• Nie Znaleziono Wyników

Kliniczne aspekty stosowania fizykoterapii u dzieci

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Kliniczne aspekty stosowania fizykoterapii u dzieci"

Copied!
10
0
0

Pełen tekst

(1)

9 Vol. 19/010, nr 8

Kliniczne aspekty stosowania fizykoterapii u dzieci

Clinical aspects of application of physical therapy modalities in children

Beata Olchowik, Wojciech Sobaniec, Piotr Sobaniec

Klinika Neurologii i Rehabilitacji Dziecięcej Uniwersyteckiego Dziecięcego Szpitala Klinicznego w Białymstoku

STRESZCZENIE

Stosowanie zabiegów fizykoterapeutycznych w leczeniu róż-nych schorzeń znane jest od wielu lat. Znaczący postęp techno-logiczny w tym zakresie wpływa na ich skuteczność kliniczną. Autorzy dokonali podsumowania wiedzy na temat zastosowa-nia różnych metod fizycznych. Podjęli próbę opisazastosowa-nia specyfiki ich zastosowania u pacjentów w wieku rozwojowym. Dokonali też przeglądu najnowszego piśmiennictwa na temat możliwości skutecznego zastosowania różnych form fizykoterapii u dzieci. Słowa kluczowe: fizykoterapia, rehabilitacja, rozwój dziecka.

ABSTRACT

Physical therapy modalities in the treatment of diseases have been used for many years. Current advances in the techniques have improved their clinical efficiency. In this paper the authors summarize the current state of knowledge in the use of many physical modalities as therapeutic approaches. The proposed approach follows its specific application in patients in devel-opmental age. We review the current publications concerned with the potentially effective use of the physical modalities in children.

Key words: physical therapy modalities, rehabilitation, child development.

�r�ywraca��e �drow�a pr�e� s�osowa��e róż�ych me�od, w �ym �erap�� lekowej, �ab�egów f��yko�erapeu�yc��ych, d�e� ora� odd��aływa��a �a psych�kę chorego, podejmowa�e jes� od c�asów s�aroży��ośc�. ��c�egól��e �rud�ym ob�ek-�em lec�e��a jes� d��ecko �e w�ględu �a odręb�ośc� a�a�o-m�c��e, f��jolog�c��e � psych�c��e. D��ecko ma orga���m lab�l�y, podpor�ądkowa�y róż�ym układom o�oc�e��a [1]. Jego ro�wój podlega określo�ym prawom w �as�ępujących po sob�e � uwaru�kowa�ych ge�e�yc���e cyklach s�op��o-wego dojr�ewa��a układów komórkowych � �ar�ądowych. ��ąd �achod�� po�r�eba �rak�owa��a d��ecka odpow�ed��o do jego w�eku, � całą jego odręb�ośc�ą �lośc�ową � jakoś-c�ową w se�s�e reakcj� �a bodźce �ew�ę�r��e, do k�órej �ależą ws�ys�k�e �ypy s�osowa�ej �erap��.

Medycy�a f��ykal�a �ajmuje s�ę �as�osowa��em me�od f��yc��ych w celach lec���c�ych, �apob�egawc�ych � d�ag-�os�yc��ych. �o�os�aje o�a w śc�słej łąc��ośc� � �eore�yc�-�ym� � kl���c��eore�yc�-�ym� dyscypl��am� medycy�y ora� w�eloma d��ed���am� f��yk�, �ech��k� � �auk pr�yrod��c�ych. W �akres medycy�y f��ykal�ej wchod�ą: f��yko�erap�a, f��jo-prof�lak�yka � f��ykal�e me�ody d�ag�os�yc��e [2]. W ����ejs�ej pracy podję�o problem s�osowa��a f��yko�erap�� w w�eku ro�wojowym.

F��yko�erap�a jes� d��ałem lec���c�wa, w k�órym s�osuje s�ę c�y���k� f��yc��e wys�ępujące �a�ural��e w pr�yrod��e. Róż�e pos�ac�e e�erg��, będące c�y���kam� f��yc��ym�, moż�a w �ależ�ośc� od �ch właśc�wośc� pod��el�ć w �as�ę-pujący sposób:

• c�y���k� �erm�c��e, • c�y���k� fo�ochem�c��e, • c�y���k� elek�rok��e�yc��e, • c�y���k� elek�rochem�c��e, • c�y���k� mecha��c��e � k��e�yc��e [3].

Odc�y� wys�ępujący w �ka�ce w wy��ku �ad��ała��a �a ��ą określo�ej pos�ac� e�erg�� �ależy od �lośc� � c�asu d��a-ła��a e�erg�� ora� właśc�wośc� �ka�k�. Najm��ejs�y s�w�er-d�a�y odc�y� �a�ywa s�ę odc�y�em progowym. Na�om�as� pr�ekroc�e��e gra��cy �dol�ośc� pr�ys�osowa��a s�ę �ka�k� do bodźca f��yc��ego, ���. war�ośc� progowej �olera�cj� �ka�k�, powoduje jej us�kod�e��e. Odc�y� �a da�y c�y�-��k f��yc��y może być m�ejscowy lub ogól�y. Z�ajomość odc�y�ów � um�eję��e �ch wykor�ys�a��e waru�kuje sku-�ec��ość lec�e��a f��ykal�ego.

W mecha���m�e odd��aływa��a �a us�rój c�y���ków f��yc��ych waż�ą rolę speł��a skóra. ��a�ow� o�a bow�em s�ruk�urę �ka�kową, k�óra okrywając cały orga���m, odb�era � pr�e�war�a odd��ałującą �a ��ą e�erg�ę. �obud�e-��e recep�orów skóry �os�aje drogą �erwów dośrodkowych pr�eka�a�e do ośrodkowego układu �erwowego, skąd pr�e� �erwy odśrodkowe �os�ają wysła�e �mpulsy �erwowe do �ar�ądów wyko�awc�ych, c�yl� efek�orów, k�órym� są m�ęś��e � gruc�oły. �ojaw�a s�ę odc�y� ��e �ylko w samej skór�e, lec� rów��eż w �ar�ądach wew�ę�r��ych. Um�e-ję��e kor�ys�a��e � odc�y�ów odruchowych jes� jed�ym � waru�ków powod�e��a lec�e��a f��ykal�ego. Jes� �o waż�y aspek� w ko��ekśc�e s�osowa��a f��yko�erap�� u d��ec�.

(2)

80 Neurologia Dziecięca Róż��ce w budow�e skóry d��ecka � osoby dorosłej

do�yc�ą pr�ede ws�ys�k�m w�elkośc� pow�er�ch��, doj-r�ałośc� pos�c�egól�ych wars�w, ro�m�es�c�e��a � w�el-kośc� gruc�ołów ora� �ypu owłos�e��a [4]. Ze w�ględu �a m��ejs�y s�op�e� dojr�ałośc� pos�c�egól�ych wars�w �s�-��eją odm�e��ośc� a�a�om�c��e � fu�kcjo�al�e, �ajbard��ej w�doc��e jes� �o u wc�eś��aków, �oworodków � ��emowlą� [5]. �os�c�egól�e składowe �askórka róż��ą s�ę od odpo-w�adających �m wars�w u dorosłego. Wars�wa rogowa jes� słab�ej wyks��ałco�a, składa s�ę � k�lku wars�w spłas�c�o-�ych komórek, k�óre ��e układają s�ę dachówkowa�o �a pow�er�ch�� � ��e pr�ylegają �ak śc�śle do s�eb�e jak u osoby dorosłej. Wars�wa ��ar��s�a ��e jes� ew�de����e w�doc��a �a całej pow�er�ch�� c�ała, może być pr�erywa�a lub słabo �a��ac�o�a, �ylko �a pow�er�ch�� dło��owej rąk � pode-s�wowej s�óp moż�a ją wyraź��e wyodręb��ć. Wars�wa kolc�ys�a �aw�era m��ej desmosomów, pr�e� co połąc�e��a m�ęd�ykomórkowe są słabs�e, a układ komórek luź��ejs�y [6]. Wars�wa pods�aw�a jes� c�e�ka � �wykle składa s�ę � jed�ej wars�wy komórek. Nac�y��a krw�o�oś�e są l�c��e � pos�er�o�e. Tka�ka podskór�a jes� m�er��e ro�w���ę�a � składa s�ę � małych �ra��ków komórek �łus�c�owych. Gru-c�oły łojowe są praw�dłowo dojr�ałe już w chw�l� urod�e-��a, podob��e jak m�es�k� włosowe, �aw�erają o�e włosy c�e�k�e � jas�e, k�óre wypadają po 2–3 m�es�ącach, a odra-s�ają włosy c�em��ejs�e � grubs�e ���w. włosy os�a�ec��e�. Gruc�oły ekry�owe mają podob�ą budowę jak u dorosłych, ale �ch ak�yw�ość jes� �m��ejs�o�a �e w�ględu �a ��ewy-s�arc�ającą ko��rolę układu �erwowego. Gruc�oły po�owe apokry�owe są ��ewyks��ałco�e � ro�w�jają s�ę dop�ero w okres�e dojr�ewa��a płc�owego.

Ła�w�ejs�a pr�epus�c�al�ość powoduje w�możo�ą pr�e��askórkową u�ra�ę wody, w�ęks�e wchła��a��e sub-s�a�cj� s�osowa�ych �ew�ę�r���e, s�c�egól��e jeśl� są apl�-kowa�e �a duże obs�ary, �włas�c�a że pow�er�ch��a c�ała d��ecka w s�osu�ku do jego masy jes� ��ac���e w�ęks�a ��ż u dorosłego. Może �o powodować s�ybką kumulację � ewe��ual�e d��ała��e �oksyc��e. Z ogól�ej ��edojr�ało-śc� skóry ��emowlęc�a � małego d��ecka wy��ka gors�e jej fu�kcjo�owa��e jako bar�ery ochro��ej pr�ed drob�o-us�rojam�, c�y���kam� f��yc��ym�, chem�c��ym� � mecha-��c��ym� �ura�y, o�arc�a�. Do�yc�y �o okresu p�erws�ych �r�ech la� życ�a, po k�órych skóra ulega pr�em�a�om, upo-dab��ając s�ę fu�kcjo�al��e � c�y��ośc�owo do skóry doro-słego � w póź��ejs�ym d��ec��s�w�e ��e wyka�uje �s�o��ych róż��c [7]. Także apl�kacja c�y���ków f��yc��ych �a skórę d��ecka w �ym okres�e wymaga s�c�egól�ej os�roż�ośc�.

LECZENIE CIEpłEM

Jed�ym � pods�awowych odc�y�ów orga���mu �a c�epło jes� reakcja �e s�ro�y �ac�y� krw�o�oś�ych, k�óra pr�eb�ega �god��e � prawem Das�re-Mora�a. �odźce �erm�c��e �c�epło lub ��m�o�, d��ałając �a duże pow�er�ch��e skóry, powo-dują pr�ec�w�e do �ac�y� skóry �achowa��e s�ę dużych �ac�y� kla�k� p�ers�owej � jamy br�us��ej. Nac�y��a �erek, śled��o�y � mó�gu wyka�ują odc�y� �ak� sam, jak �ac�y��a skóry. �r�y odc�y��e m�ejscowym wys�ępuje ro�s�er�e��e �ac�y� krw�o�oś�ych � l�mfa�yc��ych w m�ejscu d��ała��a e�erg�� c�epl�ej, powodując �w�ęks�e��e pr�epływu krw�.

C�epło d��ała uśm�er�ająco �a ból � powoduje �m��ejs�e��e �ap�ęc�a pow�er�ch��owego. Zaś bodźce c�epl�e o �a�ęże-��u pr�ekrac�ającym gra��cę �olera�cj� mogą spowodować us�kod�e��e skóry � opar�e��e.

Gdy �ab�eg� c�epl�e są s�osowa�e �a dużą pow�er�ch-��ę c�ała, wys�ąp� odc�y� ogól�y, k�óry charak�ery�uje podwyżs�e��e c�epło�y c�ała, co określamy jako pr�egr�a-��e orga���mu. Wydalapr�egr�a-��e � po�em dużej �lośc� wody, chlorku sodu � ���ych subs�a�cj� m��eral�ych wpływa �a gospodarkę wod�ą � m��eral�ą us�roju. W s�a��e pr�egr�a-��a orga���mu, pr�y podwyżs�a��u �empera�ury o jede� s�op�e�, akcja serca pr�ysp�es�a o 20 uder�e� �a m��u�ę. Zawar�ość �le�u w krw� �ę���c�ej maleje, oddech ulega ��ew�elk�emu pr�ysp�es�e��u [8,9]. Dla�ego �ależy, aby pam�ę�ać, że �ab�eg� � �as�osowa��em c�epła wymagają dużej os�roż�ośc� ora� dokład�ej ��ajomośc� s�a�u ogól-�ego osoby poddawa�ej ���e�syw�emu �abogól-�egow� c�ep-lnemu.

W f��yko�erap�� s�osuje s�ę ��w. c�epło suche � c�epło mokre [2]. C�epło suche dos�arc�a s�ę orga���mow� s�osu-jąc �ab�eg� powodus�osu-jące pr�e�os�e��e e�erg�� c�epl�ej pr�e� pow�e�r�e, pr�yłoże��e �ermoforu, podus�k� elek�ryc��ej c�y ro�gr�a�ego okładu ��p. paraf��owego�. Na�om�as� c�epło w�lgo��e pr�eka�uje s�ę orga���mow� �a pośred-��c�wem wody. C�epło moż�a �eż dos�arc�yć �ka�kom s�osując �a określo�ą okol�cę c�ała prom�e��owa��e pod-c�erwo�e. �r�egr�a��e �ajgłębs�ych �ka�ek � pows�a��e w ��ch c�epła u�yskuje s�ę dop�ero pr�e� �as�osowa��e pola elek�ryc��ego w�elk�ej c�ęs�o�l�wośc�.

Wska�a��a do s�osowa��a c�epła obejmują pr�ede ws�ys�k�m pr�ewlekłe s�a�y �apal�e o róż�ej e��olog��, w k�órych �a sku�ek pr�ekrw�e��a c�y��ego moż�a u�yskać lec�e��a s�ybs�ą rege�erację �ka�ek. Rów��eż pr�ykurc�e m�ęś��owe wys�ępujące po ura�ach lub ��edowładach pr�y um�eję��ym �as�osowa��u c�epła mogą ulec ro�luź��e-��u. Wska�a��a do s�osowa��a c�epłolec���c�wa u d��ec� wydają s�ę a�alog�c��e, �a�om�as� �ależy pam�ę�ać, że u d��ec� s�osuje s�ę łagod��ejs�e �empera�ury ora� kró�s�y c�as d��ała��a ��ż u dorosłych [10].

�e�w�ględ�e pr�ec�wwska�a��a do s�osowa��a c�epła s�a�ow�ą ws�ys�k�e os�re � podos�re �apale��a, obr�ęk�, krwaw�e��a, �owo�wory, �ę���c�e � żyl�e �abur�e��a krąże-��a obwodowego, c�ężk�e choroby serca � krążekrąże-��a, �abu-r�e��a hormo�al�e. Według w�elu au�orów �ab�eg� c�epl�e są pr�ec�wwska�a�e u ��emowlą�. Okłady paraf��owe mogą być s�osowa�e �ylko u s�ars�ych d��ec� �e w�ględu �a m��ejs�ą �olera�cję �empera�ury � ry�yko opar�e��a.

�ku�ec��ość �ab�egów c�epl�ych po�w�erd�o�o w bada��ach �aukowych [11-13]. Także w ped�a�r�� �ab�eg� m�ejscowe s�osowa�e są dość pows�ech��e, głów��e celem łagod�e��a dolegl�wośc� bólowych [14]. Lee � Ng [15] wyka�al� po�y�yw�y wpływ s�osowa��a c�epłych okładów łąc�o�ych �e s�re�ch��g�em u d��ec� �e spas�yc��ośc�ą . �arde� � wsp. [16], badając grupę d��ec� � reuma�o�dal�ym �apale��em s�awów s�w�erd��l� po�y�yw�y wpływ s�oso-wa��a c�epła �a �w�ęks�e��e ruchomośc� s�awów �adgars�-kowych. A�al��a p�śm�e���c�wa wska�uje �a pojedy�c�e prace pośw�ęco�e sku�ec��ośc� s�osowa��a ogól�ous�rojo-wych �ab�egów c�epl�ych w w�eku ro�wojowym. �re�sler

(3)

81 Vol. 19/010, nr 8

� wsp. [17] ora� Kukko�e�-Harjula � wsp. [18] wyka�al� po�y�yw�y wpływ sau�y f��sk�ej w as�m�e oskr�elowej u d��ec�. Na�om�as� �ashkov � wsp. s�w�erd��l� po�y�yw�y wpływ sau�y w a�opowym �apale��u skóry u d��ec� [19]. N�es�e�y brak jes� ogól��e u��a�ych �orm w�ekowych s�o-sowa��a ogól�ous�rojowych �ab�egów c�epl�ych.

LECZENIE ZIMNEM

Lec�e��e ��m�em polega �a m�ejscowym ob��że��u �empe-ra�ury �ka�ek, co odbywa s�ę głów��e drogą pr�ewod�e��a. Apl�kowa�e jes� w pos�ac� �ab�egów m�ejscowych, k�óre mają �a celu ob��że��e �empera�ury skóry, m�ęś�� � s�awów, ora� �ab�egów całkow��ych, k�órych celem jes� ogól�e o��ę-b�e��e orga���mu [3]. Lec�e��e ��m�em obejmuje w�ele me�od o róż�ym d��ała��u: ��m�ą hydro�erap�ę, lód �kąp�ele, okłady, masaże, �ac�era��a�, ła�wo parujące subs�a�cje pły��e, okłady żelowe, kr�ożel, ��m�e opa�ru�k� � pelo�dy, ga� chłod�ący, �admuch ��m�ego pow�e�r�a, chłod�e��e �ermoelek�ryc��e. Łagod�e me�ody lec�e��a ��m�em wyko-r�ys�ują �empera�ury w �akres�e od oboję��ej dla c�ała do 15°C, jak w pr�ypadku ��m�ej hydro�erap��. Ale już ���e�-syw�e lec�e��e ��m�em �kr�o�erap�a� polega �a s�osowa��u �empera�ur w pr�ed��ale 0°C do m��us 130°C. Jes� �o �empe-ra�ura parowa��a c�ekłego a�o�u.

�kraj��e ��sk�e �empera�ury powodują w orga���m�e c�łow�eka uruchom�e��e m�ejscowych � ogól�ych, f��jolo-g�c��ych reakcj� obro��ych [20]. �oc�ą�kowo dochod�� do skurc�u �ac�y� krw�o�oś�ych � ob��że��a c�epło�y c�ała w obręb�e skóry, �ka�k� podskór�ej � w m��ejs�ym s�op��u m�ęś��. Tempera�ura jam c�ała po�os�aje ��e�m�e��o�a. W k�lka m��u� po �ab�egu dochod�� do ro�s�er�e��a �ac�y� krw�o�oś�ych � w�ros�u pr�epływu krw�. �owoduje �o uc�uc�e gorąca. Jes� �o odruch � pods�awowy mecha���m �ermoregulacj� po �ab�egach kr�o�erap��, u�r�ymujący s�ę k�lka god���. D��ała��e ��m�a powoduje w�ęc poprawę u�le�owa��a � odżyw�e��a �ka�ek, �arów�o m�ęś��, w�ę�a-deł � ���ych eleme��ów �ar�ądu ruchu, jak � skóry � �ka�k� podskór�ej. ��ybs�e usuwa��e produk�ów pr�em�a�y ma�er��, w �ym med�a�orów reakcj� �apal�ej, �ak�ch jak h�s�am��a, sero�o���a � pros�agla�dy�y, �m��ejs�a reakcje �apal�e, prowad�� do s�ybs�ego goje��a ra�, popraw�a �eż wygląd � kolory� skóry. Doda�kowym d��ała��em pr�e-c�wbólowym jes� be�pośred�� wpływ �empera�ur kr�oge-��c��ych �a recep�ory � pr�ewod��c�wo �erwowe, w �ym blokowa��e s�l�ych bodźców bólowych popr�e� �ak �wa�e �amyka��e bramk� bólowej �a po��om�e rd�e��a kręgo-wego, a �as�ęp��e w�gór�a. Efek� �e� �rwa k�lka god���, a pr�y pow�ar�a��u �ab�egów może u�rwal�ć s�ę �awe� �a dług� c�as. Kra�cowe ��m�o wyw�era d��ała��e pr�ec�w-bólowe �akże w wy��ku pobud�e��a os� �eurohormo�al-�ej. �owoduje w�ros� s�ęże��a ß-e�dorf��y, �ajs�l��ejs�ego e�doge��ego c�y���ka pr�ec�wbólowego, �a�ywa�ego �eż wew�ą�r�us�rojowym c�y���k�em morf��opodob�ym [21]. Wy��k�em be�pośred��ego d��ała��a �a recep�ory, �wol��e��a pr�ewod��c�wa �erwowego, jes� �m��ejs�e��e �ap�ęc�a m�ęś��owego be� pogors�e��a s�ły. Zres��ą po �as�osowa��u �ab�egów ochład�ających �aleca s�ę k��e�y-�erap�ę. Waż�ym ogól�ous�rojowym d��ała��em

�empera-�ur kr�oge��c��ych jes� w�ros� odpor�ośc� orga���mu. Kr�o�erap�a ogól�ous�rojowa w �ak �wa�ych kr�okomo-rach polega �a �as�osowa��u kra�cowo ��sk�ch �empera�ur �a pow�er�ch��ę całego c�ała �po��żej -120°C� w c�as�e ��epr�ekrac�ającym 3 m��u�. U dorosłego c�łow�eka uru-cham�a s�ę w �e� sposób reakcje hormo�al�ą, powodującą w�ros� pr�em�a�y �ka�kowej � podwyżs�e��e c�epło�y �ka�ek w celu wywoła��a odruchów � reakcj� obro��ych, w �ym ���ec�ule��e � wew�ę�r��ą reakcję pr�ec�wbólową [22]. Wska�a��a do kr�o�erap�� obejmują pr�ede ws�ys�k�m choroby reuma�yc��e, ZZ�K, �m�a�y �wyrod��e��owe s�awów, dyskopa��e [23]. �roduce�c� spr�ę�u do kr�o�erap�� ogól�ous�rojowej ��e �alecają s�osowa��a �ab�egów ogól-�ous�rojowych pr�ed 10 rok�em życ�a [24]. Wska�a��a obejmują pr�ede ws�ys�k�m schor�e��a w�eku dorosłego. W p�śm�e���c�w�e �aukowym brak jes� do��es�e� �a �ema� s�osowa��a kr�o�erap�� ogól�ous�rojowej u d��ec�.

Wska�a��a do s�osowa��a ��m�ych �ab�egów m�ej-scowych obejmują choroby �ar�ądu ruchu [25], s�a�y po ura�ach, os�rych �apale��ach �ka�ek m�ękk�ch okołos�a-wowych [26], choroby reuma�yc��e [27] ora� choroby układu �erwowego ��erwobóle �erwów obwodowych ora� �espoły rwy kuls�owej � ram�e��ej w okres�e os�rym, s�a�y w�możo�ego �ap�ęc�a m�ęś��owego� [28]. Z�m�e okłady s�osowa�e są rów��eż w okres�e poc�ą�kowym �akr�epo-wego �apale��a żył, obr�ęku l�mfa�yc��ym, opar�e��ach.

�r�ec�wwska�a��em do s�osowa��a ��m�ych �ab�egów m�ejscowych są s�a�y �adwrażl�wośc� �a ��m�o ��p. �espół Ray�auda, kr�oglobul��em�a�, �espół �udecka, popro-m�e��e �m�a�y skóry, �apale��a m�ed��c�ek �erkowych, pęcher�a moc�owego, s�a�y wy��s�c�e��a � osłab�e��a ora� �espoły c�as�o�y pr�ed��ałów pow�ę��owych [29].

Z powyżs�ych �eor�� moż�a wyw��oskować, że s�oso-wa��e lec�e��a ��m�em u d��ec� może być problema�yc��e �e w�ględu �a ��edojr�ałe mecha���my �ermoregulacj�, ubogą �ka�kę �łus�c�ową, c�e�ką, boga�ą w wodę skórę. C�ęść reakcj� odruchowych jes� �achowa�a �akże w w�eku ro�wojowym. Śl�w��sk� � Zagrobel�y [30] pr�eprowad��l� eksperyme��al�ą �ermow��yj�ą oce�ę gry �ac�y��owej w ko�c�y�ach gór�ych po schłod�e��u jed�ej ko�c�y�y u d��ec� �drowych w w�eku pr�eds�kol�ym � s�kol�ym. Au�or�y po�w�erd��l� już w �ej grup�e w�ekowej mecha��-�my �ermoregulacyj�e w pos�ac� odruchowego ob��że��a �empera�ury �akże w �akres�e ko�c�y�y ��eschład�a�ej. Może być �o wykor�ys�a�e rów��eż w lec�e��u chorób �ac�y��owych w ko�c�y�ach, gd��e be�pośred��e d��ała-��e �empera�ur kr�oge��c��ych d��ała-��e jes� wska�a�e. W�ęks�y dopływ krw� po �ab�egu do ko�c�y�y ��eschład�a�ej może m�eć ��ac�e��e pr�ec�wbólowe, pr�ec�w�apal�e � pr�ec�w-obr�ękowe.

U d��ec� ��ewą�pl�w�e obserwuje s�ę �akże ��żs�ą psy-ch�c��ą �olera�cję ��sk�ch �empera�ur, c�ego ��e wol�o baga�el��ować.W pr�ypadku ��m�ych okładów żelowych �ależy pam�ę�ać, że � uwag� �a ��sk� pu�k� �amar�a��a �-15oC do -12oC� możl�we jes� pows�a��e odmroże��a �

dla�ego �ależy �achować doda�kowe środk� os�roż�ośc� �e w�ględu �a wrażl�wość skóry d��ecka. �od żelowe okłady �ależy �aws�e położyć kawałek �ka���y lub ręc���k.

(4)

8 Neurologia Dziecięca �eme�owa � wsp. [31] propo�owal� m�ejscowe

ochła-d�a��e w �walc�a��u spas�yc��ośc� u d��ec� � poraże��em mó�gowym. La�e � La�ham [14] s�w�erd��l� sku�ec��ość s�osowa��a �ych �ab�egów w łagod�e��u bólu u d��ec�, s�c�egól��e w s�a�ach os�rych. ���gh � wsp. [32] po�w�er-d��l� kor�ys��e efek�y s�osowa��a ��m�ych okładów w powys�łkowych bólach głowy u d��ec�. Eb�er [33] propo-�ował s�osowa��e okładów � lodu celem �m��ejs�e��a bólu pr�y ���ekcjach dom�ęś��owych.

HYDROTERApIA

Hydro�erap�a c�yl� wodolec���c�wo wykor�ys�uje d��ała��e wody �a us�rój. Jes� �ajs�ars�ym d��ałem f��yko�erap��, obej-mującym po�ad 120 rod�ajów �ab�egów. Wodolec���c�wo wykor�ys�uje d��ała��e �erm�c��e, mecha��c��e, chem�c��e � elek�ryc��e wody. �os�c�egól�e �ab�eg� wodolec���c�e bard�o ��ac���e róż��ą s�ę s�łą bodźcowego odd��aływa��a – od �ab�egów bard�o łagod�ych do d��ałających bard�o s�l��e. Zab�eg� pr�y użyc�u �empera�ur po��żej 0°C wchod�ą w zakres krioterapii.

Z prak�yc��ego pu�k�u w�d�e��a �ab�eg� wodolec�-��c�e moż�a pod��el�ć �a c��ery grupy, w �ależ�ośc� od mecha���mu d��ała��a:

1. �ab�eg� � wykor�ys�a��em c�ś��e��a hydros�a�yc�-�ego wody – różhydros�a�yc�-�ego rod�aju kąp�ele, masaże podwod�e, masaże s�rum�e��em wody, w�rowe, kąp�ele perełkowe, �le�owe, aroma�yc��e, kąp�ele elek�ryc��o-wod�e.

2. �ab�eg� � wykor�ys�a��em c�ś��e��a s�rum�e��a wody – polewa��a, �a�rysk� � b�c�e wod�e.

3. �ab�eg� �a pośred��c�wem w�lgo��ej �ka���y w pos�ac� �mywa��a, �ac�era��a, oklepywa��a, okładów, kompresów � �aw�ja��a.

4. �ab�eg� pr�y użyc�u pary wod�ej � ���e �ab�eg� lub �ab�eg� komb��owa�e – kąp�ele parowe, sau�a, łaź��a �ure-cka, kąp�ele r�ymsko-rusk�e � ���e.

Możemy mów�ć �u o kompleksowym d��ała��u bodź-ców, spośród k�órych jed�ak p�erws�or�ęd�ą rolę odgry-wają �empera�ura wody, c�ś��e��e hydros�a�yc��e �wody s�ojącej�, c�ś��e��e hydrody�am�c��e �s�rum�e��a wody�.

Zależ��e od róż��c �empera�ury m�ęd�y wodą a c�ałem �ab�eg wodolec���c�y dos�arc�a c�epło lub je odb�era. Odpow�ed��o �m�e��a s�ę b�ody�am�ka �ka�ek ��p. �ka�k� łąc��ej�, me�abol��m, m�ejscowe � ogól�e krąże��e krw� � l�mfy, �ap�ęc�e au�o�om�c��ego układu �erwowego ��d. Ws�ys�ko �o d��eje s�ę �a sprawą �ermoregulacj�. Regu-lacja c�epl�a us�roju �a�ur�o�ego w wod��e róż�� s�ę od regulacj� �achod�ącej w pow�e�r�u. Wpływają �a �o właś-c�wośc� f��yc��e wody, a w s�c�egól�ośc� w�elokro���e w�ęks�e pr�ewod��c�wo c�epl�e � c�epło właśc�we. Według Cordesa [34] �empera�ura wody odc�uwa�a sub�ek�yw��e jako oboję��a wy�os� ok. 34°C, podc�as gdy dla pow�e�r�a oboję��y pu�k� c�epl�y skóry wy�os� 20°C. Au�or s�wor�ył s�op��e ��w. skal� odc�uwa��a �empera�ury wody:

- VI – po��żej 0°C – lodowa�o ��m�a, - V – 0-6°C – ��e do ���es�e��a ��m�a, - IV – 6-12°C – ��epr�yjem��e ��m�a, - III – 12-18°C – bard�o ��m�a, - II – 18-24°C – ��m�a, - I – 24-30°C – chłod�a, I – 38-40°C – c�epła, II – 40-42°C – bard�o c�epła, III – 42-44°C – gorąca, IV – 44-46°C – bard�o gorąca, V – 46-48°C – ��epr�yjem��e gorąca, VI – 48-50°C – ��e do ���es�e��a gorąca.

Tempera�ura wody w wa��ach k��e�y�erapeu�yc��ych wy�os� 34 – 37°C. Tempera�ura wody w base��e pow���a być �bl�żo�a do oboję��ego pu�k�u c�epl�ego skóry, ale �eż pow���a być pr�ys�osowa�a do s�a�u układu krąże��a ora� celu prowad�o�ych ćw�c�e�. W pr�ypadku d��ec� �aleca s�ę s�osowa��e �empera�ury wody o 2 – 3 s�op��e wyżs�ej od s�osowa�ej dla dorosłych [3].

Zab�eg� wodolec���c�e wywołują �ajp�erw �m�a�y w c�y��ośc�ach róż�ych �ar�ądów popr�e� �a�ural�e mecha-���my wyrów�awc�e � regulacyj�e orga���mu. �eryj�e wyko�ywa��e �ab�egów wodolec���c�ych spraw�a, że każ-dora�owo mecha���my �e �os�ają uruchom�o�e w �ak� sam sposób, co powoduje �ch uspraw��a��e [35]. Odpow�ed-��o dobra�ym� �ab�egam� wodolec���c�ym� moż�a �eż wpływać �a c�y��ośc� ośrodkowego układu �erwowego, u�yskując �p. całkow��e odpręże��e psych�c��e, dobre samopoc�uc�e ��p. N�e beż ��ac�e��a jes� �eż kor�ys��y wpływ �ab�egów wodolec���c�ych �a �ap�ęc�e � spręży-s�ość �ka�ek, jak rów��eż �a �ch ukrw�e��e � �empera�urę.

Wodolec���c�wo u d��ec� ma s�erok�e �as�osowa��e, podob��e jak u dorosłych. Róż��ce polegają oc�yw�śc�e �a os�roż�ym dawkowa��u �empera�ury wody � powodów op�sywa�ych pr�y �ab�egach �erm�c��ych.

A�al��a p�śm�e���c�wa wska�uje �a dość l�c��e prace pośw�ęco�e po�y�yw�emu wpływow� �ab�egów wod�ych w róż�ych schor�e��ach w�eku ro�wojowego. �ows�ech-��e ��a�e są po�y�yw�e re�ul�a�y łąc�e��a d��ała��a wody � ruchu. Kąp�el popr�e� odc�ąże��e uła�w�a wyko�ywa��e ruchów w chorobach, k�óre ��ac���e je upośled�ają. Ćw�-c�e��a ruchowe, k�óre � powodu choroby m�ęś��, s�awów c�y układu �erwowego w �ormal�ym środow�sku pow�e�r�-�ym ��e są możl�we � uwag� �a ogra��c�e��a ruchomośc� w s�awach, mogą być wyko�ywa�e w wod��e. Odpada pr�y �ym praca, jaką mus�ą wyko�ywać m�ęś��e dla u�r�yma��a pos�awy c�ała. M�ęś��e s�k�ele�owe ulegają w całośc� ro�luź-��e��u, co �m��ejs�a �mpulsację afere���ą � propr�ocep�orów do OUN [36]. �o�y�yw�y wpływ ćw�c�e� w wod��e s�w�er-d�o�o u d��ec� �e skol�o�ą [37], � młod��e�c�ym �d�opa�yc�-�ym �apale��em s�awów [38], a �akże � ���d�opa�yc�-�ym� �abur�e��am� �ar�ądu ruchu [39]. Jed�ak Ge�� � wsp. [40] a�al��ując do�ych-czasowe doniesienia na ten temat stwierdzili brak publikacji opar�ych �a właśc�wych dowodach �aukowych �evidence-based research�. W prak�yce c�epłe kąp�ele, masaże wod�o-w�rowe są chę���e s�osowa�ym � lub�a�ym pr�e� w�ęks�ość d��ec� �ab�eg�em. Wykor�ys�uje s�ę d��ała��e wody �akże do �m��ejs�a��a spas�yc��ośc�. Hoffma� � wsp. [41] s�w�erd��l� po�y�yw�y wpływ kąp�el� w�rowych w �a�ku �a redukcję dolegl�wośc� bólowych w opar�e��ach. Hydro�erap�a s�oso-wa�a jes� w lec�e��u d��ec� �e schor�e��am� układu oddecho-wego [42]. Grüber � wsp. [43] a�al��owal� wpływ s�osowa��a �apr�em�e��ych ��m�ych � c�epłych �ab�egów wod�ych �a c�ęs�ość wys�ępowa��a pr�e��ęb�e� u d��ec� w w�eku pr�ed-s�kol�ym, ��e ��ajdując �s�o��ych róż��c s�a�ys�yc��ych w porów�a��u � grupą ko��rol�ą.

(5)

8 Vol. 19/010, nr 8

ELEKTROLECZNICTWO

��ymulacja �a pomocą prądu elek�ryc��ego s�osowa�a jes� do bada��a � lec�e��a �ka�k� �erwowej � m�ęś��owej. �od-s�awowe efek�y u�ysk�wa�e w �ka�kach podc�as d��ała��a e�erg�� elek�ryc��ej obejmują �m�a�y chem�c��e, pobud�a-��e skurc�u m�ęś��a, �m�a�ę percepcj� bólu, gr�apobud�a-��e �ka�ek pr�e� d��ała��e prądu w�elk�ej c�ęs�o�l�wośc� ��m�a�y są �a �yle s�ybk�e, że �ka�ka pobudl�wa ��e jes� w s�a��e �areago-wać �a ��e�. Terap�a prądem elek�ryc��ym pobud�a �dro-w�e��e pr�e� wykor�ys�a��e sku�ków b�oelek�ryc��ych.

W elek�ro�erap�� s�osowa�ych jes� w�ele rod�ajów prądów [44]:

• prąd s�ały galwa��c��y – galwa���acja, jo�ofore�a, kąp�el galwa��c��a,

• prądy małej c�ęs�o�l�wośc� – elek�ros�ymulacja, prąd faradyc��y, �mpulsowy Träber�a, wysoko�ap�ęc�owy, elek�ros�ymulacja c�y��ośc�owa, pr�e�skór�a s�ymu-lacja elek�ryc��a �TEN��,

• prądy d�ady�am�c��e,

• prądy śred��ej c�ęs�o�l�wośc� ����erfere�cyj�e�, • prądy w�elk�ej c�ęs�o�l�wośc� – d�a�erm�a

kró�kofa-lowa.

��c�egółowe omów�e��e �ab�egów elek�ro�erapeu-�yc��ych pr�ekrac�a łamy ����ejs�ej publ�kacj�. Zab�eg� �e s�osowa�e są w celu poleps�a��a lokal�ego krąże-��a � �drow�ekrąże-��a �ka�ek, �m��ejs�ekrąże-��a bólu, �w�ęks�akrąże-��a �akresu ruchu � s�ły m�ęś��owej. Dość dobr�e udokume�-�owa�e są efek�y d��ała��a �a �ka�kę pobudl�wą ��erwy � m�ęś��e� w c�as�e pr�epływu pr�e� �ka�k� prądu ��sk�ej � śred��ej c�ęs�o�l�wośc�. Obejmują w�ele efek�ów pośred-��ch �p. modyf�kację percepcj� bólu w OUN ora� wy�wa-la��e skurc�u m�ęś�� jako �as�ęps�wo s�ymulacj� włók�a �erwowego [45]. Is���eją rów��eż dowody �a �o, że prąd s�ały d��ałający �a �ka�kę wpływa �a jej w�ros� � me�abo-l��m. Efek� d��ała��a �a �ka�k� ��epobudl�we �a po��om�e komórk� jes� w m��ejs�ym s�op��u ro�po��a�y � �ro�u-m�a�y. �r�erywa�y prąd s�ały może pr�ysp�es�yć goje��e skóry � ���ych �ka�ek [46]. �ugeruje s�ę rów��eż, że prądy �e mogą pobud��ć komórkowy me�abol��m, prowad�ący do �m�a� �a po��om�e m�krokrąże��a �ę���c, żył � �ac�y� l�mfa�yc��ych [47].

Najwc�eś��ej są pobud�a�e skór�e włók�a �erwowe pr�ewod�ące do�yk, �empera�urę � uc�sk. �acje�� c�uje del�ka��e „kłuc�a” w wy��ku s�ybko pow�ar�ającej s�ę s�y-mulacj� recep�orów do�yku. Dals�e �w�ęks�e��e �a�ęże��a prądu wy�wala w�ęks�e odc�uc�e „mrow�e��a” � ewe��u-al��e skurc�e m�ęś��. Dla�ego dawkowa��e w�elu �ab�e-gów elek�ro�erapeu�yc��ych op�era s�ę �a sub�ek�yw�ym odc�uwa��u pr�e� pacje��a d��ała��a prądu �a skórę �jak �p. pr�y s�osowa��u prądów galwa��c��ych�. �roblem �e� ogra��c�a możl�wośc� �as�osowa��a �ych �ab�egów u d��ec�. Uważa s�ę jed�ak, że ��e są o�e pr�ec�wwska�a�e w w�eku ro�wojowym. �por�ym problemem po�os�aje s�osowa��e s�ymulacj� elek�ryc��ej w reg�o�ach chr�ąs�ek �asadowych [48]. Na�om�as� d�a�erm�a kró�kofalowa ��e pow���a być s�osowa�a u d��ec�. Ko��rowersyj�y prob-lem s�a�ow� s�osowa��e �ab�egów prądowych u pacje��ów � padac�ką. Oc�yw�śc�e s�ymulację elek�ryc��ą s�osuje s�ę �akże w lec�e��u padac�k� – elek�ros�ymulacja �erwu

błęd�ego [49] lub �ka�k� �erwowej mó�gu [50]. Uważa s�ę jed�ak, że w pr�ypadku �ego schor�e��a ��e pow���o s�ę s�osować �ab�egów elek�ro�erapeu�yc��ych w okol�cy s�y� � głowy [51].

Przeciwwskazania do stosowania elektroterapii obej-mują po�ad�o s�a�y �apal�e skóry � �ka�ek m�ękk�ch, s�a�y gorąc�kowe, �abur�e��a c�uc�a, �owo�wory, ��fekcje ogól�e, osob��c�e ��e�olera�cje prądu, ws�c�ep�o�y ro�-rus���k serca, �akr�epy, e�dopro�e�y.

W p�śm�e���c�w�e �aukowym ��ew�ele jes� do��es�e� o sku�ec��ośc� elek�ro�erap�� u d��ec�. Op�sywa�y jes� sku-�ec��y wpływ elek�ros�ymulacj� w lec�e��u pęcher�a �eu-roge��ego [52] ora� �adak�yw�ego pęcher�a moc�owego [53], a �akże �aparć [54]. �odejmuje s�ę �akże próby s�o-sowa��a elek�ros�ymulacj� w lec�e��u skr�yw�e��a boc�-�ego kręgosłupa [55]. �r�e�skór�a s�ymulacja elek�ryc��a ma �as�osowa��e w lec�e��u bólu [56]. Me�ody elek-�ro�erap�� są obec��e cora� c�ęśc�ej s�osowa�e u d��ec� � us�kod�e��em gór�ego �euro�u ruchowego celem �m��ej-s�e��a �ap�ęc�a m�ęś��owego. Elek�ros�ymulację s�osuje s�ę be�pośred��o �a m�ęs�e� spas�yc��y, aby u�yskać jego ro�luź��e��e, hamowa��e lub �męc�e��e. Moż�a �eż ją s�osować �a m�ęś��e a��ago��s�yc��e aby u�yskać hamo-wa��e rec�prokal�e w m�ęś��u spas�yc��ym. Do me�od elek�os�ymulacj� s�osowa�ych w lec�e��u spas�yc��ośc� �al�c�a s�ę elek�ros�ymulację pr�e�skór�ą �TEN�� [57], �eurom�ęś��ową elek�ros�ymulację [58], me�odę �o�ol��y Hufschm�d�a � wykor�ys�a��em prądów małej c�ęs�o�l�wo-śc� ora� prądy Träber�a [59].

Dość dużo publ�kacj� do�yc�y s�osowa��a u d��ec� jo�ofore�y, c�yl� wprowad�a��a pr�e� skórę lub ślu�ówk� jo�ów d��ałających lec���c�o �a pomocą prądu s�ałego. �o�w�erd�o�o sku�ec��ość �ych �ab�egów � użyc�em l�do-ka��y w m�ejscowym ���ec�ula��u skóry pr�y ���ekcjach [60]. W d�ag�os�yce mukopol�sacharydo�y wykor�ys�uje s�ę �adal, wprowad�o�ą w la�ach 50. me�odę jo�ofore�y p�lokarp��owej w celu u�yska��a próbk� po�u [61]. Me�odę �ę s�osowa�o �akże w oce��e poce��a s�ę pr�y s�osowa��u �op�rama�u w padac�ce u d��ec� [62]. Jo�ofore�ę � ace�y-lochol��ą s�osuje s�ę do d�ag�os�yk� � lec�e��a �abur�e� m�krokrąże��a, �p. w cukr�ycy [63].

ŚWIATłOLECZNICTWO

Św�a�łolec���c�wo �o d��ał f��yko�erap��, me�oda lec�e��a św�a�łem wykor�ys�ująca jego �a�ural�e �hel�o�erap�a� lub s��uc��e źródła, em��ujące głów��e prom�e��e podc�erwo�e �sollux�, �adf�ole�owe �lampa kwarcowa� lub skojar�o�e św�a�ło obu �ypów prom�e��owa��a [64].

Wska�a��a do lec���c�ego s�osowa��a prom�e��owa��a podc�erwo�ego s�a�ow�ą: pr�ewlekłe s�a�y �apal�e, �er-wobóle � �espoły bólowe ora� s�a�y po pr�eby�ym �apa-le��u skóry � �ka�ek m�ękk�ch pochod�e��a bak�eryj�ego. Naśw�e�la��e prom�e��am� podc�erwo�ym� moż�a s�oso-wać rów��eż jako �ab�eg ws�ęp�y pr�ed masażem.

�r�ec�wwska�a��a do lec���c�ego s�osowa��a pro-m�e��owa��a podc�erwo�ego s�a�ow�ą: ��ewydol�ość krąże��a, c�y��a gruźl�ca płuc, skło��ość do krwaw�e�, �abur�e��a w ukrw�e��u obwodowym ko�c�y�, s�a�y gorąc�kowe, os�re s�a�y �apal�e skóry � �ka�ek m�ękk�ch.

(6)

8 Neurologia Dziecięca �rom�e��owa��e �adf�ole�owe �UV� jes�

��ew�d��al-�ym prom�e��owa��em elek�romag�e�yc���ew�d��al-�ym o długośc� fal� od 100 do 400 �m. D��ała��e �ego prom�e��owa��a polega głów��e �a wywoływa��u w skór�e reakcj� fo�o-chem�c��ych. W �ch �as�ęps�w�e dochod�� do pows�awa-��a rum�epows�awa-��a fo�ochem�c��ego skóry, �wor�epows�awa-��a p�gme��u, wy�war�a��a w��am��y D. Rum�e� fo�ochem�c��y w odróż-��e��u od rum�e��a c�epl�ego wys�ępuje po okres�e u�aje-��a �rwającym 1–6 god���. Odc�y� �e� pows�aje w wy��ku d��ała��a �a �ac�y��a krw�o�oś�e �w�ą�ków pows�ałych w �as�ęps�w�e d��ała��a prom�e��owa��a �adf�ole�owego �a komórk� �askórka. Na ���e�syw�ość rum�e��a mają wpływ układ �erwowy � układ dokrew�y. Zależy o� rów��eż od grubośc� �askórka, kar�acj� � w�eku. D��ec� są bard��ej wrażl�we ��ż osoby w w�eku �aawa�sowa�ym. Także ��ek�óre lek� � �w�ą�k� chem�c��e �w�ęks�ają wrażl�wość skóry �a prom�e��owa��e �adf�ole�owe.

Wska�a��a do lec���c�ego s�osowa��a prom�e��owa��a �adf�ole�owego obejmują: kr�yw�cę, pr�ewlekłe ��eży�y oskr�el�, dychaw�cę oskr�elową, gośc�ec �ka�ek m�ękk�ch, chorobę �wyrod��e��ową s�awów, �rąd��k pospol��y, c�y-rac��ość, s�a�y �apal�e �ka�ek m�ękk�ch, owr�od�e��a �ro-f�c��e, �rud�o gojące s�ę ra�y, łus�c�ycę, u�rud��o�y �ros� kos��y, s�a�y reko�walesce�cj�.

Przeciwwskazaniami do stosowania promieniowa-��a �adf�ole�owego są �owo�wory, c�ypromieniowa-��a gruźl�ca płuc, s�a�y w�możo�ej wrażl�wośc� �a �e� rod�aj prom�e��owa-��a, s�a�y gorąc�kowe, �adc�y��ość �arc�ycy, cukr�yca, w�możo�a pobudl�wość wege�a�yw�a, skło��ość do krwaw�e� � pr�ewodu pokarmowego � dróg moc�owych, m�ażdżyca �ac�y� �e ��ac��ym �adc�ś��e��em, ob��żo�e c�ś��e��e krw�, �akaże��a og��skowe, ��edokrw�s�ość �ło-śl�wa, ��ewydol�ość krąże��a, os�ry gośc�ec s�awowy ora� padaczka.

Uważa s�ę, że św�a�łolec���c�wo wska�a�e jes� w cho-robach w�eku d��ec�ęcego [2]. Jego s�osowa��e wymaga os�roż�ośc� �e w�ględu �a w�ęks�ą wrażl�wość skóry � wc�eś��ejs�e pojaw�e��e s�ę odc�y�ów m�ejscowych.

W p�śm�e���c�w�e brak jes� publ�kacj� �a �ema� �as�o-sowa��a lec���c�ego prom�e��owa��a podc�erwo�ego u d��ec�. Na�om�as� prom�e��owa��e �adf�ole�owe wyko-r�ys�ywa�e jes� w lec�e��u b�elac�wa �aby�ego [65], a�o-powego �apale��a skóry [66], łus�c�ycy [67]. Wska�a��a do lec�e��a kr�yw�cy prom�e��owa��em �adf�ole�owym �lampy kwarcowe� lub be�pośred��ą ekspo�ycją �a św�a�ło sło�ec��e pr�es�ły do h�s�or�� �e w�ględu �a s�eroko ro�pows�ech��o�e prepara�y w��am��y D. Zgod��e �eż � �alece��am� Amer�ca� Academy of �ed�a�r�cs d��ec� do uko�c�e��a 6 m�es�ąca życ�a ��e moż�a �arażać �a be�po-śred��e św�a�ło sło�ec��e, a w po�os�ałych grupach w�e-kowych �ależy �ak dob�erać ak�yw�ość, aby �ę ekspo�ycję m���mal��ować, a doda�kowo chro��ć skórę ubra��em � f�l-�ram� ochro��ym� [68].

LASEROTERApIA

W medycy��e lasery ��ala�ły s�erok�e �as�osowa��e pr�ede ws�ys�k�m w róż�ych d��ed���ach ch�rurg��, w okul�s�yce, s�oma�olog��, o�kolog�� � pulmo�olog��. Lasery em��ujące

prom�e��owa��e o małej mocy ��ala�ły �as�osowa��e w ��w. b�os�ymulacj�. Obec��e s�osowa�a e�erg�a m�eśc� s�ę w zakresie od kilku do kilkunastu J/cm2. ��op�e� absorbcj� �

głębokość w��ka��a prom�e��owa��a �ależy � jed�ej s�ro�y od s�ruk�ury �aśw�e�la�ej �ka�k�, ���. jej ukrw�e��a, pH, �awar�ośc� wody, p�gme��ów, mela���y � hemoglob��y, � drug�ej �aś – od długośc� fal� prom�e��owa��a, c�yl� barwy św�a�ła, mocy � c�asu �rwa��a �ab�egu [69]. Dla �ka�k� słabo uwod��o�ej, o ��ac��ej spo�s�ośc� ora� dużej �awar�ośc� p�erw�as�ków c�ężk�ch głębokość pe�e�racj� ��ac���e s�ę zmniejsza.

Tech��ka wyko�ywa��a ekspo�ycj� laserowych może polegać �a be�pośred��m �aśw�e�la��u skóry pr�e� ko��ak� � so�dą laserową ��p. pu�k�y bólowe� lub �aśw�e�la��u � odległośc�, obejmującym określo�y obs�ar �ka�ek. Głów�y efek� �ej �erap�� łąc�y s�ę � d��ała��em fo�ody�am�c��ym prom�e��owa��a św�e�l�ego, a ��e c�epl�ym. L�c��e bada-��a labora�oryj�e in vivo i in vitro po�w�erd�ają wpływ prom�e��owa��a laserowego m.��. �a �w�ęks�e��e sy��e�y kolage�u ora� RNA, �w�ęks�e��e ak�yw�ośc� mo�ocy�ów � �eu�rof�lów, �m�a�y s�ęże��a hormo�ów � �euro�ra�sm�-�erów w ra�ach, uspraw��e��e dysocjacj� hemoglob��y. Do efek�ów b�olog�c��ych laserów b�os�ymulacyj�ych �ależy m.��. poprawa pow�er�chow�ego m�krokrąże��a, pr�ysp�e-s�e��e goje��a ra� � pow�er�chow�ych ura�ów [70].

Głów�ym wska�a��em jes� celowość pobud�a��a m�ej-scowych � ogól�ych reakcj� orga���mu do �ormal��acj� �ch �abur�e� homeos�a�yc��ych �a róż�ych po��omach s�ruk�ural�o-fu�kcjo�al�ych. W s�c�egól�ośc� do �ak�ch wska�a� �al�c�a s�ę choroby skóry, schor�e��a reuma�o-log�c��e, schor�e��a �eurolog�c��e ��euralg�a �erwu �rój-d��el�ego, �euralg�e m�ęd�yżebrowe, os�re � pr�ewlekłe �espoły bólowe�, wybra�e schor�e��a ura�owo-or�ope-dyc��e, schor�e��a lary�golog�c��e, s�oma�olog�c��e ora� wybra�e schor�e��a ���er��s�yc��e.

W p�śm�e���c�w�e do�yc�ącym �erap�� laserem małej mocy podkreśla s�ę brak d��ała� uboc��ych �ej formy �erap��, ��em��ej dużą os�roż�ość �aleca s�ę w chorobach �owo�worowych, gdyż �ab�eg może doprowad��ć do pobud�e��a � pr�yśp�es�e��a procesów me�abol�c��ych [70]. �amo d��ała��e lasera ��e ma �a�om�as� d��ała��a karc��oge��ego. �r�ec�wwska�a�e jes� rów��eż s�osowa-��e �ab�egu �a okol�ce oc�odołu � �a gałkę oc��ą. Wobec braku �s�o��ych d��ała� lasero�erap�� wydaje s�ę, że wym�e-��o�e wska�a��a mają �akże �as�osowa��e u d��ec�, brak jes� da�ych �a �ema� ewe��ual�ych róż��c w dawkowa��u �ej formy �erap��.

W pr�ec�w�e�s�w�e do ���ych form f��yko�erap�� w p�ś-m�e���c�w�e �aukowym moż�a ��aleźć dużą l�c�bę publ�-kacj� do�yc�ących d��ała��a lasero�erap�� małej mocy, m.��. bada��a ra�dom��owa�e �a dużych grupach pacje��ów, jak � eksperyme��y �a �w�er�ę�ach. �ada�o sku�ec��ość �ej �erap�� w lec�e��u bólów kr�yża [71], w bólach m�ęś-��owo-pow�ę��owych [72], w �espole c�eś�� �adgars�ka [73], ura�ach �erwów obwodowych [74], lec�e��u opar�e� [75] ora� w kosme�olog�� [76].

W pr�ypadku d��ec� wspom��a s�ę o �as�osowa��u lasera w schor�e��ach derma�olog�c��ych, �p. łys�e��u plackowa�ym [77], chorobach jamy us��ej, w �ym

(7)

�apale-8 Vol. 19/010, nr 8

��u bło�y ślu�owej po chem�o�erap�� o�kolog�c��ej [78]. Go��schl��g� wsp. [79] wyka�al� sku�ec��e d��ała��e aku-pu�k�ury laserowej w łagod�e��u bólów głowy u d��ec�.

MAGNETOTERApIA

Zjaw�ska mag�e�yc��e są pows�ech�e w b�osfer�e ��em-sk�ej � w całej pr�yrod��e � wyw�erają wpływ �a f��jolog�ę �s�o� żywych, lec� dokład��e ��e są do �ej pory po��a�e, a wy��k� bada� �aukowych c�ęs�o są spr�ec��e, co uka�uje pew�e �rud�ośc� w usys�ema�y�owa��u odd��aływa��a pola mag�e�yc��ego �a orga���m żywy. Charak�erys�yc��ą cechą pola mag�e�yc��ego jes� pr�e��ka��e pr�e� ws�ys�k�e s�ruk�ury us�roju. Ta cecha odróż��a pole mag�e�yc��e od ���ych pos�ac� e�erg��. C�łow�ek ��e ma żad�ych recep�o-rów pola mag�e�yc��ego, �o ��ac�y, że żad�ym �mysłem ��e wyc�uwa jego obec�ośc�. D��ała��e �w�ą�a�e jes� pr�ede ws�ys�k�m � obec�ośc�ą w�elu �w�ą�ków o właśc�-wośc�ach para- � ferromag�e�yc��ych. �o�ad�o pole mag�e-�yc��e ��dukuje w �ka�kach �ap�ęc�e elek�ryc��e � �m�e��a w�ą�a��a jo�owe ora� odd��aływa��a m�ęd�y d�polam�. �r�ypus�c�a s�ę, że może �m�e��ać pr�epus�c�al�ość bło� ora� wpływa �a elek�roosmo�yc��e procesy f��jolog�c��e, pr�ewod��c�wo �euro�al�e ora� �a s�ybkość reakcj� e��y-ma�yc��ych [80].

��osowa�e w lec���c�w�e pola mag�e�yc��e pod��e-lo�o �a s�a�yc��e � dy�am�c��e. Źródłem s�a�yc��ego pola mag�e�yc��ego są róż�ego rod�aju mag�esy. Um�es�c�a s�ę je w ubra��ach, pośc�el�, pokrowcach �a meble ��p. N�e �auważo�o żad�ych wpływów uboc��ych �ego rod�aju pos�ępowa��a. Trak�owa�e są jako ��es�kodl�we środk� � pogra��c�a placebo � medycy�y ��eko�we�cjo�al�ej. �ola dy�am�c��e ��dukowa�e są pr�e� prąd elek�ryc��y pły�ący w pr�ewod��ku. Zas�osowa��e mają pola mag�e�yc��e o małej � w�elk�ej c�ęs�o�l�wośc� [81].

Obec��e sku�ec��ość pola mag�e�yc��ego podlega l�c��ym bada��om, lec� ��e ma da�ych określających jed�o��ac���e mecha���m jego d��ała��a. �ulsujące pole mag�e�yc��e małej c�ęs�o�l�wośc� s�osuje s�ę do lec�e��a pr�ewlekłych � os�rych, ��ebak�eryj�ych s�a�ów �apal-�ych �ar�ądu ruchu, poura�owych chorób �ar�ądu ruchu, chorób układu krąże��a � w�elu ���ych schor�e� ���er��-s�yc��ych. Wym�e��a�e pr�ec�wwska�a��a obejmują �e same �as�r�eże��a, co pr�y ���ych rod�ajach e�erg�� wykor�ys�ywa�ych w f��yko�erap��. Zwraca s�ę uwagę �a możl�wość uc�y���e��a og��sk padac�kowych mó�gu, ��e �ależy w�ęc wyko�ywać �ych �ab�egów u pacje��ów � ��e-praw�dłowym �ap�sem EEG [82].

L�c��e publ�kacje dokume��ują bada��a �ad d��ała��em pól mag�e�yc��ych małej c�ęs�o�l�wośc� w orga���m�e c�łow�eka, jak rów��eż u �w�er�ą�. �hupak � wsp. [83], podsumowując �e publ�kacje �wracają uwagę �a s�erok�e spek�rum wska�a� owej formy �erap��, co wymaga dals�ych bada�, pogłęb�ających w�ed�ę �a �ema� mecha���mów d��ała��a ora� r�ec�yw�s�ej sku�ec��ośc�. Au�or�y sugerują, że ��dukowa�e pola mag�e�yc��e małej c�ęs�o�l�wośc� są formą �erap�� u�upeł��ającej, a ��e pods�awowej.

N�es�e�y �ylko pojedy�c�e publ�kacje obejmują bada-��a prowad�o�e �akże u pacje��ów w w�eku ro�wojowym. De Haas � wsp. [84] badal� sku�ec��ość s�osowa��a pola

mag�e�yc��ego w lec�e��u �łama�. Harr�so� � wsp. [85] �a�om�as� ��e po�w�erd��l� sku�ec��ośc� s�osowa��a ��du-kowa�ych pól mag�e�yc��ych w lec�e��u choroby �er�-hesa.

LECZENIE ULTRADźWIĘKAMI

Mecha���m b�olog�c��ego d��ała��a ul�radźw�ęków polega �a odd��aływa��u c�epl�ym, mecha��c��ym � f��ykoche-m�c��ym [86]. Za pomocą ul�radźw�ęków moż�a u�yskać pr�egr�a��e �ka�ek głęb�ej leżących, �włas�c�a � pogra��-c�a �ka�k� łąc��ej � kośc�. D��ała��e mecha��c��e polega �a �apr�em�e��ym �agęs�c�a��u � ro�r�ed�a��u c�ąs�ek, ��e-k�ór�y au�or�y �a�ywają �o �jaw�sko m�kromasażem [3].

Ul�radźw�ęk� powodują �eż s�ereg procesów f��yko-chem�c��ych w �ka�kach, m.��. d��ałają ka�al��yc���e w ��ek�órych reakcjach chem�c��ych, powodują procesy u�le��a��a lub redukcj�, powodują w�ros� s�ybkośc� dyfu�j� pr�e� bło�y b�olog�c��e, wpływają �a pH ora� wspomagają �mmu�olog�c��ą odpow�edź komórkową [87]. Na�om�as� w �ka�ce kos��ej ul�radźw�ęk� powodują �jaw�sko p�e�oe-lek�ryc��e, k�óre odgrywać może dużą rolę �erapeu�yc��ą. �ku�ec��ość so�o�erap�� po�w�erd�o�o w bada��ach kl���c��ych pr�ede ws�ys�k�m w lec�e��u dolegl�wośc� bólowych w pr�eb�egu róż�ych ura�ów �ar�ądu ruchu [88, 89], a �akże rege�eracj� us�kod�o�ych �erwów obwo-dowych [90,91], wspomaga��u goje��a �łama� [92] ora� podskór�ym wprowad�e��u subs�a�cj� farmakolog�c�-�ych �fo�ofore�a� [93,94]. Terap�ę ul�radźw�ękam� cora� c�ęśc�ej wykor�ys�uje s�ę �akże w lec�e��u pr�ewlekłych � �rud�o gojących s�ę ra�. W w�ęks�ośc� do�yc�yły wspoma-ga��a goje��a owr�od�e� żyl�ych [95]. ��ymulacja komó-rek układu kos��ego �os�eoblas�ów� była pr�edm�o�em w�elu bada�. ��w�erd�a�o pr�ysp�es�e��e procesu goje��a w �łama��ach kośc� dług�ch [96].

Wydaje s�ę, w �w�ą�ku � �ym� „podręc���kowym�” wska�a��am� �erap�a ul�radźw�ękam� ma �as�osowa��e �akże w w�eku ro�wojowym. A�al��a p�śm�e���c�wa wska�uje jed�ak �a brak bada� do�yc�ących wska�a� � sku�ec��ośc� �ej formy lec�e��a u d��ec�. Kosse�m � wsp. [97], podsumowując do�ychc�asowe publ�kacje �a �ema� lec�e��a bólów kr�yża u d��ec�, s�w�erd�ają brak ob�ek�y-w��ujących bada� w populacj� d��ec�ęcej. Jedy��e Caswell � McNul�y [98] opubl�kowal� po�y�yw�e wy��k� lec�e��a ra� skór�ych w pr�ypadku dwójk� d��ec� � dyspla�ją ek�o-dermal�ą.

W�ęks�ość au�orów wym�e��a jako pr�ec�wwska�a-��e �adźw�ękaw�apr�ec�wwska�a-��e okol�c �asad kos��ych u dpr�ec�wwska�a-��ec� pr�y ��e�ako�c�o�ym w�rośc�e. Wy��ka �o prawdopodob��e � wpływu ul�radźw�ęków �a ośrodk� o róż�ej gęs�ośc�, a �akże s�ymulującego wpływu �a �ka�kę kos��ą � kośc�o-�wórc�ą. Lyo� � wsp. [99] w bada��ach eksperyme��al�ych �a s�awach kola�owych król�ków �20 m��. d��e���e pr�e� 6 �ygod��� s�w�erd��l� pa�olog�c��e sku�k� d��ała��a wysok�ch dawek ul�radźw�ęków �2,2 W/cm2� �a pły�k� w�ros�owe.

Na�om�as� dawk� �erapeu�yc��e �0,5 W/cm2� ��e m�ały

�łego wpływu. Au�or�y uważają, że wy��k� �ych bada� mogą sugerować be�p�ec��e użyc�e �erap�� ul�radźw�ęko-wej �akże u d��ec�. Na�om�as� Fré� � wsp. [100] prowad��l� �akże bada��a �a król�kach, s�osując dawk� UD 1 W/cm2

(8)

8 Neurologia Dziecięca �a ok. s�awów kola�owych 5 m��u� pr�e� 10 d�� � pr�erwą

2-d��ową Au�or�y c� [100] �akże ��e s�w�erd��l� ew�de�-��ego �ega�yw�ego wpływu ul�radźw�ęków w dawkach �erapeu�yc��ych, po�w�erd��l� �aś �m�a�y h�s�olog�c��e w chr�ąs�ce, sugerujące �m�a�y me�abol��mu w bada�ej pły�ce w�ros�owej. Dla�ego w�ęc �ależy u��kać s�osowa��a ul�radźw�ęków w okol�cy chr�ąs�ek w�ros�owych.

pODSUMOWANIE

F��yko�erap�a ma już ��ewą�pl�w�e ugru��owa�e m�ejsce we współc�es�ym lec���c�w�e. ��orąc pod uwagę wska�a��a � pr�ec�wwska�a��a do �ab�egów f��yko�erapeu�yc��ych, �ależy s�w�erd��ć, że ��e ws�ys�k�e są odpow�ed��e w pro-ces�e lec�e��a u d��ec�. Należy uw�ględ��ć ws�ys�k�e odręb-�ośc� a�a�om�c��e, f��jolog�c��e � psych�c��e orga���mu w

okres�e ro�wojowym. Róż��ce a�a�om�c��e do�yc�ą w�elko-śc� �ar�ądów c�y �eż obec�ow�elko-śc� wad wrod�o�ych. Róż��ce f��jolog�c��e obejmują m��ejs�ą wydol�ość me�abol�c��ą, odm�e��ą gospodarkę wod�ą, ��edojr�ałe mecha���my �ermoregulacj�. N�e �ależy �apom��ać �akże o odręb�oś-c�ach psych�c��ych d��ecka. �r�ed �as�osowa��em �ab�egu f��jo�erapeu�yc��ego �ależy u�yskać �aufa��e d��ecka � rod��ców, �m��ejs�yć jego lęk pr�ed �as�ym� d��ała��am�. Doda�kowy problem s�a�ow� brak wys�arc�ających bada� �aukowych, wyjaś��ających mecha���m d��ała��a ora� sku-�ec��ość apl�kowa�ych c�y���ków f��yc��ych. Do�yc�y �o oc�yw�śc�e całego obs�aru f��yko�erap��, ale w pr�ypadku d��ec� jes� �o s�c�egól��e �rud�e. Należy m�eć �ad��eję, że pos�ęp �ech�olog�c��y, cora� precy�yj��ejs�a apara�ura ora� ogól�y �ac�sk �a medycy�ę opar�ą �a fak�ach pr�yc�y�� s�ę do u�upeł��e��a �ej w�ed�y.

pIŚMIENNICTWO

[1] Górnicki B., Dębiec B., Baszczyński J. red.: Pediatria. Tom 1. Wydawnictwo PZWL, Warszawa 1995.

[2] Straburzyński, G., Straburzyńska-Lupa, A.: Medycyna fizykalna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1997.

[3] Mika, T., Kasprzak, W.: Fizykoterapia. Wydawnictwo lekarskie PZWL. Wydanie IV uzupełnione, Warszawa 2004.

[4] Placek W.: Rozwój, budowa i fizjologia skóry oraz podstawy symptomatologii dermatologicznej. [w:] Dermatologia pediatryczna. Miklaszewska M., Wąsik F. [red.], Volumed, t. I, Wrocław 1999. [5] Serafin, M., Rosińska-Borkowska, D.: Problem suchej skóry i jej

pielęgnacji u dzieci. Nowa Pediatria 2002; 1: 22-25.

[6] Saijo S., Tagami H.: Dry skin of newborn infants: functional analysis of the stratum corneum. Pediatr Dermatol 1991; 8: 155-159.

[7] Cohen B.A.: Trądzik. [w:] Dermatologia dziecięca. Lecewicz-Toruń B. [red.], Wydawnictwo Czelej, Lublin 1999.

[8] Berliner M.N., Maurer A.L.: Effect of different methods of thermotherapy on skin microcirculation. Am J Phys Med Rehabil 2004; 83: 292-297. [9] Schmidt K.L.: Zur Wirkung einer Ganzkörperhyperthermie auf

Entzündungen und Immunreaktionen: experimentelle Grundlagen. Phys Med Rehab Kuror 2004; 14: 227-235.

[10] Chapman B.L., Liebert R.B., Lininger M.R., et al.: An introduction to physical therapy modalities. Adolesc Med State Art Rev 2007; 18: 11-23.

[11] Nadler S.F., Weingand K., Kruse R.J.: The physiologic basis and clinical applications of cryotherapy and thermotherapy for the pain practitioner. Pain Physician 2004; 7(3): 395-399.

[12] Hecht P.J., Backmann S., Booth R.E., et al.: Effects of Thermal Therapy on Rehabilitation after Total Knee Arthroplasty: A Prospective Randomized Study. Clin Orthop Relat Res 1983; 178: 198-201.

[13] Robertson V.J., Ward A.R., Jung P.: The effect of heat on tissue extensibility: a comparison of deep and superficial heating. Arch Phys Med Rehabil 2005; 86: 819-825.

[14] Lane E, Latham T.: Managing pain using heat and cold therapy. Paediatr Nurs 2009; 21: 14-18.

[15] Lee G.P., Ng G.Y.: Effects of stretching and heat treatment on hamstring extensibility in children with severe mental retardation and hypertonia. Clin Rehabil 2008; 22: 771-779.

[16] Barden W., Brooks D., Ayling-Campos A.: Physical therapy management of the subluxated wrist in children with arthritis. Phys Ther 1995; 75: 879-885.

[17] Preisler B., Falkenbach A., Klüber B., et al.: The effect of the Finnish dry sauna on bronchial asthma in childhood. Pneumologie 1990; 44: 1185-1187.

[18] Kukkonen-Harjula K., Kauppinen K.: Health effects and risks of sauna bathing. Int J Circumpolar Health 2006; 65: 195-205.

[19] Pashkov V.K., Ogorodova L.M., Gontarskaia V.M., et al.: The sauna in the treatment of children with atopic dermatitis. Vopr Kurortol Fizioter Lech Fiz Kult 2000; 4: 37-39.

[20] Zagrobelny Z.: Lecznicze zastosowanie zimna. Acta Biooptica Inf Med 1996; 2: 83-87.

[21] Zagrobelny Z.: Krioterapia miejscowa i ogólnoustrojowa. Urban & Partner 2003.

[22] Mraz M., Stręk W., Zagrobelny Z.: Korzyści terapeutyczne w przebiegu kriorehabilitacji u chorych neurologicznych. Fizjoter Pol 2005; 5: 33-34. [23] Stanek A., Cieślar G., Matyszkiewicz B.: Subiektywna ocena

skuteczności terapeutycznej krioterapii ogólnoustrojowej u pacjentów z zesztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa. Baln Pol 2005; 47: 24-32.

[24] http://www.alkon.pl/sprz/KRIO/kr.htm

[25] Nemet D., Meckel Y., Bar-Sela S., et al.: Effect of local cold-pack application on systemic anabolic and inflammatory response to sprint-interval training: a prospective comparative trial. Eur J Appl Physiol 2009; 107: 411-417.

[26] McLean D.A.: The use of cold and superficial heat in the treatment of soft tissue injuries. Br J Sports Med 1989; 23: 53-54.

[27] Jonderko, G., Rozmus-Kuczia I., Gałaszek Z. et al.: Wpływ krioterapii na wybrane odczyny ostrej fazy u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Reumatologia 1988; 26: 111-116.

[28] Gieremek K.: Przegląd metod kriostymulacyjnych stosowanych w zwalczaniu spastyczności. Fizjoterapia 1994; 2: 30-32.

[29] Księżopolska-Pietrzak K.: Miejsce krioterapii w leczeniu chorób narządu ruchu – mechanizm działania, wskazania i przeciwwskazania. Acta Bio-Opt Inform Med 1996; 2, 3-4: 157-160.

[30] Śliwiński, Z; Zagrobelny, Z.: Termowizyjna ocena gry naczyniowej u dzieci zdrowych po zastosowaniu kriostymulacji tylko jednej ręki. Acta Bio-Opt Inform Med 2000; 6, 3-4: 97-103.

[31] Semenova K.A., Bubnova V.A., Vinogradova L.I., et al.: Cryotherapy in the complex restorative treatment of children with infantile cerebral palsy. Zh Nevropatol Psikhiatr Im S S Korsakova 1986; 86: 1459-1463. [32] Singh RK, Martinez A, Baxter P.: Head cooling for exercise-induced

headache. J Child Neurol 2006; 21: 1067-1068.

[33] Ebner C.A.: Cold therapy and its effect on procedural pain in children. Issues Compr Pediatr Nurs 1996; 19: 197-208.

[34] Cordes J.: Die thermische Hautreaktion in der Hydrotherapie. Z Physiother 1972; 24: 241–245.

(9)

8 Vol. 19/010, nr 8

[35] Cordes J.C.: Indikationen der Hydrotherapie - ein Praxiskonzept Weiter- und Fortbildung. Phys Med Rehab Kuror 1998; 08: 60-64.

[36] Olchowik B., Sobaniec W.; Sołowiej E.; et al.: Aspekty kliniczne zwalczania spastyczności. Neurol Dziec 2009; 18: 47-57.

[37] Barczyk K., Skolimowski T., Zawadzka D.: Changes in body posture in children with first-degree scoliosis taking part in corrective exercises in a water environment. Ortop Traumatol Rehabil 2005; 7: 180-6. [38] Epps H., Ginnelly L., Utley M., et al.: Is hydrotherapy cost-effective?

A randomised controlled trial of combined hydrotherapy programmes compared with physiotherapy land techniques in children with juvenile idiopathic arthritis. Health Technol Assess 2005; 9: iii-iv, ix-x, 1-59. [39] Fragala-Pinkham M.A., Dumas H.M., Barlow C.A., et al.: An aquatic

physical therapy program at a pediatric rehabilitation hospital: a case series. Pediatr Phys Ther 2009; 21: 68-78.

[40] Getz M., Hutzler Y., Vermeer A.: Effects of aquatic interventions in children with neuromotor impairments: a systematic review of the literature. Clin Rehabil 2006; 20: 927-936.

[41] Hoffman H.G., Patterson D.R., Seibel E., et al.: Virtual reality pain control during burn wound debridement in the hydrotank. Clin J Pain 2008; 24: 299-304

[42] Kochański, J.W.: Balneologia i hydroterapia. Wydawnictwo AWF, Wrocław 2002

[43] Grüber C., Riesberg A., Mansmann U., et al.: The effect of hydrotherapy on the incidence of common cold episodes in children: a randomised clinical trial. Eur J Pediatr 2003; 162: 168-176.

[44] Kahn J.: Elektroterapia. Zasady i zastosowanie. Wydawnictwo PZWL 2005.

[45] Konarska I.: Medycyna fizykalna, PZWL, Warszawa, 1968.

[46] Lazarou L., Kitsios A., Lazarou I., et al.: Effects of intensity of Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation (TENS) on pressure pain threshold and blood pressure in healthy humans: A randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Clin J Pain 2009; 25: 773-780.

[47] Peters E.J., Lavery L.A., Armstrong D.G., et al.: Electric stimulation as an adjunct to heal diabetic foot ulcers: a randomized clinical trial. Arch Phys Med Rehabil 2001; 82: 721-725.

[48] Watson T.: Current concepts in electrotherapy. Haemophilia. 2002; 8: 413-418.

[49] Kabir S.M., Rajaraman C., Rittey C.,et al.: Vagus nerve stimulation in children with intractable epilepsy: indications, complications and outcome. Childs Nerv Syst 2009; 25: 1097-1100.

[50] Anderson C.T., Davis K., Baltuch G.: An update on brain stimulation for epilepsy. Curr Neurol Neurosci Rep 2009; 9: 327-332.

[51] Bauer A., Wiecheć M.: Przewodnik metodyczny po wybranych zabiegach fizykalnych. Markmed, Ostrowiec Świętokrzyski 2008.

[52] Cirović D., Petronić I., Nikolić D., et al.: Effects of electrotherapy in treatment of neurogenic bladder in children with occult spinal dysraphism. Srp Arh Celok Lek 2009; 137: 502-505.

[53] Lordęlo P., Soares P.V., Maciel I.,et al.: Prospective study of transcutaneous parasacral electrical stimulation for overactive bladder in children: long-term results. J Urol 2009; 182: 2900-2904.

[54] Chase J., Robertson V.J., Southwell B., et al.: Pilot study using transcutaneous electrical stimulation (interferential current) to treat chronic treatment-resistant constipation and soiling in children. J Gastroenterol Hepatol 2005; 20: 1054-1056

[55] Zarzycki D., Zarzycka M., Nowak R., et al.: Electrostimulation in treatment of scoliosis. Chir Narzadow Ruchu Ortop Pol. 1991; 56: 9-12.

[56] Merkel S.I., Gutstein H.B., Malviya S.: Use of transcutaneous electrical nerve stimulation in a young child with pain from open perineal lesions. J Pain Symptom Manage. 1999; 18: 376-381.

[57] Dachy B., Dan B.: Electrophysiological assessment of the effect of intrathecal baclofen in spastic children. Clin Neurophysiol 2002; 113: 336-340.

[58] Al-Abdulwahab S.S., Al-Khatrawi W.M.: Neuromuscular electrical stimulation of the gluteus medius improves the gait of children with cerebral palsy. Neuro Rehabilitation 2009; 24: 209-17.

[59] Dziedzic S., Straburzyńska-Lupa A.: Możliwości zabiegów fizykalnych w leczeniu spastyczności. Fizjoter Pol 2004; 4: 250-253.

[60] Zempsky W.T., Sullivan J., Paulson D.M., et al.: Evaluation of a low-dose lidocaine iontophoresis system for topical anesthesia in adults and children: a randomized, controlled trial. Clin Ther 2004; 26: 1110-1119. [61] Kabra S.K., Kabra M., Shastri S., et al.: Diagnosing and managing cystic

fibrosis in the developing world. Paediatr Respir Rev 2006; 7 Suppl 1: 147-150.

[62] Ben-Zeev B., Watemberg N., Augarten A., et al.: Oligohydrosis and hyperthermia: pilot study of a novel topiramate adverse effect. J Child Neurol 2003; 18: 254-257

[63] Khan F., Elhadd T.A., Greene S.A., et al.: Impaired skin microvascular function in children, adolescents, and young adults with type 1 diabetes. Diabetes Care 2000; 23: 215-220.

[64] Taradaj J.: Światłolecznictwo praktyczne. TECHNOMEX, Gliwice 2002 [65] Welsh O., Herz-Ruelas M.E., Gómez M., et al.: Therapeutic evaluation of

UVB-targeted phototherapy in vitiligo that affects less than 10% of the body surface area. Int J Dermatol 2009; 48: 529-534.

[66] Clayton T.H., Clark S.M., Turner D., Goulden V.: The treatment of severe atopic dermatitis in childhood with narrowband ultraviolet B phototherapy. Clin Exp Dermatol 2007; 32: 28-33.

[67] Neumann N.J., Mahnke N., Korpusik D., et al.: Treatment of palmoplantar psoriasis with monochromatic excimer light (308-nm) versus cream PUVA. Acta Derm Venereol 2006; 86: 22-24.

[68] Niedobór witaminy D u dzieci i młodzieży - rozpoznawanie, leczenie i zapobieganie. Aktualne (2008) zalecenia American Academy of Pediatrics i Lawson Wilkins Pediatric Endocrine Society – W: Medycyna Praktyczna Pediatria 2009/01.

[69] Kurkus B., Kuliński W.: Laseroterapia w medycynie fizykalnej. Baln Pol 2005; 27; 3-4: 76-83.

[70] Goraj-Szczypiorkowska B.: Wybrane zagadnienia zabiegów fizykoterapeutycznych w rehabilitacji. W: Kiwerski J.: Rehabilitacja medyczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005, wyd. 1. [71] Verhagen A.P., Schellingerhout J.M.: Low-level laser therapy for neck

pain. Lancet 2010, 27; 37: 721.

[72] Carrasco T.G., Guerisoli L.D., Guerisoli D.M., et al.: Evaluation of low intensity laser therapy in myofascial pain syndrome. Cranio 2009; 27: 243-247.

[73] Yagci I., Elmas O., Akcan E., et al.: Comparison of splinting and splinting plus low-level laser therapy in idiopathic carpal tunnel syndrome. Clin Rheumatol 2009; 28: 1059-1065.

[74] Rochkind S., El-Ani D., Nevo Z., et al.: Increase of neuronal sprouting and migration using 780 nm laser phototherapy as procedure for cell therapy. Lasers Surg Med 2009; 41: 277-281.

[75] Ezzati A., Bayat M., Taheri S., et al.: Low-level laser therapy with pulsed infrared laser accelerates third-degree burn healing process in rats. J Rehabil Res Dev 2009; 46: 543-554.

[76] Tierney E., Hanke C.W.: Randomized controlled trial: Comparative efficacy for the treatment of facial telangiectasias with 532 nm versus 940 nm diode laser. Lasers Surg Med 2009; 41: 555-562.

[77] Al-Mutairi N.: 308-nm excimer laser for the treatment of alopecia areata in children. Pediatr Dermatol 2009; 26: 547-550.

[78] Cruz L.B, Ribeiro A.S., Rech A., et al.: Influence of low-energy laser in the prevention of oral mucositis in children with cancer receiving chemotherapy. Pediatr Blood Cancer 2007; 48: 435-440.

[79] Gottschling S., Meyer S., Gribova I., et al.: Laser acupuncture in children with headache: a double-blind, randomized, bicenter, placebo-controlled trial. Pain 2008, 15; 137: 405-412

[80] Jaroszyk F.: Biologiczne oddziaływanie stałych pól magnetycznych. Katedra Biofizyki, Akademia Medyczna w Poznaniu., Monografia, Wyd. Akademii Medycznej w Poznaniu. Poznań 1992.

[81] Sieroń A., Cieślar G., Adamek M.: Magnetoterapia i laseroterapia. Śląska Akademia Medyczna, 1994.

[82] Sieroń A. [red.]: Zastosowanie pól magnetycznych w medycynie. Wydawnictwo α-Medica Press, Bielsko-Biała 2002

Cytaty

Powiązane dokumenty

[2] dobowa produkcja SCFA w jelicie grubym u zdrowe- go człowieka wynosi 300–400 mmol. [3] fizjologiczne stężenie kwasu masło- wego w treści jelita grubego człowieka waha się w gra-

W artykule przedstawiono przypadek dziecka z przewle- kłą cholestazą na tle atrezji dróg żółciowych, u którego do- szło do zaburzeń odżywienia i konieczności żywienia

Polityka ta nie była oparta na żadnym modelu czy też paradyg- macie strategicznym; – reaktywny charakter polskiej polityki europejskiej wpływał na obniżenie skuteczności

27 Multi-Agency Public Protection Arrangements (MAPPA) Guidance for youth offending teams Youth Justice Board for England and Wales 2010.... opinie

A new two compartment compression system turning an elastic bandage into an inelastic com- pression device: interface pressure, stiffness, and hemo- dynamic effectiveness. Mosti

Z badań przeprowadzonych w Klinice Ginekologii i Chorób Menopauzy ICZMP w Łodzi wynika, że po menopauzie w wymazach pochwowych czę- ściej stwierdza się nasilone odczyny

U kobiet w okresie pomenopauzalnym czyn- nikiem tym mo¿e byæ niedobór estrogenów, szczególnie w przypadkach, kiedy w tym czasie pojawiaj¹ siê dole- gliwoœci dyspeptyczne po

Initially, the patient should be maintained in the required position by approximation and verbal directions, and then static stabilization should be strengthened