one-storey buildin-gs and one-storey buildinbuildin-gs with attics predominate; an exception are the slightly taller buildings of the fire house and post-secondary school. Their layout along the NR22 largely maintains the rhythm and scale typical of a village in Kociewie developing in a street pattern.
Some of the trade pavilions east and west of Mickiewicza street were designed as a single unit, as reflected both in their form and ornamental solutions. Currently, however, this area does not meet the criteria for a public space – it serves sole-ly as a parking space with an option to cross it. Incorrectsole-ly designed foot traffic routes ignore some of the important directions, which leads to the destruction of the green areas. The large commercial service centre is located outside the church’s sphere of distant view, but there are certain closer spatial relations (potentially compositional) worth preserving – especially the view from the planned train station in the
