Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu
PRACE NAUKOWE
Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu
RESEARCH PAPERS
of Wrocław University of Economics
Nr
331
Problemy rozwoju regionalnego
i lokalnego
Redaktorzy naukowi
Elżbieta Sobczak, Beata Bal-Domańska,
Marek Obrębalski
Redaktor Wydawnictwa: Aleksandra Śliwka Redaktor techniczny: Barbara Łopusiewicz Korektor: Barbara Cibis
Łamanie: Małgorzata Czupryńska Projekt okładki: Beata Dębska
Projekt współfinansowany z budżetu województwa dolnośląskiego
Publikacja jest dostępna w Internecie na stronach: www.ibuk.pl, www.ebscohost.com,
w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej www.dbc.wroc.pl,
The Central and Eastern European Online Library www.ceeol.com, a także w adnotowanej bibliografii zagadnień ekonomicznych BazEkon http://kangur.uek.krakow.pl/bazy_ae/bazekon/nowy/index.php Informacje o naborze artykułów i zasadach recenzowania znajdują się na stronie internetowej Wydawnictwa
www.wydawnictwo.ue.wroc.pl
Kopiowanie i powielanie w jakiejkolwiek formie wymaga pisemnej zgody Wydawcy
© Copyright by Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wrocław 2014
ISSN 1899-3192 ISBN 978-83-7695-456-1
Wersja pierwotna: publikacja drukowana Druk i oprawa:
EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, sp.j. ul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek
Spis treści
Wstęp ... 9 Beata Bal-Domańska, Michał Bernard Pietrzak: Modelowanie wzrostu
go-spodarczego na podstawie rozszerzonego modelu Solowa-Swana z uwzględ-nieniem aspektu przestrzennego ... 11
Grażyna Bojęć: Nowy wskaźnik zadłużenia a koszty obsługi długu w
jednost-kach samorządu terytorialnego na przykładzie powiatu jeleniogórskiego ... 19
Dariusz Głuszczuk: Kredyty bankowe jako źródło finansowania działalności
in-nowacyjnej przedsiębiorstw – analiza w przekroju regionów Polski ... 30
Dariusz Głuszczuk: Kredyt technologiczny jako instrument wsparcia innowacji
małych i średnich przedsiębiorstw – analiza w przekroju regionów Polski ... 41
Małgorzata Januszewska, Elżbieta Nawrocka: Zmiany czynników lokalizacji
podmiotów turystycznych ... 53
Marek Kiczek: Zmiany udziału dochodów własnych w dochodach ogółem gmin
województwa podkarpackiego w latach 2006, 2012 ... 64
Renata Lisowska: Wsparcie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw przez
samorząd terytorialny w obszarach zmarginalizowanych ... 75
Olga Ławińska: Ocena efektywności inwestycji współfinansowanych
fun-duszami Unii Europejskiej na przykładzie budowy oczyszczalni ścieków i kanalizacji sanitarnej w gminie Kłomnice w latach 2009-2012... 85
Marek Obrębalski, Marek Walesiak: Terytorialny wymiar polityki rozwoju
re-gionalnego województwa dolnośląskiego w latach 2014-2020 ... 96
Katarzyna Przybyła: Poziom rozwoju infrastruktury technicznej w miastach
wojewódzkich Polski ... 106
Adam Przybyłowski: Gospodarka regionalna w aspekcie pomiaru zrównowa-żonego transportu ... 116
Małgorzata Sej-Kolasa, Mirosława Sztemberg-Lewandowska: W ykorzysta-nie analizy wielogrupowej do porównania rynku pracy w regionach ... 125
Małgorzata Sej-Kolasa, Mirosława Sztemberg-Lewandowska: Sposoby
wy-znaczania środków regionów na potrzeby analiz przestrzennych ... 134
Alicja Sekuła, Beata A. Basińska: Dlaczego subwencje nie są rozwojowe?
Pró-ba identyfikacji przyczyn braku wpływu subwencji na wydatki inwestycyjne 146
Elżbieta Sobczak: Harmonijność inteligentnego rozwoju województw Polski ... 158 Roman Sobczak: Zróżnicowanie zasobów ludzkich w nauce i technice w krajach
6
Spis treściWioleta Sobczak, Lilianna Jabłońska, Lidia Gunerka: Zmiany strukturalne
w powierzchni gruntów użytkowanych ogrodniczo w województwie mazo-wieckim w świetle spisów rolnych ... 180
Danuta Strahl, Andrzej Sokołowski: Propozycja podejścia metodologicznego
do oceny zależności między inteligentnym rozwojem a wrażliwością na kry-zys ekonomiczny w wymiarze regionalnym ... 190
Agnieszka Stacherzak, Maria Hełdak, Jan Kazak: Obciążenia finansowe
gmin kosztami realizacji dróg ... 201
Artur Stec: Związek między funkcją turystyczną a wydatkami na turystykę
w miastach na prawach powiatu w województwie podkarpackim w latach 2008-2012 ... 213
Aldona Standar: Rozwój infrastruktury wodno-kanalizacyjnej na obszarach
wiejskich województwa wielkopolskiego po wstąpieniu Polski do Unii Euro-pejskiej ... 224
Justyna Weltrowska, Wojciech Kisiała: Obszary koncentracji ubóstwa w
struk-turze przestrzennej miasta (na przykładzie Poznania) ... 235
Wioletta Wierzbicka: Potencjał innowacyjny polskich regionów – analiza
tak-sonomiczna ... 246
Justyna Wilk: Dane symboliczne w analizie regionalnego zróżnicowania
sytu-acji gospodarczej ... 257
Dariusz Zawada: Identyfikacja i ocena walorów użytkowych miast – studium
przypadku dla Jeleniej Góry i Legnicy ... 270
Marcelina Zapotoczna, Joanna Cymerman: Zastosowanie analizy
wielowy-miarowej do oceny rozwoju lokalnych rynków nieruchomości mieszkanio-wych na przykładzie miast wojewódzkich ... 282
Summaries
Beata Bal-Domańska, Michał Bernard Pietrzak: Economic growth modelling
based on the augmented Solow-Swan model considering the special aspect .. 18
Grażyna Bojęć: New debt indicator vs. debt servicing costs in self-government
units: Jelenia Góra county example ... 29
Dariusz Głuszczuk: Bank credits as a source of financing innovative activities of
enterprises – an analysis by regions of Poland ... 40
Dariusz Głuszczuk: Technology credit as an instrument of support to small and
medium-sized enterprises − an analysis by regions of Poland ... 52
Małgorzata Januszewska, Elżbieta Nawrocka: Changes in factors of tourism
entities location ... 63
Marek Kiczek: Changes of the participation level of own communes income in
the total income of Podkarpackie Voivodeship communes in 2006, 2012 ... 74
Renata Lisowska: Support for the development of small and medium-sized
Spis treści
7
Olga Ławińska: Effectiveness evaluation of co-financed European Union funds
investment on the example of sewage treatment plant and sewage system in Kłomnice community in the years 2009-2012 ... 95
Marek Obrębalski, Marek Walesiak: Territorial dimension of regional
deve-lopment policy in Lower Silesia region in 2014-2020 ... 105
Katarzyna Przybyła: The level of technical infrastructure in Voivodeship cities
in Poland ... 115
Adam Przybyłowski: Regional economy in the context of sustainable transport
measurement ... 124
Małgorzata Sej-Kolasa, Mirosława Sztemberg-Lewandowska: The
applica-tion of multiple group analysis in labour market analysis of regions... 133
Małgorzata Sej-Kolasa, Mirosława Sztemberg-Lewandowska: The ways of
outlining the centers of regions for the purposes of spatial analyses ... 145
Alicja Sekuła, Beata A. Basińska: Why are not subsidies developmental? An
attempt to identify the reasons of the lack of influence on investment expen-ditures ... 157
Elżbieta Sobczak: Harmonious smart growth of voivodeships in Poland ... 168 Roman Sobczak: Diversity of human resources in science and technology in the
European Union countries ... 179
Wioleta Sobczak, Lilianna Jabłońska, Lidia Gunerka: Structural changes in
horticultural production in the Mazovian Voivodeship in the light of the natio-nal agricultural census ... 189
Danuta Strahl, Andrzej Sokołowski: The proposal of methodological approach
to the assessment of relations between smart growth and vulnerability to eco-nomic crisis at the regional level ... 200
Agnieszka Stacherzak, Maria Hełdak, Jan Kazak: Financial burden of
muni-cipalities with the costs of roads development ... 212
Artur Stec: The relationship between tourist function and expenditure on tourism
in cities with county rights in the Podkarpackie Voivodeship in 2008-2012 ... 222
Aldona Standar: The development of water supply and sewerage system in rural
areas of the Great Poland Voivodeship after Polish accession to the European Union ... 234
Justyna Weltrowska, Wojciech Kisiała: Areas of concentration of poverty in
the city’s spatial structure (the case study of Poznań) ... 245
Wioletta Wierzbicka: Innovative potential of Polish regions – taxonomic analysis 256 Justyna Wilk: Symbolic data in the analysis of regional diversification of
econo-mic situation ... 269
Dariusz Zawada: Identification and assessment of utility values of the cities –
case study of Jelenia Góra and Legnica ... 281
Marcelina Zapotoczna, Joanna Cymerman: Applying multidimensional
ana-lysis to assess the development of local housing property markets on the basis of voivodeship cities ... 293
PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU
RESEARCH PAPERS OF WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS nr 331 • 2014
Problemy rozwoju regionalnego i lokalnego ISSN 1899-3192
Justyna Weltrowska
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wojciech Kisiała
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
OBSZARY KONCENTRACJI UBÓSTWA
W STRUKTURZE PRZESTRZENNEJ MIASTA
(NA PRZKŁADZIE POZNANIA)
Streszczenie: Artykuł poświęcony jest problematyce ubóstwa miejskiego i wpisuje się w nurt
przestrzennych badań prowadzonych w ramach polityki społecznej. Za główny cel pracy przyjęto identyfikację obszarów koncentracji biednych mieszkańców w strukturze przestrzen-nej miasta, wybierając Poznań jako studium przypadku. W trakcie postępowania badawcze-go wykorzystano techniki GIS. Analizy bazowały na: (1) koncentrycznych strefach buforo-wych wyznaczonych wokół uprzednio określonego punktu centralnego miasta oraz (2) siatce kwadratów o boku 500 m obejmującej obszar miasta Poznania. Przyjęty schemat badawczy umożliwił analizę rozmieszczenia biedy oraz wskazanie obszarów szczególnej koncentracji ubóstwa w mieście.
Słowa kluczowe: ubóstwo, struktura przestrzenna miasta, Poznań, GIS.
DOI: 10.15611/pn.2014.331.22
1. Wstęp
Pomimo znacznego postępu współczesnej cywilizacji, zjawisko ubóstwa wciąż wy-stępuje w różnych kręgach społeczno-kulturowych oraz obszarach geograficznych świata. I chociaż globalne wskaźniki potwierdzają, że światowy dochód na miesz-kańca rośnie, a „sukcesy odniesione w XX wieku przy zmniejszaniu obszaru biedy pozwalają przypuszczać, że całkowita eliminacja ubóstwa w pierwszych dekadach XXI wieku jest zadaniem wykonalnym” [Norberg 2003], to jednak są kraje, w któ-rych rozmiar ubóstwa nie zmniejsza się, lecz wręcz przeciwnie – powiększa.
Jeszcze do niedawna Polska należała do tej grupy krajów, a zmiana sytuacji w tym zakresie zauważalna jest od 2005 roku i wiąże się ją z przystąpieniem kraju do Unii Europejskiej. O ile w 2005 roku w Polsce liczba osób uznawanych za ubogie sięgała 13 mln (34%), o tyle już w 2010 roku była ona szacowana na 5 mln (14,2%).
236
Justyna Weltrowska, Wojciech KisiałaTak szybkiego spadku liczby ludzi żyjących w biedzie nie odnotowano w żadnym innym europejskim kraju. Kurczenie się sfery ubóstwa było możliwe m.in. dzięki spadkowi bezrobocia. Jednocześnie rosła pensja minimalna. Dużą rolę odegrał rów-nież napływ funduszy europejskich, z których znaczną część przeznaczono na walkę z ubóstwem i jego społecznymi i ekonomicznymi skutkami.
Polsce jednakże wciąż daleko do średniej europejskiej. Przeciętnie w Europie w biedzie żyje 8% mieszkańców. W najbogatszych krajach: Szwajcarii, Norwegii, Szwecji czy Luksemburgu odsetek ten nie przekracza nawet 2%.
Ubóstwo staje się jednym z najważniejszych i najgroźniejszych problemów spo-łecznych współczesnego świata. W warunkach gospodarki rynkowej powoduje ono powstanie zjawiska bogacenia się przez nielicznych kosztem postępującego zuboże-nia innych, przez co bogaci stają się coraz bogatsi, a ubodzy coraz ubożsi [Giddens 1999].
Celem pracy jest identyfikacja obszarów koncentracji biednych mieszkańców w strukturze przestrzennej miasta. Analizę rozmieszczenia ubóstwa miejskiego przeprowadzono na przykładzie Poznania.
Identyfikacja sfery ubóstwa należy do najważniejszych i najtrudniejszych zadań polityki społecznej. Dzieje się tak dlatego, iż ubóstwo jest zjawiskiem wielowymia-rowym. Dane dotyczące jego rozmiarów mają charakter względny, zależą bowiem od przyjętej definicji i metody pomiaru. Stąd analizy prowadzone na podstawie róż-norodnych metod pozwalają na trafniejszą ocenę tego zjawiska.
Przy pomiarze zasięgu ubóstwa stosuje się wiele mierników różniących się kon-cepcyjnie. Na przykład miary oparte na koszyku dóbr i usług konsumpcyjnych są miarami tzw. ubóstwa absolutnego. Zaliczane jest do nich minimum socjalne1 i
mi-nimum egzystencji2. Miary odnoszące się do przeciętnego poziomu wydatków lub
dochodów gospodarstw domowych (najczęściej stosowane w porównaniach mię-dzyregionalnych) są miarami ubóstwa względnego. Natomiast badanie opinii gospo-darstw domowych na temat ich kondycji i stopnia zaspokojenia potrzeb jest podsta-wą do wyznaczania zasięgu ubóstwa subiektywnego3.
1 Minimum socjalne ustalane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS) uwzględnia taki
koszyk dóbr i usług, aby rodzina określonego typu mogła zaspokoić potrzeby biologiczne, kultural-ne i społeczkultural-ne na poziomie uznanym za niezbędny. Oprócz wydatków na żywność oraz mieszkanie, które stanowią w sumie ponad 60% całego budżetu założonego w minimum socjalnym, minimum to uwzględnia również wydatki na zaspokojenie innych potrzeb, w tym na edukację, zdrowie, kulturę, aktywny wypoczynek, transport i łączność. Minimum socjalne może więc być traktowane nie jako próg ubóstwa, lecz jako granica wyznaczająca sferę niedostatku, ostrzegająca przed ubóstwem.
2 Minimum egzystencji ustalane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych uwzględnia jedynie te
potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsumpcja niższa od tego poziomu prowadzi do biologicznego wyniszczenia. Poziom minimum egzystencji przyjęto za granicę ubóstwa skrajnego.
3 Subiektywne granice ubóstwa dla określonego typu gospodarstw domowych odpowiadają
w przybliżeniu poziomowi dochodów deklarowanych przez respondentów jako ledwie wystarczające. Wykorzystywana jest do tego tak zwana metoda lejdejska (leyden poverty line).
Obszary koncentracji ubóstwa w strukturze przestrzennej miasta...
237
Do głównych przyczyn wywołujących ubóstwo należy zaliczyć: bezrobocie, nieadekwatność wysokości płac w stosunku do wykonywanej pracy, szybkość zmian następujących w strukturze gospodarczej przekraczającą zdolności adaptacyjne pra-cowników do nowych zawodów, niedoskonałość systemów podziału dochodu naro-dowego, niepełnosprawność, niedoskonałość systemów ubezpieczeń, rozpad trady-cyjnej rodziny, a także różne formy dyskryminacji na rynku pracy.
2. Przegląd badań nad koncentracją biednych
i rozmieszczeniem obszarów ubóstwa w polskich miastach
Jednym z ważniejszych problemów stojących przed współczesną polityką społeczną jest zjawisko ubóstwa miejskiego. Wraz z zapoczątkowanymi w Polsce z końcem lat 80. XX wieku przemianami ustrojowymi rozpoczął się proces postępującego roz-warstwienia społeczeństwa oraz narastania zróżnicowania przestrzennego skali ubó-stwa. Równocześnie następował rozwój badań nad problemem ubóstwa, które wcześ- niej były stosunkowo nieliczne ze względu na brak przyzwolenia władz państwa so-cjalistycznego na prowadzenie analiz w tym zakresie [Węcławowicz 2001]. Badania ubóstwa podejmowane były na gruncie różnych dziedzin nauki, kładąc nacisk na inne aspekty tego pojęcia. Znane są koncepcje socjologiczne, ekonomiczne, psycho-logiczne czy też polityczne ubóstwa. Znacznie mniej zainteresowania poświęcono kwestiom przestrzennym w odniesieniu do społecznych nierówności i ubóstwa.
Szczególnie istotnym problemem coraz częściej absorbującym uwagę badaczy jest zjawisko ubóstwa na terenach zurbanizowanych, któremu zwykle towarzyszy zły stan zasobów mieszkaniowych, wysokie bezrobocie, występowanie patologii społecznych, a także podwyższony poziom przestępczości.
Badania nad koncentracją biednych i rozmieszczeniem obszarów ubóstwa w miastach rozwinęły się w końcu lat 60. XX wieku w USA. Wyniki prowadzo-nych obserwacji i analiz przestrzenprowadzo-nych dowodziły, że biedni zamieszkiwali przede wszystkim centralne dzielnice miast amerykańskich (inner city), które ulegały po-stępującej ekonomicznej marginalizacji i przestrzennej dekapitalizacji. Zauważono ponadto, że miejska bieda ma klasowy i rasowy charakter i łączy się z przestępczo-ścią, społecznym niedostosowaniem młodzieży, narkomanią, analfabetyzmem, pa-tologią rodziny oraz fizyczną dewastacją infrastruktury mieszkaniowej i komunal-nej. Z drugiej strony, ludność bogata, wykształcona i wykwalifikowana, o wysokim statusie społeczno-ekonomicznym zasiedlała tereny podmiejskie, przekształcając je w zasobne gospodarczo i względnie bezpieczne suburbia. Tego rodzaju dualizacja obszarów zurbanizowanych z dużą ostrością uwidacznia się w miastach Europy Za-chodniej i Ameryki Północnej również współcześnie, gdzie miejsca rozwoju i eko-nomicznej prosperity sąsiadują z obszarami ekoeko-nomicznej zapaści.
W polskiej rzeczywistości, podobnie jak w przypadku innych państw postso-cjalistycznych, większość biednych mieszka na terenach wiejskich, choć coraz czę-ściej uwidacznia się również proces „urbanizacji biedy” oraz powstawania enklaw
238
Justyna Weltrowska, Wojciech Kisiałaubóstwa w miastach. W literaturze zwraca się uwagę, że największa koncentracja ubóstwa w polskich miastach występuje na obszarach skupisk ludności starej, a zja-wisku ubóstwa w przestrzeni miejskiej towarzyszą długotrwałe bezrobocie, patolo-gie społeczne i przestępczość por. [Kozińska 1984; Węcławowicz 1988; 1997; 2001; Bartnicki 1991; Panek 2001; Skorupowa 2001].
J. Grotowska-Leder [1998; 2001], analizując rozmieszczenie enklaw biedy w Łodzi, zauważyła, że wiele z tych obszarów utrzymuje się od okresu przedwojen-nego. Opracowana przez autorkę mapa łódzkiej biedy dowodzi, że miasto cechuje wewnętrzna niejednorodność z punktu widzenia występowania ludności ubogiej, a obszary niespauperyzowane sąsiadują z obszarami koncentracji biednych. Enkla-wy ubóstwa, analogicznie jak charakterystyczne dla zachodnich metropolii slumsy, cechuje wysoki poziom dekapitalizacji przestrzeni, wysokie bezrobocie dorosłych mieszkańców, długotrwała ich zależność od pomocy społecznej, głęboka materialna deprywacja mieszkańców i wyraźne nasilenie patologicznych zachowań, takich jak przestępczość, alkoholizm, rozbicie rodziny i przemoc w rodzinie.
G. Węcławowicz [2001], charakteryzując strukturę przestrzenną ubóstwa w wy-branych miastach Polski (Warszawa, Radom, Mława), zwraca uwagę na silne zróżni-cowanie rozmieszczenia obszarów biedy, wyróżniając trzy specyficzne typy dzielnic problemowych: (1) obszary o charakterze podmiejskim, (2) obszary zdominowane przez wielkoblokowe osiedla mieszkaniowe oraz (3) centralne części miast. W stre-fach podmiejskich, podlegających intensywnym procesom suburbanizacji, kształtują się obecnie dwa typy obszarów: bogatych osiedli willowych klasy średniej oraz ubo-gich osiedli przekształconej zabudowy wiejskiej. Wznoszone po II wojnie światowej wielkoblokowe osiedla mieszkaniowe charakteryzują się silnym zróżnicowaniem pod względem społecznym, jakości budownictwa i lokalizacji w przestrzeni miast. Z kolei w centralnych częściach miast, obok reprezentacyjnych śródmieść, centrów usługowo-handlowych, występuje stare i zdekapitalizowane budownictwo mieszka-niowe o bardzo zróżnicowanej strukturze tkanki miejskiej.
Podobnie J. Słodczyk [2001], analizując kierunki przemian funkcjonalno-prze-strzennej struktury miast w Polsce po 1989 roku, wskazuje, że koncentracja ubóstwa charakteryzuje głównie śródmiejskie dzielnice mieszkaniowe, powojenne dzielnice bloków, a także osiedla przyzakładowe.
Podczas analizy zmian rozmieszczenia obszarów deprywacji w Krakowie, G. Prawelska-Skrzypek i W. Porębski [2003] zauważyli, że największe natężenie zjawiska ubóstwa od lat koncentruje się w śródmiejskiej części miasta, a jedynie na terenach objętych procesami rewitalizacji natężenie deprywacji zmalało. Jedno-cześnie pojawiły się nowe enklawy biedy w dzielnicach o przemieszanej strukturze osadniczej, w których starsze osiedla blokowe sąsiadują z przedmiejską zabudową o zróżnicowanym standardzie.
Podobnych wniosków na temat obrazu stanu ubóstwa w strukturze społeczno--przestrzennej miast w Polsce dostarczają publikacje charakteryzujące w tym
zakre-Obszary koncentracji ubóstwa w strukturze przestrzennej miasta...
239
sie miasta Górnego Śląska [Kryczla 1992], Gdynię [Skorupowa, Czepczyński 1999; Skorupowa 2001], Słupsk [Rydz 2001] czy też Białystok [Kowalak 2001].
3. Obszary ubóstwa w przestrzeni miasta na przykładzie Poznania
W celu identyfikacji struktury przestrzennej obszarów ubóstwa w mieście przepro-wadzono badania empiryczne, wybierając Poznań jako studium przypadku. Pomimo że rozmiary ubóstwa w Poznaniu należą do najniższych spośród dużych miast w Pol-sce, to jednak spodziewano się, że zbadanie koncentracji ubogich mieszkańców po-zwoli wyznaczyć pewne charakterystyczne pod tym względem obszary w strukturze przestrzennej miasta.
Poszukując obszarów koncentracji ubogich mieszkańców w Poznaniu, bazowa-no na tzw. ustawowej granicy ubóstwa. Zgodnie z tym założeniem biednych zdefi-niowano jako członków gospodarstw domowych, którym udzielono wsparcia pie-niężnego w ramach systemu publicznej pomocy społecznej z tytułu niższych niż ustawowe kryterium dochodów na osobę w rodzinie4. Tylko w ten sposób
zdefinio-wana kategoria biednych umożliwiała identyfikację danych adresowych osób ubo-gich oraz lokalizację zjawiska ubóstwa w przestrzeni miasta.
Podstawę do prowadzenia badań empirycznych stanowiła baza danych pozyska-na z Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie (MOPR) jako jednostki organizacyjnej miasta Poznania realizującej zadania z zakresu pomocy społecznej. W bazie zgro-madzono informacje o wszystkich świadczeniobiorcach MOPR w 2008 roku wraz z pełnymi danymi adresowymi, kategorią upoważniającą do wystąpienia o pomoc oraz wielkością udzielonego wsparcia.
W pierwszej kolejności z pełnej bazy MOPR obejmującej 9473 rekordy (gospo-darstwa domowe) i ponad 18 tys. mieszkańców (beneficjentów pomocy społecznej) wyodrębniono dane dotyczące tych osób, których dochody nie przekraczały kwoty wyznaczającej ustawową granicę ubóstwa. Porzucono natomiast dane odnoszące się do osób uzyskujących pomoc w związku z niepełnosprawnością, sieroctwem, bezdomnością, potrzebą ochrony macierzyństwa, wielodzietnością, bezrobociem, przemocą w rodzinie, przewlekłą chorobą, alkoholizmem, narkomanią i innymi zdarzeniami ustawowo upoważniającymi do ubiegania się o świadczenia pomocy społecznej.
Ostatecznie do celów analitycznych wykorzystano kwerendę obejmującą 3465 gospodarstw domowych, w których ze względu na niskie dochody pomocą społecz-ną objęto 7649 osób. Następnie dokonano geokodowania (geocoding) bazy adreso-wej wyodrębnionych gospodarstw domowych osób ubogich.
4 W 2008 roku obowiązywały kryteria określone w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia
24 lipca 2006 r. w sprawie zweryfikowanych kryteriów dochodowych oraz kwot świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej (DzU 2006.135.950), zgodnie z którym prawo do świadczeń pieniężnych z po-mocy społecznej przysługiwało (1) osobie samotnie gospodarującej, w przypadku gdy jej dochód nie przekraczał 477 zł oraz (2) osobie w rodzinie, w której dochód na osobę nie przekraczał 351 zł.
240
Justyna Weltrowska, Wojciech KisiałaAnalizując rozmieszczenie ludności ubogiej w przestrzeni miasta, zastosowano dwa schematy postępowania badawczego, w których wykorzystano różne mierniki natężenia biedy. W pierwszym przypadku wykreślono koncentryczne strefy buforo-we wokół wyznaczonego uprzednio punktu centralnego miasta. Jako punkt centralny przyjęto centroid (środek ciężkości) Poznania. Kolejne strefy buforowe ograniczo-ne były ekwidystantami o wartościach zmieniających się co 0,5 km. W ten sposób powstało 27 stref buforowych. Następnie zidentyfikowano liczbę gospodarstw do-mowych oraz mieszkańców objętych przez MOPR wsparciem pieniężnym w tytułu ubóstwa w każdej z wyznaczonych stref (por. rys. 1).
Przeprowadzona analiza dowiodła, że najwięcej gospodarstw domowych, pobie-rających zasiłki z tytułu ubóstwa, znajdowało się w odległości od 1,5 do 2,5 km od centroidu miasta (łącznie 982). Dużą liczbę domostw objętych wsparciem pienięż-nym zidentyfikowano ponadto w strefach oddalenia od 0,5 do 1,5 km (557) oraz 3 do 4 km (587). Niższe wartości analizowanego zjawiska występowały w strefie do 0,5 km (114) oraz pomiędzy 2,5 a 3 km (228). Strefy oddalenia powyżej 4 km cha-rakteryzowała coraz niższa liczba gospodarstw domowych wspieranych finansowo przez pomoc społeczną, a niewielki wzrost wartości tego rodzaju beneficjantów od-notowano pomiędzy 7 a 8 km (230) (por. rys. 1A).
W kolejnym kroku analizy zidentyfikowano, jaki procent ludności ubogiej za-mieszkuje poszczególne strefy oddalenia, a uzyskane wyniki porównano z analo-giczną strukturą dotyczącą ogółu mieszkańców Poznania (por. rys. 1B). Krzywe obrazujące rozmieszczenie ludzi biednych oraz ogółu ludności w zależności od od-dalenia od punktu centralnego pozwalają na wyznaczenie trzech charakterystycz-nych obszarów (stref) różniących się poziomem ubóstwa. W odległości do 2,5 km od centroidu Poznania występuje relatywna nadwyżka ludności ubogiej w stosunku do ogółu mieszkańców, a największy nadmiar w tym zakresie charakteryzuje strefy od 1,5 km do 2,5 km. W strefach oddalenia od 2,5 km do 7,5 km wartości odsetka ludności ubogiej były każdorazowo niższe od wartości odsetka ogółu mieszkańców, a największą względną różnice zidentyfikowano w odległości pomiędzy 2,5 km a 3,5 km. Następnie w odległości pomiędzy 7,5 km i 8,5 km ponownie odnotowano relatywną nadwyżkę ludności ubogiej, a w dalszych odległościach, obejmujących peryferyjne obszary miasta, przeprowadzona analiza wskazywała na względną rów-nowagę obu struktur.
Zróżnicowanie rozmieszczenia ludności ubogiej według kolejnych stref oddale-nia od centroidu Poznaoddale-nia występuje w relacji z wiekiem i charakterem zabudowy w poszczególnych częściach miasta. W strefach oddalenia od 1,5 km do 2,5 km, w których zidentyfikowano wysoki poziom ubóstwa, występują dzielnice z zabu-dową kamieniczną z XIX i początku XX wieku, często pozostającą w złym stanie technicznym. Dotyczy to m.in. takich części Poznania, jak Wilda, Łazarz, Jeżyce czy Chwaliszewo. Podwyższony poziom ubóstwa występuje również w strefach obej-mujących powojenne osiedla bloków mieszkalnych, m.in. na poznańskim Piątkowie i Ratajach (strefy oddalenia od 3 km do 4,5 km). Kolejna nadwyżka ludności ubogiej
Obszary koncentracji ubóstwa w strukturze przestrzennej miasta...
241
Rys. 1. Ubóstwo w przestrzeni miejskiej Poznania – charakterystyka ilościowa
koncentrycznych stref oddalenia
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie oraz Zarządu Geodezji i Katastru Miejskiego GEOPOZ.
242
Justyna Weltrowska, Wojciech Kisiałacharakteryzuje obszary podmiejskie, które jednak w znacznym stopniu zachowały elementy wiejskiego charakteru, pomimo włączenia je w granice administracyjne miasta i postępującej zabudowy mieszkalnej jednorodzinnej. Do obszarów tych na terenie Poznania zaliczyć można m.in. Szczepankowo, Spławie, Głuszynę, czy też Smochowice (odległości od 7,5 km do 8,5 km od centrum).
Poza analizą wykorzystującą koncentryczne strefy oddalenia w celu zbadania koncentracji obszarów ubóstwa na terenie Poznania zastosowano również postępo-wanie badawcze, w którym obszar miasta podzielono na siatkę kwadratów o boku równym 0,5 km. W ten sposób wygenerowano 1047 pól o powierzchni równej 0,25 km2, które w dalszej analizie traktowano jako podstawowe jednostki badawcze.
Na-stępnie, wykorzystując techniki GIS (Geographical Information System), zidentyfi-kowano liczbę osób ubogich oraz ogólną liczbę ludności zamieszkujących poszcze-gólne pola podstawowe (kwadraty).
Jako miarę koncentracji ludności ubogiej w przestrzeni miasta wykorzystano iloraz lokalizacji (location quotient), który obliczono według wzoru:
, i k i k n p LQ p n × = ×
gdzie przez ni oznaczono liczbę osób ubogich w danym polu podstawowym (kwa-dracie), nk – ogólną liczbę osób ubogich w Poznaniu, pi – liczbę ludności zamieszku-jącą dane pole podstawowe, pk – ogólną populację Poznania.
W ten sposób określony iloraz lokalizacji jest miarą stopnia koncentracji osób ubogich na danym terenie w stosunku do stopnia koncentracji liczby ludności na danym terenie. Jeśli LQ = 1, oznacza to, że w danym polu podstawowym udział osób ubogich (w % ogółu ludności ubogiej) jest tożsamy z udziałem liczby ludności na tym obszarze (w % ogółu ludności miasta). Wartości mniejsze od zera świadczą o mniejszej niż przeciętnej koncentracji, podczas gdy wartości powyżej jedności wskazują na wyższą niż przeciętna koncentrację badanego zjawiska w danej jed-nostce. W literaturze przyjmuje się, że o istotnej koncentracji przesądzają ilorazy lokalizacji przekraczające 1,5 (por. [Kuciński 1996; Maik 1997]).
Graficzny obraz przeprowadzonej analizy, bazującej na ilorazie lokalizacji (por. rys. 2), pozwala stwierdzić, że obszary koncentracji ludności ubogiej w Po-znaniu rozmieszczone są na terenie całego miasta, z dość wyraźnie widocznymi prawidłowościami. Zwarte obszary ubóstwa koncentrują się głównie w dzielnicach centralnych (wewnątrz tzw. II ramy komunikacyjnej). Wyraźnie podwyższone war-tości ilorazu lokalizacji zidentyfikowano na obszarach kamienicznej zabudowy Je-życ (wzdłuż ulic Bukowskiej i Dąbrowskiego), Wildy (w ciągu ulic Dolna i Górna Wilda), Łazarza (w ciągu ulicy Głogowskiej), Chwaliszewa (wzdłuż ulicy Garba-ry) czy też Śródki (w ciągu ulicy Serbskiej). Duża koncentracja ubóstwa wystę-powała ponadto na poznańskich Zawadach (w rejonie ulic Bałtyckiej i Głównej). Przeprowadzone badanie uwidoczniło również, że obszary ubóstwa zlokalizowane
Obszary koncentracji ubóstwa w strukturze przestrzennej miasta...
243
Rys. 2. Koncentracja ubóstwa w przestrzeni miasta Poznania – analiza ilorazu lokalizacji
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie oraz Zarządu Geodezji i Katastru Miejskiego GEOPOZ.
były wzdłuż głównych ulic wyjazdowych z miasta (przede wszystkim wzdłuż ulicy Głogowskiej, ale również Dąbrowskiego, Bukowskiej i Starołęka). Pozostałe enkla-wy biedy rozmieszczone były nierównomiernie na obszarach peryferyjnych miasta, a koncentracja ubóstwa na tych obszarach związana była często z występowaniem tam komunalnych mieszkań socjalnych.
244
Justyna Weltrowska, Wojciech Kisiała4. Zakończenie
Identyfikacja obszarów ubóstwa w przestrzeni miasta jest tylko początkowym eta-pem badania problemów społecznej deprywacji. W dalszych krokach analizy powin-ny zostać skoncentrowane na czynnikach i uwarunkowaniach koncentracji ubóstwa w określonych fragmentach przestrzeni miejskiej, a także na zjawiskach współwy-stępujących (bezrobocie, bezdomność, patologie). Pełna analiza stanowić może istotne źródło informacji dla realizowanych w mieście zadań z zakresu pomocy społecznej oraz prowadzonej polityki przestrzennej. Podejmowane na tej podstawie interwencje skutkować mogą ograniczeniem negatywnych ze społecznego punktu widzenia procesów, czego wyrazem będzie niwelowanie wykluczenia społecznego i stymulowanie społecznej integracji.
Literatura
Bartnicki S., Percepcja zagrożenia przestępczością – wstępna prezentacja wyników badań
przeprowa-dzonych w 12 warszawskich osiedlach mieszkaniowych, „Conference Papers” 1991, nr 14, IGiPZ
PAN, s. 117-124.
Giddens A., Runaway World: How Globalization in Reshaping Our Lives, Profile Books, London 1999. Grotowska-Leder J., Zachowania aspołeczne w enklawach biedy, [w:] Żyć i pracować w enklawach
biedy, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, Angraf, Łódź 1998, s. 99-121.
Grotowska-Leder J., Przestrzeń miejska a zjawiska upośledzenia społecznego (na przykładzie Łodzi), [w:] Koncepcje teoretyczne i metody badań geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki
prze-strzennej, red. H. Rogacki, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2001, s. 215-227.
Kowalak T., Ubóstwo w Białymstoku (raport z badań), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2001.
Kozińska D., Problemy mieszkaniowe osób w starszym wieku, „Sprawy Mieszkaniowe” 1984, nr 1, s. 8-16.
Kryczla R., Miejskie ubóstwo. Wstępne założenia teoretyczno-metodologiczne badań miast Górnego
Śląska, [w:] Szkoła chicagowska w socjologii, red. K. Wódz, K. Czekaj, Uniwersytet Śląski,
Ka-towice-Warszawa 1992, s. 151-160.
Kuciński K., Geografia ekonomiczna: zarys teoretyczny, Wydawnictwo SGH, Warszawa 1996. Maik W., Podstawy geografii miast, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1997.
Norberg J., Spór o globalizację: kto zyskuje, kto traci, ile i dlaczego, Fujorr Publishing Company, Warszawa 2003.
Panek T., Strefa niedostatku i jej determinanty w Polsce, „Wiadomości Statystyczne” 2001, nr 1, s. 21-32.
Prawelska-Skrzypek G., Porębski W., Obszary deprywacji w Krakowie oraz zmiany w ich
rozmieszcze-niu w latach 1992-2001, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 2003, nr 2, s. 433-445. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie zweryfikowanych kryteriów
docho-dowych oraz kwot świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej, DzU 2006.135.950.
Rydz E., Społeczna i przestrzenna struktura Słupska w świetle geograficznej interpretacji ekologii
mia-sta, [w:] Wybrane problemy badawcze geografii społecznej w Polsce, red. I. Sagan, M.
Obszary koncentracji ubóstwa w strukturze przestrzennej miasta...
245
Skorupowa J., Gdynia. Osiedla bogactwa i biedy, [w:] Wybrane problemy badawcze geografiispołecz-nej w Polsce, red. I. Sagan, M. Czepczyński, Uniwersytet Gdański, Katedra Geografii
Ekonomicz-nej, Gdynia 2001, s. 189-194.
Skorupowa J., Czepczyński M., Relikty gdyńskich slumsów w przestrzeni miejskiej, [w:] XI
Konwer-satorium wiedzy o mieście. Zróżnicowanie przestrzenne struktur społecznych w dużych miastach,
Katedra Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 1999, s. 63-68.
Słodczyk J., Kierunki przemian funkcjonalno-przestrzennej struktury miast w Polsce po roku 1989, [w:]
Człowiek i przestrzeń, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków 2001, s. 123-132.
Ustawa z dnia 12 marca 2004 o pomocy społecznej, DzU 2004.64.593 z późn. zm.
Węcławowicz G., Elderly people in the socio-spatial structure of some Polish towns, „Geographia Polonica” 1988, nr 54, s. 139-149.
Węcławowicz G., Some Aspects of Income and Spatial Disparities in Poland – Regional and
Intra-Ur-ban Scale, [w:] UrIntra-Ur-ban and Regional Development in Italy and in Poland, red. A. Besana, Edizioni
Colibri, Trydent 1997, s. 315-334.
Węcławowicz G., Przestrzeń ubóstwa – nowy czy stary wymiar zróżnicowania
społeczno-przestrzenne-go w miastach Polski, „Przegląd Geograficzny” 2001, nr 73, 4, s. 451-475.
AREAS OF CONCENTRATION OF POVERTY IN THE CITY’S SPATIAL STRUCTURE (THE CASE STUDY OF POZNAŃ)
Summary: The article discusses the problem of city poverty and is part of the spatial study
conducted under the social policy. The main goal of this article is to identify areas of con-centration of poor citizens in the city’s spatial structure. The identification of poverty areas is among the most important and most difficult issues faced by social policy. An empirical survey was conducted with Poznań as the case study. When analyzing the distribution of poor inhabitants in urban space, two research procedure schemes were employed: (1) analysis based on the concentric buffer zones and (2) analysis using a grid of squares with sides of 0.5 km. The work allowed for the presentation of the distribution of poor inhabitants and identifi-cation of significant poverty areas in urban space.
