• Nie Znaleziono Wyników

Rozprawy doktorskie (streszczenia autoreferatów).

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Rozprawy doktorskie (streszczenia autoreferatów)."

Copied!
21
0
0

Pełen tekst

(1)

Rozprawy doktorskie (streszczenia

autoreferatów).

Biuletyn Polonistyczny 6/16, 70-89

(2)

I I I . ROZPRAWY DOKTORSKIE ( s t r e s z c z e n i a a u t o r e f e r a t ó w ) J a c e k T r z n a d e 1: T w ó r c z o ś ć B o l e s ł a w a L e ś m i a n a ( p r ó b a p r z e k r o j u ) . P r o m o t o r : p r o f . К. Wyka. , R e c e n z e n c i : p r o f . p r o f . J . K o t t ( I B L ) i J . Z . J a k u b o w s k i (UW). I n s t y t u t B a d a ń L i t e r a c k i c h , 1 9 6 2 . R o z d z . I - K u l t u r a i ż y c i e . P r a c a r o z p o c z y n a s i ę od o m ów ie ni a r e c e p c j i k r y t y c z n e j t w ó r c z o ś c i L e ś m i a n a . P o c z y n a j ą c od a r t y k u ­ łów S t . B r z o z o w s k i e g o w " G ł o s i e * w r o k u 1 9 0 4 , k r y t y k a s t a w i a ł a L e ś m i a n o w i z a r z u t y o d e r w a n i a od ż y c i a , i m i t a t o r s t w a i p i ę k n o d u - c h o s t w a , j a ł o w e g o e s t e t y z m u . Że c h o d z i ł o t u t a j o r ó ż n e g o r o d s a - j u p o m y ł k i - d o w o d z i d a l s z y c i ą g p r a c y . P o e z j a L e ś m i a n a d ą ż y w s e n s i e poznawczym od s y m b o l u do k o n ­ k r e t u . N i e n a l e ż y L e ś m i a n do s y m b o l i z m u j a k o p r ą d u w l i t e r a t u ­ r z e e u r o p e j s k i e j . J e g o s y m b o l i z m j e s t w ł a ś c i w i e u k a z y w a n i e m n i - t o l o g i c z n y c h s t r u k t u r m y ś l e n i a j a k o f o r m a c j i p r a d a w n y c h . L e ś ­ m ia n d z i e d z i c z y w i e l e e l e m e n t ó w i p o j ę ó e u r o p e j s k i e g o s y m b o l i ­ zmu, a l e s i ę o d n i e g o r ó ż n i - t a k ż e w s p o s o b i e o b r a z o w a n i a f g d z i e ł ą c z y f a n t a s t y k ę z p r z y r o d n i c z ą d o c i e k l i w o ś c i ą i r e i s t y c z n ą do­ k ł a d n o ś c i ą . J e ż e l i z e s t a w i ć L e ś m i a n a z d o t y c h c z a s o w y m p o j ę c i e m m o d e r n i z m u , o k a ż e s i ę on p i s a r z e m n i e d a j ą c y m s i ę p r z y s t o s o w a ć do m o d e r n i z m u . R o z d z i a ł I I - Motyw w i e l k i e g o p o w r o t u - z a w i e r a p r ó b ę w y j a ś ­ n i e n i a , d l a c z e g o i w j a k i s p o s ó b e l e m e n t w s p ó ł c z e s n o ś c i u L e ś ­ m i a n a s t a j e s i ę n i e o b e c n y wobec p e r s p e k t y w y n a r z u c a n e j mu ko n ­ s t r u k c j i ś w i a t o p o g l ą d o w e j . Według L e ś m i a n a w s p ó ł c z e s n o ś ć bywa t y l k o m a s k ą , p o z a k t ó r ą t r z e b a w y ś l e d z i ć g ł ę b i e j u k r y t e sp ra w y i d ą ż e n i a c z ł o w i e k a . Epoka w s p ó ł c z e s n a j e s t e p o k ą a l i e n a c j i . C z y n n e p r z e z w y c i ę ż a n i e t e j a l i e n a c j i mu si s i ę od by wa ć p o p r z e » o d w r ó c e n i e s i ę od c z ł o w i e k a p r z e c i ę t n e g o i p o p r z e z p o s t u l a t c z ł o w i e k a i s p o ł e c z e ń s t w a , j a k i m b y ć p o w i n n o . T aki m wzorem s t a ­ j e s i ę m i t p r z e s z ł o ś c i z n a n y w k u l t u r z e e u r o p e j s k i e j j a k o m it

(3)

71 p o w r o t u ; u n a s n a z w a ł go I r z y k o w s k i " w r a s t a n i e m w s w o j e k o ­ r z e n i e " . W r o z d z i a l e I I I - 0 l u d o w o ś c i - p r ó b o w a n o u k a z a ć , że motyw p o w r o t u w p r a d a w n o ś ó z o s t a j e u k o n k r e t n i o n y p o p r z e z o d w o ł a n i a i a l u z j e do l u d o w o ś c i . Z g r o m a d z o n o t u b a r d z o duż o p r z y k ł a d ó w n a w i ą z y w a n i a L e ś m i a n a do motywów p i e ś n i i b a ś n i l u d o w e j , p r z e ­ n o s z e n i a do t w ó r c z o ś c i r e a l i ó w l u d o w e g o ś w i a t a i r e a l i ó w s t y ­ l i s t y c z n y c h t w ó r c z o ś c i l u d o w e j . S p ra w y t e , p o z a k i l k o m a w z m i a n ­ kami b y ł y - j a k d o t ą d - n i e z n a n e , a n a w e t w r ę c z n e g o w a n e . Od­ n i e s i e n i a l u d o w e s ą n a j w a ż n i e j s z y m e l e m e n t e m s p a j a j ą c y m w j e d ­ n o ś ć ś w i a t po m ys łó w f a n t a s t y c z n y c h i o b r a z ó w p o e t y , d e c y d u j ą o a t m o s f e r z e dwóch n a j w a ż n i e j s z y c h z b i o r ó w p o e z j i L e ś m i a n a : o a t ­ m o s f e r z e " Ł ą k i " p r z e d e w s z y s t k i m , a t a k ż e w d u ż e j m i e r z e " N a p o ­ j u c i e n i s t e g o " . T a k ż e motyw humoru w p o e z j i L e ś m i a n a w y s t ę p u j e p r z e d e w s z y s t ­ kim w b a l l a d a c h i l u d o w y c h w i e r s z a c h . Waha s i ę od i r o n i i , humo­ r u do g r o t e s k i , t e ż z r e s z t ą m a j ą c e j p i e r w o w z o r y l u d o w e , j e s t p r ó b ą o p a n o w a n i a g r o z y ś w i a t a p o p r z e z ś m i e c h n a z a s a d z i e n i e f r a ­ s o b l i w o ś c i g r o z y p i o s e n k i " U m a r ł M a c i e k , u m a r ł " . Humor w r e s z c i e , g r o t e s k a j e s t p r z e z w y c i ę ż e n i e m n a s t r o j o w o ś c i f o r m y p o e z j i sym­ b o l i c z n e j . O s t a t n i m z i s t o t n y c h p r o b l e m ó w l u d o w o ś c i w p o e z j i L e ś m i a n a j e s t w p r o w a d z e n i e l u d o w e g o n a r r a t o r a . R o z d z i a ł I V : Wobec t e i z m u . W y o d r ę b n i e n i e w o d d z i e l n y m r o z d z i a ­ l e ś w i a t o p o g l ą d o w y c h k o n s e k w e n c j i t w ó r c z o ś c i L e ś m i a n a , d o t y c z ą ­ c y c h z a g a d n i e n i a t e i z m u i B o g a , u z a s a d n i o n e j e s t c z ę s t o t l i w o ś ­ c i ą p o j a w i a n i a s i ę t e g o p r o b l e m u j a k o c z ę ś c i s k ł a d o w e j w i e l k i e ­ go r o z r a c h u n k u ś w i a t o p o g l ą d o w e g o . Bóg L e ś m i a n a j e s t b o g i e m d y s ­ k u s j i ś w i a t o p o g l ą d o w e j , b o g i e m f i l o z o f i c z n y m , k t ó r y n i e p o k r y ­ wa s i ę z b o g i e m j a k i e g o ś o k r e ś l o n e g o s y s t e m u . To t y l k o r e a l i a i a t m o s f e r a . J e s t t o p o j ę c i e k u l t u r o w e i f i l o z o f i c z n e , a n i e d o g m a t y c z n e . Bóg j e s t mit em i wytworem c z ł o w i e k a - t o s ą d p o e t y . W t w ó r c z o ś c i L e ś m i a n a z o s t a j ą z a a k c e n t o w a n e z w ł a s z c z a a r g u m e n t y e t y c z n e p r o w a d z ą c e do p o s t a w y l a i c k i e j . R o z d z i a ł V - P o s t a c i h u m a n i z m u . W r o z d z i a l e tym n a s t ę p u j e p r z e ­ c i w s t a w i e n i e s i ę c z ę s t e m u s ą d o w i k r y t y k i o a h u m a n i z m i e L e ś m i a ­ n a . P o j ę c i e hu m ani zm u i p r o b l e m y z n i e g o s i ę wywodzące s t a n o w i ą j e d n o z c e n t r a l n y c h z a g a d n i e ń s z t u k i L e ś m i a n a . Humanizmu t e g o n i e da s i ę o k r e ś l i ć j e d n o z n a c z n i e . Humanizm, l u d z k o ś ć r e p r e z e n ­ t u j ą d l a L e ś m i a n a c i , k t ó r z y s t a j ą p o z a n a w i a s e m u ś w i ę c o n e g o

(4)

72 s p o ł e c z e ń s t w a - k a l e k i , ż e b r a c y , a r t y s t a . L u d z i e L e ś m i a n a s ą s a m o t n i , l e c z d ą ż ą do d r u g i e g o c z ł o w i e k a . D l a t e g o n a z w a n o t ę p o s t a w ę L e ś m i a n a humanizmem p e s y m i s t y c z n y m 1 p o r ó w n a n o z p o s t a * wą d r u g i e g o w i e l k i e g o E u r o p e j c z y k a - F r a n z a K a f k i . H e l e n a Z a w o r s k a - T r z n a d l o w a : Walka o no wą s z t u k ę w p o l s k i e j ś w i a d o m o ś c i e s t e t y c z n e j w p i e r w s z y m o k r e s i e m i ę d z y w o j e n n e g o d w u d z i e s t o l e c i a . P r o m o t o r : P r o f . S . Ż ó ł k i e w s k i . R e c e n z e n c i : p r o f . К . Wyka ( I B L ) , d o c . J . T r z y n a d l o w s k i ( U n i w . W r o c ł . ) . I n s t y t u t B a d a ń L i t e r a c k i c h 1963 r . K s z t a ł t o w a n i e s i ę n o w e j ś w i a d o m o ś c i a r t y s t y c z n e j w P o l s c e po p i e r w s z e j w o j n i e ś w i a t o w e j - t o t e m a t t a k o b s z e r n y , że t r u d n o z a ł o ż y ó j e g o w y c z e r p a n i e . Zw aż yw s zy , że om aw ia ny t u o k r e s n i e d o c z e k a ł s i ę j e s z c z e ż a d n e j p r a c y p r z y n o s z ą c e j s y n t e t y c z n ą j e ­ go o c e n ę , z a k r e s o b o w i ą z k ó w b a d a w c z y c h o k a z a ł t s i ę s k o m p l i k o ­ wany i w ł a ś c i w i e n i e w y c z e r p a n y . S t a r a ł a m s i ę n a o g ó ł t a k p r e ­ z e n t o w a ć k s z t a ł t o w a n i e s i ę n o w o c z e s n e j ś w i a d o m o ś c i a r t y s t y c z ­ n e j , b y z a c h o w a ć s p e c y f i k ę j e j c h r o n o l o g i c z n y c h e t a p ó w . R o z d z i a ł I , " P o c z ą t k i k s z t a ł t o w a n i a s i ę n o w o c z e s n e j ś w i a d o ­ m o ś c i a r t y s t y c z n e J T " - p r z e d s t a w i a r ó ż n e p r o p o z y c j e d o t y c z ą c e p r z y b l i ż o n e j d a t y n a r o d z i n s z t u k i d w u d z i e s t o w i e c z n e j . S p o ś r ó d t y c h p r o p o z y c j i w y b i e r a m k o n c e p c j ę A . H a u s e r a , t w i e r d z ą c e g o , ż e " w i e k XX r o z p o c z y n a s i ę w l a t a c h d w u d z i e s t y c h , p o d o b n i e j a k w i e k XIX z a c z ą ł s i ę d o p i e r o o k o ł o r . 1 8 3 0 " . T e z a t a w y d a j e rai s i ę s ł u s z n a z a r ó w n o d l a t e g o , że n o w o c z e s n y p r z e ł o m w p o s t a w a c h a r t y s t y c z n y c h mógł s i ę d o k o n a ć w p e ł n i p r z y w y s t ą p i e n i u o k r e ­ ś l o n y c h s p o ł e c z n y c h , o b y c z a j o w y c h , e t y c z n y c h d o ś w i a d c z e ń w i e ­ ku XX, j a k i e p r z y n i o s ł a p i e r w s z a w o j n a ś w i a t o w a i R e w o l u c j a P a ź d z i e r n i k o w a , j a k i z r a c j i s z c z e g ó l n e j s y t u a c j i p o l s k i e j , w k t ó r e j ó w c z e s n a z m i a n a warunków ż y c i a i r o z w o j u k u l t u r a l n e g o s t w o r z y ł a p o d s t a w y do p r z y ś p i e s z o n e g o r y t m u p r z e m i a n . W p o l s k i c h t r a d y c j a c h e s t e t y c z n y c h k o ń c a XIX w i e k u z a b r a k ł o t e g o o g n i w a , k t ó r e we F r a n c j i , n a p r z y k ł a d można b y , z a s y g n a l i ­ zować n a z w i s k i e m M a l l a r m e g o . Ten r o d z a j k u l t u s z t u k i d l a j e j w a r t o ś c i s a m o i s t n y c h , f o r m a l n y c h b y ł u n a s w tym o k r e s i e w ł a ś ­ c i w i e n i e z n a n y . P o s ł u g u j ą o s i ę p o d z i a ł e m Hugona F r i e d r i c h a , r o z r ó ż n i a j ą c e g o w p o e z j i n o w o c z e s n e j l i n i ę Ri m ba u d a i l i n i ę M a l l a r m e g o « s t w i e r d z a m , że p o l s c y n o w a t o r z y po p i e r w s z e j w o j ­ n i e ś w i a t o w e j w r a m a c h r o d z i m y c h t r a d y c j i m o g l i o d n a l e ź ć t y l k o l i n i ę R i m b a u d a .

(5)

7 3 -R o z d z i a ł I I , " P i e r w s z a m ł o d o ś ć s z t u k i XX w i e k u - k u b i z m " - p r e z e n t u j e p r o b l e m a t y k ę z w i ą z a n ą z p o w s t a n i e m i r o z w o j e m p i e r ­ w s z e j d w u d z i e s t o w i e c z n e j c y g a n e r i i a r t y s t y c z n e j k u b i s t ó w . S i ę ­ gam do s y t u a c j i f r a n c u s k i e j , p o n i e w a ż ta m z a c z ę ł y k s z t a ł t o w a ć s i ę t e nowe w a r t o ś c i e s t e t y c z n e , k t ó r e z a d e c y d o w a ł y o jednym z k i e r u n k ó w r o z w o j u s z t u k i n o w o c z e s n e j # R o z d z i a ł I I I , " D a d a i ś c i " - d e k a d e n c i w i e k u XX" - p r z y n o s i o b s z e r n ą k r o n i k ę o r a z p r ó b ę a n a l i z y t e g o r u c h u w S z w a j c a r i i i F r a n c j i - c h r o n o l o g i c z n i e bowiem o d p o w i a d a o n i n t e r e s u j ą c y m mnie z j a w i s k o m p o l s k i m # R o z p a t r u j ę t e n r u c h n a t l e s z c z e g ó l ­ n e j s y t u a c j i p o k o l e n i a , k t ó r e swą m ł o d o ś ć r o z p o c z ę ł o od d o ś w i a d ­ c z e ń p i e r w s z e j w o j n y ś w i a t o w e j # D l a k u b i s t ó w , p o d o b n i e j e s z c z e j a k d l a bohemy m o d e r n i s t y c z n e j - s z t u k a i i n d y w i d u a l n o ś ć s t a n o ­ w i ł y w a r t o ś c i n i e z a p r z e c z a l n e # D a d a i ś c i b y l i p i e r w s z y m p o k o l e ­ n i e m , k t ó r e u z n a ł o r ó w n i e ż s z t u k ę z a r z e c z b e z z n a c z e n i a # W r o z d z i a l e I V , z a t y t u ł o w a n y m " D e t r o n i z a c j a m o d e r n i s t y c z n e j i n d y w i d u a l n o ś c i " , p r e z e n t u j ę - n a p r z y k ł a d z i e t w ó r c z o ś c i T z a r y , A r a g o n a , S o u a p o u l t a , B r e t o n a - nowe p o j ę c i e i n d y w i d u a l n o ś c i i j e j r o l i w s z t u c e . D a d a i s t y c z n a k o n c e p c j a i n d y w i d u a l n o ś c i o p a r t a b y ł a na r a c o n a l i z m i e . Z a b a w a , ż a r t , k a b a r e t , m a s k a r a d a - b y ł y f o r m ą w y p o w i e d z i t e g o p o k o l e n i a # " S z t u k a j a k o z a b a w a " - t a k i j e s t t y t u ł V r o z d z i a ł u , f o r m u ł u ­ j ą c y j e d n ą z p o d s t a w o w y c h t e n d e n c j i d a d a i z m u , d l a k t ó r e j z j e d ­ n e j s t r o n y s t a r a m s i ę - m . i n . za p r z y k ł a d e m J . H u i z i n g i - o d n a ­ l e ź ć t r a d y c j e n p , w zabawowym c h a r a k t e r z e f e s t y n ó w b a r o k o w y c h , z d r u g i e j z a ś s t r o n y p o d k r e ś l a m - z a O r t e g ą y G a s s e t e m - c i ą g - ł o ś ć t e g o r o d z a j u r o z u m i e n i a s z t u k i i j e j f u n k c j i w p ó ź n i e j s z e j s z t u c e d w u d z i e s t o w i e c z n e j # A n a l i z u j ę n a s t ę p n i e c h a r a k t e r y s t y c z ­ n e l o s y d a d a i z m u we F r a n c j i i w N i e m c z e c h . F a k t t y c h - n i e r a z k r a ń c o w o r ó ż n y c h - p r z e k s z t a ł c e ń t r a k t u j ę j a k o z j a w i s k o typ owe d l a r o z w o j u i n n y c h k i e r u n k ó w , p r z e d e w s z y s t k i m z a ś - d l a f u t u ­ r y z m u e u r o p e j s k i e g o . B a d a j ą c g łó w n y k r ą g p r o b l e m a t y k i , k t ó r ą f u t u r y z m u z n a ł za p o d s t a w o w ą d l a s z t u k i n o w o c z e s n e j , z a j m u j ę s i ę j e g o k o n c e p c j ą c y w i l i z a c j i i t e c h n i k i o r a z w y n i k a j ą c y m i s t ą d k o n s e k w e n c j a m i e s t e t y c z n y m i . Na p r z y k ł a d z i e p i e r w s z y c h m a n i f e s t ó w M a r i n e t t i e - g# w y k a z u j ę c h a r a k t e r y s t y c z n e p o ł ą c z e n i e r ó ż n y c h i p o z o r n i e ze s o b ą s p r z e c z n y c h t e n d e n c j i : k u l t u t e c h n i k i i k u l t u p i e r w o t n e g o i n s t y n k t u , a p o l o g i i m as zy n y i u w i e l b i e n i a d l a ż y w i o ł u , c z c i d l a p r e c y z y j n e j , m a t e m a t y c z n e j k o n s t r u k c j i i o d w o ł y w a n i a s i ę do war­ t o ś c i n o n s e n s u . W s z y s t k i e t e o p o z y c j e i s t n i e j ą w s p e c y f i c z n y c h

(6)

- 74 u k ł a d a c h r ó w n i e ż w f u t u r y z m i e p o l s k i m , co p o k a z u j ę m . i n . n a p r z y k ł a d z i e t w ó r c z o ś c i T y t u s a C z y ż e w s k i e g o , B r u n o n a J a s i e ń ­ s k i e g o , A n a t o l a S t e r n a . S t a r a m s i ę u d o w o d n l ó , że t o w e w n ę t r z n e r o z s z c z e p i e n i e f u t u ­ r y z m u n i e b y ł o s p r a w ą n i e k o n s e k w e n c j i j e g o t e o r e t y k ó w i t w ó r ­ c ó w , l e c z że i s t n i a ł y p o d s t a w y , n a k t ó r y c h p o ł ą c z e n i a t e b y ł y m o ż l i w e . Za j e d n ą z n i c h uważam s z c z e g ó l n i e n i s k i p o z i o m c y ­ w i l i z a c j i w k r a j a c h , w k t ó r y c h k i e r u n e k t e n s i ę r o z w i j a ł (Wło­ c h y - R o s j a - P o l s k a ) , s p r z y j a j ą c s w o i s t e j f e t y s z y z a c j i z j a ­ w i s k c y w i l i z a c y j n y c h . K o n f r o n t a c j ę ś w i a d o m o ś c i f u t u r y s t y c z n e j z g ł o ś n y m i k s i ą ż k a m i a n a l i z u j ą c y m i s y t u a c j ę w s p ó ł c z e s n e j s z t u ­ k i n a t l e s w o i ś c i e w i d z i a n e g o k r y z y s u c y w i l i z a c j i d w u d z i e s t o ­ wiecznej p r z e p r o w a d z a m w r o z d z i a l e z a t y t u ł o w a n y m " M i ę d z y Z m i e ­ r z c h e m Z a c h o d u a B u n t e m mas " - p r z y w o ł u j ą c t u t y t u ł y d z i e ł O s w a l d a S p e n g l e r a i O r t e g i y G a s s e t t a . Na p r z y k ł a d z i e t w ó r c z o ś c i M a r i n e t t i e g o omawiam w e r s j ę w ł o s ­ k ą m o d e l u c z ł o w i e k a n o w o o z e s n e g o , p r z e c i w s t a w i a j ą c j e j o d r ę b ­ n o ś ć w e r s j i p o l s k i e j , r ó ż n i ą c e j s i ę r ó w n i e ż z n a c z n i e od i d e o ­ w o - a r t y s t y c z n y c h d o ś w i a d c z e ń f u t u r y z m u r o s y j s k i e g o . Omawiam k o n t e k s t s p o ł e c z n o - o b y c z a j o w y w y s t ą p i e n i a p o l s k i c h f u t u r y s t ó w , d o p a t r u j ą c s i ę t u z a r ó w n o k o n t y n u a c j i m ł o d o p o l s k i e g o b u n t u p r z e c i w k o ko nw e n cj o m i p r z y w i l e j o m m i e s z c z a ń s k o - b u r ż u a z y j n y m , j a k i c e c h p o z y t y w i s t y c e n ę j d y s c y p l i n y s p o ł e c z n e j . S t a r a m s i ę u d o w o d n l ó , że f u t u r y ś c i z a w d z i ę c z a l i m . l n . b e r g s o n i z m o w l , l ż i c h k u l t c y w i l i z a c j i i t e c h n i k i z ró w n o w a żo ny b y ł wy ra ze m p r a g ­ n i e n i a o c a l e n i a w e w n ę t r z n e j o d r ę b n o ś c i 1 n i e z a l e ż n o ś c i j e d n o ^ 8 t k i . O m a w i a j ą c k o n s e k w e n c j e e s t e t y c z n e w y n i k a j ą c e z t a k z r o z u m i a ­ n y c h p r z e z e m nie p o s t a w f u t u r y s t y c z n y c h - z a j m u j ę s i ę m . i n . t e o r i ą s y m u l t a n e i z m u , a n a l i z u j ę r ó w n i e ż z j a w i s k o p r o gr am ow eg o f u t u r y s t y c z n e g o a n t y e s t e t y z m u , z a i n t e r e s o w a n i e p r y m it y w e m l u ­ dowym. W r o z d z i a l e " T e c h n i k a a n o w a t o r s t w o a r t y s t y c z n e " s t a r a m s i ę o c e n i ć p r a k t y c z n e r e z u l t a t y f u t u r y s t y c z n y c h p o s t u l a t ó w o - p a r c i a z a s a d s z t u k i n a z a s a d a c h n o w o c z e s n e j c y w i l i z a c j i 1 t e c h ­ n i k i . S c h a r a k t e r y z o w a n a t u p o k r ó t c e p r o b l e m a t y k a s t a n o w i głó wn y t r z o n p r a c y . W i n n y c h r o z d z i a ł a c h s c h a r a k t e r y z o w a n o w y s t ę p u j ą ­ c e w l a t a c h 1 9 1 7 - 1 9 2 3 p r o g r a m y s z t u k i n o w a t o r s k i e j : p r o g r a m f o r ­ m i s t ó w p o l s k i c h o r a z " z d r o j o w y " p r o g r a m e k s p r e s j o n i z m u . W r o z

(7)

-- 7 5 d z i a l e "Nowa s z t u k a - a k r y t y k a " omówiono s t o s u n e k k r y t y k ó w , h i s t o r y k ó w s z t u k i i l i t e r a t u r y , p i s a r z y - do p r o p o z y c j i i d z i a ­ ł a l n o ś c i p o l s k i c h n o w a t o r ó w . R o z d z i a ł k o ń c o w y , z a t y t u ł o w a n y "Nowa s z t u k a - d l a nowego o d ­ b i o r c y " , j e s t p r ó b ą o d p o w i e d z i n a p y t a n i e , j a k i e m o ż l i w o ś c i d o t a r c i a do n o w y c h , o w i e l e s z e r s z y c h n i ż w w. XIX k r ę g ó w o d ­ biorców m i a ł « s z t u k a n o w o c z e s n a . F u t u r y s t y c z n e p o m y s ł y s t w o r z e ­ n i a s z t u k i n o w a t o r s k i e j , p r z e n a c z o n e j d l a masowego o d b i o r c y , w y d a j ą s i ę e k s p e r y m e n t e m n i e k i e d y b a r d z o n a i w n y m , c z ę s t o j e d n a k - n a d e r i n t e r e s u j ą c y m . We w n i o s k a c h ko ńc ow yc h s t w i e r d z a m , że nowa s z t u k a t w o r z y ł a w ł a s n e w a r t o ś c i a r t y s t y c z n e w ł a ś n i e w o p a r c i u o w i e l k ą p r o b l e ­ m a t y k ę w i e k u , a n i e p o p r z e z o d w r ó c e n i e s i ę od n i e j . O d n a l e ź ć d l a t e j p r o b l e m a t y k i fo r m y w y r a z u a r t y s t y c z n e g o i p r z e k a z a ć n o ­ wemu o d b i o r c y nowe j e j r o z u m i e n i e , r o z s z e r z y ć s k a l ę w r a ż l i w o ś ­ c i e s t e t y c z n e j , u c z u c i o w e j , e t y c z n e j , s t w o r z y ć n o w y , o d p o w i a - d a j ą c y s p o ł e c z n y m i c y w i l i z a c y j n y m warunkom XX w. t y p k u l t u r y - t e p r o p o z y c j e i r e a l i z a c j e o k r e ś l a ł y , w e d ł u g m n i e , n a j g ł ę b i e j p o j ę t e n o w a t o r s t w o o k r e s u . J a d w i g a С z a c h o w s k a : G a b r i e l a Z a p o l s k a . M o n o g r a f i a b i b l i o g r a f i c z n a . P r o m o t o r : d o c , E . K o r z e n i e w s k a . R e c e n z e n c i : p r o f . К . Wyka ( I B L ) i d o c . Z . R a s z e w s k i ( I n s t y t u t S z t u k i ) , I n s t y ­ t u t B a d a ń L i t e r a c k i c h , 1 9 6 3 . P r a c a z b i e r a m a t e r i a ł y i u s t a l a f a k t y d o t y c z ą c e ż y c i a i t w ó r ­ c z o ś c i G a b r i e l i Z a p o l s k i e j , Ł ą c z y b i o g r a f i ę p i s a r k i z u j ę t ą b a r ­ dzo s z e r o k o b i b l i o g r a f i ą j e j u t w o r ó w . O b i e t e , j a k g d y b y o d ­ d z i e l n e , c z ę ś c i p r z e p l a t a j ą s i ę n a w z a j e m w u k ł a d z i e r o c z n y m . Z a ł o ż e n i e m c z ę ś c i b i o g r a f i c z n e j b y ł o p o d a n i e m o ż l i w i e d o k ł a d ­ n e g o ż y c i o r y s u Z a p o l s k i e j , z u k a z a n i e m p r z e d e w s z y s t k i m j e j d z i a ł a l n o ś c i l i t e r a c k i e j , p u b l i c y s t y c z n e j i t e a t r a l n e j . B i o g r a ­ f i i n a d a n o f o r m ę c i ą g £ s j n a r r a c j i , b o g a t o n a s y c o n e j c y t a t a m i , p r z e p r o w a d z a j ą c b a d a n i a n a d w i a r y g o d n o ś c i ą f a k t ó w z n a n y c h z wy­ p o w i e d z i s a m e j p i s a r k i l u b j e j w s p ó ł c z e s n y c h i n i e u c h y l a j ą c s i ę od św ia d o m eg o d o b o r u i o c e n y p o s z c z e g ó l n y c h e p i z o d ó w ż y c i a . Podstawowym ź r ó d ł e m do o p r a c o w a n i a b i o g r a f i i s t a ł a s i ę n i e ­ z w y k l e c e n n a k o r e s p o n d e n c j a , z n a j d u j ą c a s i ę w b i b l i o t e k a c h p o l ­ s k i c h i o b c y c h o r a z w z b i o r a c h p r y w a t n y c h , a o b e j m u j ą c a p o n a d 1300 l i s t ó w Z a p o l s k i e j do o k o ł o 70 a d r e s a t ó w . W y k o r z y s t a n o t e ż

(8)

76 l i s t y do p i s a r k i l u b j e j d o t y c z ą c e , w s p o m n i e n i a i p a m i ę t n i k i w s p ó ł c z e s n y c h , wywiady o r a z w s z e r o k i m z a k r e s i e i n f o r m a c j e p r a ­ s y . Pomimo n i e w ą t p l i w i e b o g a t y c h m a t e r i a ł ó w i k r ó t k i e g o s t o s u n k o ­ wo c z a s u , j a k i d z i e l i n a s od ś m i e r c i Z a p o l s k i e j , u s t a l e n i e w i e ­ l u f a k t ó w z j e j ż y c i a o s o b i s t e g o , n a w e t t a k p o d s t a w o w y c h , j a k d a t a u r o d z i n c z y ś l u b u z K o n s t a n t y m ś n i e ż k o , n a s t r ę c z a ł o p o w a ż ­ n e t r u d n o ś c i i wymagało d ł u g o t r w a ł y c h p o s z u k i w a ń a r c h i w a l n y c h . W w i ę k s z o ś c i wypadków d a ł y o ne w y n i k p o z y t y w n y ( m . i n . d a t a u r o ­ d z i n u l e g ł a p r z e s u n i ę c i u o t r z y l a t a ) . U d a ł o s i ę t e ż wydobyó n i e z n a n e d o t ą d , a b a r d z o i s t o t n e d l a r o z w o j u i d e o w e g o i a r t y ­ s t y c z n e g o Z a p o l s k i e j , t a k i e e p i z o d y , j a k b l i s k a z n a j o m o ś ć z f r a n ­ c u s k i m ś r o d o w i s k i e m m a l a r s k i m w l a t a c h 1 8 9 3 - 1 8 9 5 ; u z y s k a ć w i e l e n o w y c h s z c z e g ó ł ó w b i o g r a f i c z n y c h , m . i n . d o t y c z ą c y c h s t o s u n k ó w Z a p o l s k i e j z k o l o n i ą p o l s k ą i Gminą N a r o d o w o - S o c j a l i s t y c z n ą w P a r y ż u , j e j d z i a ł a l n o ś c i j a k o p a r y s k i e j " a j e n t k i " W a r s z a w s k i c h T e a t r ó w R z ą d o w y c h , w s p ó ł p r a c y z p r a s ą w a r s z a w s k ą , k r a k o w s k ą i l w o w s k ą , z w ł a s z c z a ze "Słowem P o l s k i m " , a r ó w n i e ż s p r a w y n a j ­ t r u d n i e j s z e j - k o n t a k t ó w z o f i c e r a m i c a r s k i e j ż a n d a r m e r i i w l a ­ t a c h 1 8 9 5 - 1 8 9 7 . W s p o s ó b m o ż l i w i e o b s z e r n y s t a r a n o s i ę z e s t a w i ć w i a d o m o ś c i o n i e z r e a l i z o w a n y c h z a m i e r z e n i a c h l i t e r a c k i c h Z a p o l s k i e j . P o m y s ł y i p r o j e k t y , w ś r ó d k t ó r y c h n i e b r a k p o w i e ś c i s p o ł e c z n y c h , o b y c z a ­ j o w y c h i s e n s a c y j n y c h , d r a m a t ó w h i s t o r y c z n y c h i a k t u a l n o - p o l i ­ t y c z n y c h , s i ę g a j ą l i c z b y 57 i s t a n o w i ą m a t e r i a ł b a r d z o i n t e r e ­ s u j ą c y do b a d a ń n a d d r o g ą t w ó r c z ą p i s a r k i . W p r o w a d z a j ą c n a j w a ż n i e j s z e f a k t y z d z i a ł a l n o ś c i t e a t r a l n e j p i ­ s a r k i , o p a r t o s i ę g ł ó w n i e n a p r a c a c h Z . R a s z e w s k i e g o ; i w tym z a ­ k r e s i e j e d n a k p r z e p r o w a d z a n o b a d a n i a w ł a s n e . W b i o g r a f i i omówiono t e ż p o g l ą d y n a t w ó r c z o ś ć Z a p o l s k i e j z a ­ w a r t e w o p r a c o w a n i a c h s y n t e t y c z n y c h i h i s t o r i a c h l i t e r a t u r y p o l ­ s k i e j , k t ó r e p o j a w i ł y s i ę z a ż y c i a p i s a r k i , od n a j w c z e ś n i e j s z e j w y p o w i e d z i P . C h m i e l o w s k i e g o (w 1898 r . ) , p r z e z o p i n i e A. B r u c k ­ n e r a , W . F e l d m a n a , S t . B r z o z o w s k i e g o , S t . T a r n o w s k i e g o , A , P o t o c k i e ­ g o , M.Manna, M . S z y j k o w s k i e g o . W l i c z n y c h p r z y p i s a c h do b i o g r a f i i p o d a n o o p i s y b i b l i o g r a f i c z ­ n e w s z y s t k i c h p o z y c j i o c h a r a k t e r z e p r z y c z y n k ó w b i b l i o g r a f i c z ­ n y c h , r e c e n z j i z w y s t ę p ó w a k t o r s k i c h (w w y b o r z e ) , m a t e r i a ł y u z u ­ p e ł n i a j ą c e i l i c z n e w y j a ś n i e n i a d o t y c z ą c e p o j a w i a j ą c y c h s i ę l u ­ d z i i s p r a w .

(9)

77 -W c z ę ś c i b i b l i o g r a f i c z n e j s t a r a n o s i ę z g r o m a d z i ć i o p i s a ć w s z y s t k o , co Z a p o l s k a n a p i s a ł a , b e z w z g l ę d u n a s p o s ó b p u b l i k a ­ c j i , ł ą c z n i e z u t w o r a m i n i g d y n i e o g ł o s z o n y m i . U w z g l ę d n i a n o r ę ­ k o p i s y , p i e r w o d r u k i i p r z e d r u k i , p r z y u t w o r a c h d r a m a t y c z n y c h p r ó b o w a n o z a r e j e s t r o w a ć m o ż l i w i e w s z y s t k i e i n s c e n i z a c j e w s t a ­ ł y c h t e a t r a c h zawodowych o r a z t e w a m a t o r s k i c h , k t ć r e b y ł y r e ­ c e n z o w a n e , p o n a d t o r e a l i z a c j e r a d i o w e i t e l e w i z y j n e . S t a r a n o s i ę t e ż z g r o m a d z i ć p r z e k ł a d y d z i e ł Z a p o l s k i e j n a j ę z y k i o b c e , t a k d r u k o w a n e , jác i n i e d r u k o w a n e ( p r z y s z t u k a c h - w y s t a w i e n i a s c e n i c z n e ) , o r a z p r z e r ó b k i z d z i e ł p i s a r k i : f i l m y , s z t u k i t e a ­ t r a l n e , o p e r e t k i . W z a k r e s i e b i b l i o g r a f i i p r z e d m i o t o w e j u s i ł o ­ wano z e b r a ć w z a s a d z i e w s z y s t k i e w y p o w i e d z i o Z a p o l s k i e j i j e j t w ó r c z o ś c i , d e c y d u j ą c s i ę j e d n a k w tym z a k r e s i e n a p r z e p r o w a ­ d z e n i e p e w n e j s e l e k c j i . B i b l i o g r a f i ę d o p r o w a d z o n o do m a r c a 1962 r . W w y n i k u p o s z u k i w a ń , k t ó r e o b j ę ł y z b i o r y b i b l i o t e c z n e i a r ­ c h i w a t e a t r a l n e , ź r ó d ł a b i b l i o g r a f i c z n e , z a w a r t o ś ć w i e l u c z a ­ s o p i s m z o k r e ś l o n y c h l a t , z a r e j e s t r o w a n o w b i b l i o g r a f i i 41 u t ­ worów s c e n i c z n y c h (w tym 3 n i e z n a n e d o t y c h c z a s b a d a c z o m ) , 7 p r z e k ł a d ó w s z t u k f r a n c u s k i c h , 23 p o w i e ś c i , 115 o p o w i a d a ń i n o ­ w e l , 220 ut w o r ó w p u b l i c y s t y c z n y c h ( n i e l i c z ą c a n o n im o w y c h n o t a ­ t e k k r o n i k a r s k i c h w " S ł o w i e P o l s k i m " ) , 115 r e c e n z j i , 1 s c e n a ­ r i u s z f i l m o w y . Z i n n y c h m a t e r i a ł ó w : 29 a u t o g r a f ó w , 54 i n t e r e ­ s u j ą c e z r ó ż n y c h w zg l ęd ó w o p i s y t e a t r a l n e , 20 p r z e r ó b e k z d z i e ł Z a p o l s k i e j ( 1 4 f i l m ó w , 3 s z t u k i t e a t r a l n e , 2 o p e r e t k i , 1 p o ­ w i e ś ć ) o r a z 227 p r z e k ł a d ó w n a 20 j ę z y k ó w . ( P r z y z e s t a w i e n i u p r z e k ł a d ó w k o r z y s t a n o z pomocy z a g r a n i c z n y c h p l a c ó w e k n a u ko w yc h ). B i b l i o g r a f i a z o s t a ł a u ł o ż o n a w e d ł u g d a t p o w s t a n i a u t w o r ó w l u b , w wypadku n i e m o ż n o ś c i j e j u s t a l e n i a , d a t y n a j w c z e ś n i e j s z e j p u ­ b l i k a c j i . Ta z a s a d a u k ł a d u , t r u d n a do p r z e p r o w a d z e n i a , b o wyma­ g a j ą c a s p e c j a l n y c h b a d a ń , wy d a w a ła s i ę w wy pa d ku t w ó r c z o ś c i Z a ­ p o l s k i e j n a j b a r d z i e j s ł u s z n a . P r z y d r a m a t a c h , p o w i e ś c i a c h , to m a ch n o w e l - o b o k a d n o t o w a n y c h i n f o r m a c j i b i b l i o g r a f i c z n y c h w s z e l k i e g o r o d z a j u - w p r o w ad z on o o b s z e r n e o m ó w i e n i e d z i e j ó w p o w s t a n i a , t z w . r e a l i ó w , o k o l i c z n o ś ­ c i h i s t o r y c z n y c h , z w i ą z k ó w t e m a t y c z n y c h m i ę d z y u t w o r a m i . B a d a n i a p r o w a d z o n e w tym z a k r e s i e p r z y n i o s ł y o b f i t y m a t e r i a ł do p o z n a n i a m e t o d y p i s a r s k i e j Z a p o l s k i e j . P o z w a l a j ą s t w i e r d z i ć c z e r p a n i e two­ r z y w a l i t e r a c k i e g o z r z e c z y w i s t o ś c i , ś c i s ł y z w i ą z e k t w ó r c z o ś c i l i t e r a c k i e j z d z i a ł a l n o ś c i ą p u b l i c y s t y c z n ą i d z i e n n i k a r s k ą . R o z ­

(10)

7 8 -s z y f r o w a n i e r e a l i ó w i u ś c i ś l e n i a c h r o n o l o g i i z m i e n i a j ą w -s p o ­ s ó b i s t o t n y i n t e r p r e t a c j ę k i l k u u t w o r ó w . Omówiono p o n a d t o d z i e ­ j e p u b l i k a c j i p o s z c z e g ó l n y c h k s i ą ż e k , i n g e r e n c j i c e n z u r y , p i e r ­ w s z e g o p r z y j ę c i a p r z e z k r y t y k ę i c z y t e l n i k ó w , co ze w z g l ę d u n a d y s k u s j e i p o l e m i k i t o w a r z y s z ą c e u k a z y w a n i u s i ę k a ż d e g o d z i e ł a a u t o r k i "0 czym s i ę n i e mówi" s t a n o w i m a t e r i a ł b a r d z o i n t e r e ­ s u j ą c y . P r z y s z t u k a c h t e a t r a l n y c h s t a r a n o s i ę p o d a ć o p i s p r e ­ m i e r w W a r s z a w i e , K r a k o w i e i Lwowie. W o p i s i e n a s t ę p n y c h i n ­ s c e n i z a c j i , po r o k 1 9 6 2 , podawano j u ż t y l k o w m i a r ę m o ż n o ś c i : d a t ę p r e m i e r y , n a z w i s k o r e ż y s e r a , l i c z b ę p r z e d s t a w i e ń , o b s a d ę g ł ó w n y c h r ó l o r a z r e c e n z j e . Główny t r z o n p r a c y u z u p e ł n i a j ą wyka zy d o d a t k o w e , p o d a j ą c e l i s t y Z a p o l s k i e j u ł o ż o n e w e d ł u g a d r e s a t ó w , w y w i a d y , o p r a c o w a ­ n i a o g ó l n e o t w ó r c z o ś c i p i s a r k i , c z a s o p i s m a , w k t ó r y c h d r u k o ­ wane b y ł y u t w o r y . C a ł o ś ć z o s t a ł a o p a t r z o n a i n d e k s e m t y t u ł ó w u t w o r ó w n a p i s a n y c h i z a m i e r z o n y c h . Hann a D z i e c h c i ń s k a : P r o c e s y b e l e t r y z a c y j n e p o l ­ s k i e j p r o z y h i s t o r i o g r a f i e z n e j XVI w i e k u - P r o m o t o r : p r o f . К. B u d z y k ( I B L ) . R e c e n z e n ć i : p r o f . p r o f . Z .S z m y d t o w a (UW) i К . G ó r ­ s k i (UMK), I n s t y t u t B a d a ń L i t e r a c k i c h , 1 9 6 3 . Po n a k r e ś l e n i u w p i e r w s z y m r o z d z i a l e m i e j s c a , j a k i e z a j m u j e h i s t o r i o g r a f i a s z e s n a s t o w i e c z n a n a t l e r o z w i j a j ą c y c h s i ę w s p ó ł ­ c z e ś n i e g a t u n k ó w p r o z a t o r s k i c h , p r z e c h o d z i a u t o r k a do a n a l i z y w y b r a n e g o m a t e r i a ł u . A n a l i z a p r o w a d z o n a j e s t w t r z e c h p ł a s z ­ c z y z n a c h : p i e r w s z a z n i c h d o t y c z y f o r m w y p o w i e d z e n i a s i ę p o d ­ m i o t u n a r r a c y j n e g o w j e g o r ó ż n y c h w a r i a n t a c h , d r u g a - k o n s t r u k - c y j n o - s t y l i s t y c z n y c h f o r m i s t n i e n i a p o s t a c i b o h a t e r a i w r e s s * c l e t r z e c i a - omawia r o z w ó j wątków f a b u l a r n y c h . P r z y j ę c i e t a k i c h k r y t e r i ó w b a d a w c z y c h w y o d r ę b n i ł o w p i ś m i e n ­ n i c t w i e o k r e s u - p o z a z e s p o ł e m p r o z y p a m i ę t n i k a r s k o - h i s t o r i o - g r a f l c z n e j - i n n e g a t u n k i , k t ó r e t a k ż e w p r o w a d z a j ą k a t e g o r i e b e l e t r y s t y c z n e . P r z e d e w s z y s t k i m n i e m ogł y u j ś ć u w a g i u t w o r y w c z e ś n i e j s z e n i ż g ł ó w n y p r z e d m i o t b a d a n i a . Im t e ż p o ś w i ę c o n y z o s t a ł r o z d z i a ł d r u g i , k t ó r y mówi o e l e m e n t a c h b e l e t r y s t y c z ­ n y c h w l i t e r a t u r z e p r z e k ł a d o w e j , j a k a p o k r y f i k a i r o m a n s s t a * r o p o l s k i . Om a wi aj ąc t o l i t e r a c k i e t ł o i j e g o s t y l i s t y c z n o - k o n - s t r u k c y j n e o s i ą g n i ę c i a , j e d n o c z e ś n i e p o d k r e ś l a s i ę o d m i e n n o ś ć t e g o t y p u l i t e r a t u r y od t w ó r c z o ś c i h i s t o r i o g r a f i c z n e j , k t ó r a j e s t n i e t y l k o innym g a t u n k i e m , a l e p o w s t a j e w w y n i k u o d m i e ń

(11)

79 -n e j s y t u a c j i t w ó r c z e j - j a k o w y r a z s t o s u -n k u p o d m i o t u -n a r r a c y j ­ n e g o do k o n k r e t n e j r z e c z y w i s t o ś c i h i s t o r y c z n e j R o z d z i a ł t r z e c i - n a j o b s z e r n i e j s z y i n a j w a ż n i e j s z y w c a ł e j r o z p r a w i e - d o t y c z y b e z p o ś r e d n i o t e k s t ó w h i s t o r i o g r a f i c z n y c h . P o d z i e l o n y z o s t a ł na t r z y p o d r o z d z i a ł y , z k t ó r y c h k a ż d y z a j m u ­ j e s i ę k o l e j n o w y m i e n i o n y m i w y ż e j " p ł a s z c z y z n a m i " b e l e t r y s t y c z ­ n y m i . A n a l i z y s z c z e g ó ł o w e d o t y c z ą t u dwu, ś c i ś l e z s o b ą z w i ą z a n y c h z a g a d n i e ń ; u s i ł u j ą p o k a z a ó w omawianym m a t e r i a l e p r o c e s w y k s z t a ł ­ c e n i a nowych m o ż l i w o ś c i j ę z y k o w o - s t y l i s t y c z n y c h w z a k r e s i e t e c h ­ n i k i n a r r a c y j n e j , w z a k r e s i e k s z t a ł c e n i a e l e m e n t ó w g a t u n k u e p i c ­ k i e g o , a j e d n o c z e ś n i e mówią o k r y s t a l i z o w a n i u s i ę z j a w i s k l i ­ t e r a c k i c h n a g r u n c i e t e j u t y l i t a r n o - n a u k o w e j t w ó r c z o ś c i . P r z e p r o w a d z o n e t u o b s e r w a c j e w y k a z u j ą pewne a n a l o g i e w p o s t a ­ w i e t w ó r c z e j ś r e d n i o w i e c z n e g o p i s a r z a a p o k r y f u c z y r o m a n s u i s z e s n a s t o w i e c z n e g o k r o n i k a r z a . M a j ą o n i p o d o b n y s t o s u n e k do o p i ­ s y w a n e j r z e c z y w i s t o ś c i , z k t ó r e j w y b i e r a j ą p r z e d e w s z y s t k i m mo­ tyw y b s l < s t r y s t y c z n e , r o z b u d o w u j ą c swą o p o w i e ś ć d y g r e s j ą i a n e g ­ d o t ą . A n a l o g i e t e p o l e g a j ą t a k ż e n a s k ł o n n o ś c i do i n t e r p r e t o w a ­ n i a ś w i a t a o p i s y w a n e g o od s t r o n y t a k l u b i n a c z e j po jm ow ane go u - t y l i t a r y z m u . Pomimo j e d n a k t y c h n a j b a r d z i e j ramowych z b i e ż n o ś ­ c i , ś r o d k i w y r a z u t w ó r c z o ś c i - p r z e k ł a d o w e j i o r y g i n a l n e j n i e s ą t e s a m e . Z a r y s o w u j ą c e s i ę z m i a n y i p r z e k s z t a ł c e n i a p o l e g a j ą m . i n . n a w z b o g a c e n i u " a k t y w n o ś c i " p o d m i o t u m ó w i ą c e g o , k t ó r y p o r z u c a j ą c s t a n o w i s k o o b o j ę t n e g o s p r a w o z d a w c y , u b i~uje p r z e d m i o t o p o w i a d a ­ n i a p r z e d s t a w i ó , n a ś w i e t l i ć , u d o k u m e n t o w a ć . Z n a j d u j e t o s w ó j wy­ r a z w r e l a c j a c h s t y l i s t y c z n o - k o n s t r u k c y j n y c h u t w o r u , p r z y n o s z ą c m i ę d z y i n n y m i z n a c z n e w z b o g a c e n i e ty pó w n a r r a c j i . R o z d z i a ł c z w a r t y n o s i t y t u ł : " U t y l i t a r y z m p r o z y s z e s n a s t o w i e - c z n e j a p r o c e s y b e l e t r y z a c y j n o - e p i c k i e " . C h o d z i w n i m o t o , że w s z y s t k i e ó w c z e s n e g a t u n k i p r o z a t o r s k i e p o d p o r z ą d k o w a n e b y ł y t e n d e n c j o m d y d a k t y c z n y m . S z c z e g ó ł o w e wywody m ów ią , w j a k i s p o ­ sób p o s t a w a t a k a o d b i ł a s i ę n a s t r u k t u r z e a r t y s t y c z n e j u t w o r ó w . Pomimo o g r a n i c z e ń t k w i ą c y c h z n a t u r y r z e c z y w m o r a l i s t y c e i d y ­ d a k t y z m i e , o g r a n i c z e ń p a r a l i ż u j ą c y c h n i e j a k o sw o bo d ę f o r m b e l e ­ t r y s t y c z n y c h , t a k a p o s t a w a t w ó r c z a p r z y n o s i t a k ż e pewne z d o b y ­ c z e , a m i a n o w i c i e : w y z w o l e n i e p o n i e k ą d p o d m i o t u n a r r a c y j n e g o , co we w c z e s n y c h o k r e s a c h h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i c h j e s t z j a w i s k i e m b a r d z o i s t o t n y m .

(12)

80 -R o z d z i a ł p i ą t y z a w i e r a "Uwagi k o ń c o w e " . P o d s um ow uj ąc w y n i k i r o z w a ż a ń z a w a r t y c h w c a ł e j p r a c y , r o z d z i a ł t e n s t a n o w i p r ó b ę w s k a z a n i a n a j w a ż n i e j s z y c h b o d ź c ó w , k t ó r e o d e g r a ł y r o l ę w r o z ­ w o j u omó wi ony ch p r o c e s ó w b e l e t r y z a c y j n y c h . B y ł y b y t o m i a n o w i ­ c i e : u j a w n i e n i e s i ę o s o b y n a r r a t o r a , a d a l e j , p r z e k s z t a ł c e n i a w j e g o p o s t a w i e t w ó r c z e j z m i e r z a j ą c e w t r z e c h z a s a d n i c z y c h k i e ­ r u n k a c h : d y d a k t y z m u m o r a l i s t y c z n e g o , d y d a k t y z m u p u b l i c y s t y c z n e ­ go i c z ę ś c i o w e g o d o p r a c o w a n i a s i ę do p o s t a w y e p i c k i e j . B a r b a r a K o c : C o n r a d a P o l s k a . P r o m o t o r : p r o f . J . K r z y ż a n o w ­ s k i (UW). R e c e n z e n c i : p r o f . К . Wyka ( U J ) i d o c . G . S i n k o (UW). U n i w e r s y t e t W a r s z a w s k i , 1962 Ce lem p r a c y j e s t z b a d a n i e zw ią z k ów C o n r a d a z P o l s k ą i p r ó b a u d o w o d n i e n i a , że mimo s w e j a n g i e l s z c z y z n y n i e p r z e s t a ł b y ó P o ­ l a k i e m . P o l s k o ś ć p i s a r z a n i e o g r a n i c z a s i ę do j e g o p o c h o d z e n i a . J e s t n i ą bowiem p r z e d e w s z y s t k i m t r a d y c j a , k t ó r e j C o n r a d u m i a ł by ó w i e r n y p r z e z c a ł e ż y c i e . Tę t r a d y c j ę u g r u n t o w a ł w n i m b r a t j e g o m a t k i T a d e u s z B o b r o w s k i . On b y ł w ł a ś n i e d l a p i s a r z a żywym k o n t y n u a t o r e m p r z e s z ł o ś c i r o m a n t y c z n e j . W t e n s p o s ó b p o s t a ó wu­ j a j e s t d o p e ł n i e n i e m o j c a C o n r a d a , n i e s t r u d z o n e g o a k t y w i s t y p o ­ l i t y c z n e g o , p r z e d s t a w i c i e l a " C z e r w o n y c h " , p o s t ę p o w e g o p o e t y i d r a m a t u r g a , A p o l l a K o r z e n i o w s k i e g o . W p r a c y s w e j s t a r a ł a m s i ę o d o s t ę p do m a t e r i a ł ó w d r u k o w a n y c h w P o l s c e i z a g r a n i c ą . M i a ła m n a uwadze o p r a c o w a n i a m o n o g r a f i c z ­ n e , j a k : k s i ą ż k i J e a n A u b r y ’ e g o , U j e j s k i e g o , J a b ł k o w s k i e j i n a j ­ n o w s z ą • B a i n e s a . Z e b r a ł a m r ó w n i e ż m a t e r i a ł y r o z p r o s z o n e w c z a ­ s o p i s m a c h , n i e p o m i j a j ą c z a p o m n i a n y c h , z w ł a s z c z a że n i e o b j ę ­ t y c h b i b l i o g r a f i ą p r a c P i o t r a G r z e g o r c z y k a c z y L udw ik a K r z y ż a ­ n o w s k i e g o . O p r ó c z t e g o z a p o z n a ł a m s i ę ze ź r ó d ł a m i r ę k o p i ś m i e n ­ n y m i , s z c z ę ś l i w y m t r a f e m zac how any m i w B i b l i o t e c e N a r o d o w e j w W a r s z a w i e , a c z ę ś c i o w o w b i b l i o t e c e O s s o l i n e u m we W r o c ł a w i u o r a z k r a k o w s k i c h : J a g i e l l o n c e i PAN. D o t a r ł a m t a k ż e do Lwowa, d o k o n u j ą c k o n f r o n t a c j i pewnych d a n y c h t o p o g r a f i c z n y c h w z w i ą z ­ ku z dw uk r o t n y m p o b y t e m C o n r a d a w tym m i e ś c i e . S t a r a ł a m s i ę r ó w - n i e ż z e b r a ó i n f o r m a c j e od ż y j ą c y c h j e s z c z e w P o l s c e o s ó b , k t ó r e p a m i ę t a j ą C o n r a d a , u s t a l a j ą c s z c z e g ó ł y o d w i e d z i n p i s a r z a w k r a ­ j u w 1893 i 1 9 1 4 r . Na p l a n p i e r w s z y , z g o d n i e z n a r z u c a j ą c y m s i ę p o r z ą d k i e m c h r o - n o l o g i c e n y m , w y s u n ę ł a m U k r a i n ę , z k t ó r e j C o n r a d p o c h o d z i ł , s z c z e ­ g ó l n i e ż y c i e k u l t u r a l n e i e k o n o m i c z n e Ż y t o m i e r z a . Wśród t e g o o

(13)

-- 81 t o c z e n i a d o m i n u j e K r a s z e w s k i - j a k o p i s a r z , d z i a ł a c z s p o ł e c z n y i - k u l t u r a l n y , a t a k ż e j a k o o s o b i s t o ś ć , k t ó r a r ó w n i e ż w ś r o d o w i ­ s k u r o d z i n n y m C o n r a d a o d e g r a ł a z n a c z n ą r o l ę . W s p o m n i e n i a d z i e c i ę c y c h l a t J ó z e f a C o n r a d a K o r z e n i o w s k i e g o s ą p o n u r e . K o n t r a s t b u j n e g o ż y c i a U k r a i n y i u c i s k u p o l i t y c z n e g o po r o k u 1863 P o l a k ó w , k t ó r z y w n i e j m i e s z k a l i , b y ł n i e z a w o d n i e j e d ­ n ą z t y c h s i ł o d ś r o d k o w y c h , k t ó r e w y r z u c i ł y m ło d e g o K o r z e n i o w ­ s k i e g o w ś w i a t p r z y g ó d i u t ę s k n i o n e j w o l n o ś c i . Mimo g w a ł t o w n e g o z e r w a n i a z p r z e s z ł o ś c i ą p o z o s t a ł a s i l n a ł ą c z n o ś ć d u c h o w a , z n a j - d u j ą c a w i e r n e o d b i c i e w z a c h o w a n y c h do d z i ś l i s t a c h T a d e u s z a B o ­ b r o w s k i e g o do C o n r a d a , p i s a n y c h s y s t e m a t y c z n i e do d a l e k i e g o s i o ­ s t r z e ń c a , k t ó r y - r z e c z g o dn a u w a g i - p i e r w s z ą swą p o w i e ś ć p o ­ ś w i ę c i ł " P a m i ę c i T . B . " . L e k t u r a l i s t ó w B o b r o w s k i e g o do C o n r a d a p o z w a l a z a u w a ż y ć dwie r z e c z y : p i e r w s z a - t o p o w o l n e z a p o m i n a n i e j ę z y k a p o l s k i e g o , d r u g a - p o c z u c i e o b c o ś c i w wybranym ś r o d o w i s k u a n g i e l s k i m . P i e r ­ w s z ą s t a r a ł a m s i ę u d o k u m e n t o w a ć c y t u j ą c s p o s t r z e ż e n i a B o b r o w ­ s k i e g o . S t a r a ł a m s i ę t e ż p l a s t y c z n i e j ą p r z e d s t a w i ć , c z e r p i ą c a n a l o g i e z l i s t ó w Wacława S i e r o s z e w s k i e g o z S y b e r i i , k t ó r e p i ­ s a ł do s i o s t r y P a u l i n y w tym samym n i e m a l c z a s i e , co B o b r o w s k i o s t a t n i e swe l i s t y do C o n r a d a . P r e s j a o b c e g o ś r o d o w i s k a , mimo że C o n r a d ś c i ą g n ą ł j ą n a s i e b i e d o b r o w o l n i e , w y w i e r a t e n sam s k u t e k , co u S i e r o s z e w s k i e g o , k t ó r y b y ł z e s ł a n y n a S y b e r i ę : b r a k z d o l n o ś c i m y ś l e n i a w j ę z y k u o j c z y s t y m . P r e s j a j e g o ś r o d o ­ w i s k a n a r z u c a ł a nowy i o b c y j ę z y k . S t ą d p r o b l e m t r u d n o ś c i p o ­ s ł u g i w a n i a s i ę w ł a sn y m j ę z y k i e m w t w ó r c z o ś c i l i t e r a c k i e j j e s t u C o n r a d a i S i e r o s z e w s k i e g o b a r d z o p o d o b n y , j a k wol no p r z y p u s z ­ c z a ć . N i e d r u k o w a n e d o t ą d l i s t y S i e r o s z e w s k i e g o z S y b e r i i j a s n o t ł u m a c z ą r u s y c y z m y a u t o r a "12 l a t w k r a j u J a k u t ó w " , k t ó r y c h n i e u m i a ł z w a l c z y ć do k o ń c a ż y c i a , j a k r ó w n i e ż c h r o p o w a t o ś c i s t y l o ­ w e , k t ó r e z r e s z t ą ( j e d n e i d r u g i e ! ) są. e l e m e n t e m j e g o e g z o t y z - mu. C o n r a d , p o z b a w i o n y m o ż l i w o ś c i p o w r o t u do P o l s k i , w y b r 8 ł j ę ­ z y k a n g i e l s k i . D ru g a r z e c z d o s t r z e ż o n a j u ż w l i s t a c h B o b r o w s k i e g o - p o c z u c i e o b c o ś c i w ś r o d o w i s k u a n g i e l s k i m - j e s t p r o b l e m e m t r u d n i e j s z y m n i ż k w e s t i a j ę z y k a p i s a r z a . Wiąże s i ę o n a z t y l e k r o ć omawianym i n a j r o z m a i c i e j i n t e r p r e t o w a n y m k o m p le k se m P o l s k i c z y " L o r d a J i m a " . S t a r a ł a m s i ę w y k a z a ć , na p o d s t a w i e a n a l i z y o p o w i a d a n i a "The S e c r e t S h a r e r " i n a p o d s t a w i e s t w i e r d z o n y c h z a b i e g ó w Co n­ r a d a o p o l s k i e p r z e k ł a d y j e g o d z i e ł , że t e n k o m p l e k s j e s t w c z e

(14)

-- 8 2 ś n i e j s z y , n i ż z w y k ł o s i ę m ó w i ć , i że n i e s p o w o d o w a ło g o , c h o ć n i e w ą t p l i w i e s p o t ę g o w a ł o w y s t ą p i e n i e O r z e s z k o w e j . N ę c ą c y t e m a t t y l k o z a z n a c z a m w m o j e j p r a c y , g d y ż w y d o b y c i e e l e m e n t ó w p o l s k o ­ ś c i w d z i e l e C o n r a d a n i e j e s t moim c e l e m . N i e r a z j e d n a k z k o ­ n i e c z n o ś c i mam z n i m do c z y n i e n i a , o m a w i a j ą c o p o w i a d a n i a " P r i n ­

c e Roman" i "Amy F o s t e r " l u b z w r a c a j ą c uwagę n a a u t o b i o g r a f i c z ­ n e momenty w t a k i c h u t w o r a c h , j a k "The A r r o w o f G o l d " , " C h a n ­ c e " , " F r e y a o f t h e S e v e n I s l e s " , " N o s t r o m o " i "The R o v e r " . R ó w n i e ż z t y c h sa m ych powodów t r a k t u j ę s k r ó t o w o i n t e r p r e t a ­ c j ę d z i e ł a C o n r a d a w P o l s c e , d a j ą c j e d y n i e p r z e g l ą d b a d a ń n a d p i s a r z e m , a n i e i c h a n a l i z ę . I z a b e l a . K a n i o w s k a - L e w a ń s k a : T w ó r c z o ś ć d l a d z i e o i i m ł o d z i e ż y K l e m e n t y n y z T a ń s k i c h H o f f m a n o w e j . P r o m o t o r : p r o f . J . K r z y ż a n o w s k i (UW). R e c e n z e n c i : p r o f . p r o f . Z . L i b e r a (UW) i J . M a d e j a (WSP O p o l e ) . U n i w e r s y t e t W a r s z a w s k i , 1962 P r z e d s t a w i o n a p r a c a s t a n o w i j e d e n z e t a p ó w s t u d i u m n a d d z i e ­ j a m i r o z w o j u l i t e r a t u r y d l a d z i e c i i m ł o d z i e ż y . J e s t t o t e m a t z a s a d n i c z y , o b e j m u j e bowiem t w ó r c z o ś ć p i e r w s z e j o r y g i n a l n e j a u t o r k i , k t ó r e j wpływ r o z c i ą g a s i ę n a c a ł y w i e k XIX. P r z e d m i o t b a d a ń wymagał s p o j r z e n i a w s t e c z n a z a s ó b k s i ę g o z b i o r u b i b l i o ­ t e k i d z i e c i ę c e j , p o r ó w n a w c z e g o z e s t a w i e n i a z poziomem i o s i ą g ­ n i ę c i a m i l i t e r a t u r y e u r o p e j s k i e j o r a z p r z e ś l e d z e n i a p o w i ą z a ń z d a l s z ą t w ó r c z o ś c i ą z t e g o z a k r e s u . P r a c a s k ł a d a s i ę z o ś m i u r o z d z i a ł ó w . P i e r w s z y z a w i e r a p r z e ­ g l ą d l e k t u r y d z i e c i i m ł o d z i e ż y p r z e d w y s t ą p i e n i e m T a ń s k i e j ( 1 8 1 9 r . ) . Omówiono t u : 1 . t ł u m a c z e n i a d z i e ł e k o b c y c h , 2 . p r ó ­ b y w ł a s n e p r z e z n a c z o n e d l a d z i e c i , p r z e w a ż n i e w p o s t a c i t o m i ­ ków k o m p i l a c y j n i e z ł o ż o n y c h , 3 . w y b o r y z p i s a r z y e p o k i s t a n i ­ s ł a w o w s k i e j u d o s t ę p n i a n e młodym. R o z d z i a ł d r u g i z a p o z n a j e z ż y c i e m , t w ó r c z o ś c i ą i d z i a ł a l n o ś ­ c i ą p e d a g o g i c z n ą K l e m e n t y n y z T a ń s k i c h H o f f m a n o w e j n a t l e s t o ­ sunków k u l t u r a l n y c h i o g ó l n e j s y t u a c j i e k o n o m i c z n o - p o l i t y c z n e j . B a d a n i a w y k a z a ł y p o w i ą z a n i e T a ń s k i e j n i e t y l e z j ą i p l u t o k r a c j ą w a r s z a w s k ą , i l e z t w o r z ą c ą s i ę wówczas i n t e l i ­ g e n c j ą , a w p?3caeh p o d ą ż a n i e z a pr og ram em T o w a r z y s t w a P r z y j a ­ c i ó ł N a u k . O g ó l n i e omówione z o s t a ł y p e d a g o g i c z n e p r a c e z a w o d o ­ we w i z y t a t o r k i w a r s z a w s k i c h p e n s j i ż e ń s k i c h , j e j r o l a i wpływ n a k s z t a ł t o w a n i e s i ę I n s t y t u t u G u w e r n a n t e k . Ż y c i e e m i g r a c y j n e i p i s a r s t w o d r u g i e g o o k r e s u , mało z n a n e d o t y c h c z a s , z a m y k a j ą

(15)

83 r o z d z i a ł . W c h r o n o l o g i c z n y m z a r y s i e t w ó r c z o ś c i u w z g l ę d n i o n o rów­ n i e ż u t w o r y p r z e z n a c z o n e d l a d o r o s ł y c h , z a w i e r a j ą o n e bowiem w i e l e t e n d e n c j i wychowawczych i i n f o r m a c j i b i o g r a f i c z n y c h . B a ­ z ę ź r ó d ł o w ą s t a n o w i ł y g ł ó w n i e m a t e r i a ł y r ę k o p i ś m i e n n e , s z c z e ­ g ó l n i e c e n n e o k a z a ł y s i ę w s p o m n i e n i a s i o s t r y a u t o r k i - £ l ó k a * n ~ d r y z T a ń s k i c h T a r c z e w s k i e j , n o t a t k i m ę ż a , K a r o l a H o f f m a n a , p o ­ z a tym p a p i e r y r o d z i n n e , w ś r ó d n i c h r ę c z n e p i s e m k o domowe, l i ­ s t y , a r c h i w a l i a w y d a w n i c t w , z a p i s k i , p r o j e k t y p r a c . N a s t ę p n e p i ę ć r o z d z i a ł ó w p r e z e n t u j e p i ś m i e n n i c t w o H o f f m a n o w e j i J e j p r a c e d z i e n n i k a r s k i e . P o p r z e z a n a l i z ę n a j b a r d z i e j a t r a k ­ c y j n e j , z b e l e t r y z o w a n e j r o z p r a w y p e d a g o g i c z n e j - " P a m i ą t k i po d o b r e j M a t c e " , u k a z a n o p o g l ą d y T a ń s k i e j n a w y c h o w a n ie d z i e w c z ą t , p r z y s t o s o w a n i e j e j z a p a t r y w a ń do n o w e j e p o k i . P o r ó w n a n i e z d a l ­ s z y m i o p r a c o w a n i a m i z t e g o z a k r e s u u j a w n i ł o z a h a m o w a n i e w p o d ą ­ ż a n i u z a p o s tę po w ym r o z w o j e m m y ś l i e m a n c y p a c y j n e j . O b s z e r n y r o z d z i a ł c z w a r t y d a j e p r z e g l ą d b e l e t r y s t y k i d l a d z i e ­ c i , p o r z ą d k u j e , o c e n i a i z e s t a w i a j e j p o z io m z d o r o b k i e m t w ó r ­ c z o ś c i e u r o p e j s k i e j . Od " k s i ą ż e c z e k H e l e n k i " d l a n a j m ł o d s z y c h , p o p r z e z o p o w i a d a n i a , p o w i a s t k i , n o w e l e o b y c z a j o w e i h i s t o r y c z ­ n e » z a r y s o w u j e s i ę s ł a w n a w XIX w i e k u " c z y t e l n i a d l a d z i e c i " . W o m ó w i e n i u p o w i e ś c i , k t ó r y c h ż y w o t n o ś ć p o t w i e r d z i ł y X X - w i e c z - n e w z n o w i e n i a , p o ś w i ę c o n o g ł ó w n ą uwagę o k r e ś l e n i u i c h f u n k c j i wy c ho wa wc ze j i p o z n a w c z e j , n i e r e z y g n u j ą c j e d n a k z a n a l i z y l i ­ t e r a c k i e j . Nowym m a t e r i a ł e m , d o t y c h c z a s u c h o d z ą c y m s t a r a n n i e j s z e j u w a g i , j e s t p r z e d s t a w i e n i e o p r a c o w a ń r e l i g i j n y c h ( r o z d z . V I ) . S t a r a n o s i ę t u t e n d e n c j e wychowawcze i m e t o d y p o p u l a r y z a c j i , w m e r y t o r y c z n y c h s p r a w a c h p o w o ł u j ą c s i ę n a o c e n ę s p e c j a l i s t ó w . Gruntownemu p r z e g l ą d o w i p o d d a n o p i e r w s z e p o l s k i e c z a s o p i s m o d l a m ło de go p o k o l e n i a , " R o z r y w k i d l a D z i e c i " . Z e s t a w i e n i e z c h a ­ r a k t e r e m i poziomem ó w c z e s n y c h c z a s o p i s m w s k a z a ł o n a p o k r e w i e ń ­ s t w a i w z o r y o r a z p o z w o l i ł o o c e n i ć w a r t o ś ć i z n a c z e n i e h i s t o r y ­ c z n e " R o z r y w e k " . P r ó b ę z a r y s u m o n o g r a f i c z n e g o ( p o z a n i e l i c z n y m i w y j ą t k a m i a u t o r ­ ka p o ś w i ę c a s w o j e p i ó r o t w ó r c z o ś c i d l a d z i e c i i m ł o d z i e ż y ) zam­ k n i ę t o podsumowaniem o s i ą g n i ę ć K l e m e n t y n y z T a ń s k i c h H o f f m a n o w e j . P r z y c z y n k i e m do o c e n y j e j t e c h n i k i p i s a r s k i e j j e s t u k a z a n i e b u ­ dowanego s t o p n i o w o w a r s z t a t u p r a c y # Z e s t a w i e n i e r e c e p c j i t w ó r c z o ś c i , p o p r z e z w i e k XIX i XX, do c z a ­ sów w s p ó ł c z e s n y c h , p o z w o l i ł o p r z e ś l e d z i ć ż y w o t n o ś ć u t w o r ó w a u

(16)

-84 t o r k i " D z i e n n i k a F r a n c i s z k i K r a s i ń s k i e j " i o c e n i ó i c h h i s t o r y ­ c z n ą i l i t e r a c k ą w a r t o ś ć . P r z e g l ą d d o r o b k u K l e m e n t y n y z T a ń s k i c h H o f f m a n o w e j , d a l s z e d z i e j e j e j s p u ś c i z n y , z a k r e s wpływów u k a z a ł y z n a c z e n i e ś r o d o ­ w i s k a w a r s z a w s k i e g o w t w o r z e n i u p i ś m i e n n i c t w a d l a d z i e c i i m ł o d z i e ż y , j e g o p r y m a t d o t y c h c z a s z a c h o w a n y . K r y s t y n a P o k l e w s k a : Gr up a p i s a r z y " D z i e n n i k a L i t e r a c ­ k i e g o " ( 1 8 5 7 - 1 8 6 3 ) . P r o m o t o r : p r o f . S.Kawyn ( U Ł ) . R e c e n z e n c i : p r o f . A . K n o t ( U n i w . W r o c ł . ) , d o c . A . K o w a l s k a ( U Ł ) . U n i w e r s y t e t Ł ó d z k i , 1 9 6 2 . P r a c a p r z y j m u j e s o c j o l e & i e z n ą d e f i n i c j ę g r u p y j a k o " z b i o r u o s ó b o d d a j ą c y c h s i ę t w ó r c z y m z a j ę c i o m l i t e r a c k i m , c e l o w o ze s o b ą z w i ą z a n y c h ś w i a d o m o ś c i ą r ó ż n y c h r o d z a j ó w w s p ó l n o t y g r u p o ­ w e j o r a z p o c z u c i e m , że s t a n o w i ą p r z e z u k ł a d s t o s u n k ó w w e w n ą t r z g r u p y c a ł o ś ć d o r ę b n ą " ( S . K a w y n ) . C e l e m p r a c y j e s t d a n i e o d p o w i e d z i n a p y t a n i e , c z y i s t n i a ł a g r u p a p i s a r z y " D z i e n n i k a L i t e r a c k i e g o " , o r a z - w n a s t ę p s t w i e o d p o w i e d z i t w i e r d z ą c e j - u s t a l e n i e m i e j s c a t e j g r u p y w ś r ó d n u r ­ tó w l i t e r a c k i o h e p o k i . P r a c a s k ł a d a s i ę z s i e d m i u r o z d z i a ł ó w . P i e r w s z y z n i c h (Z d z i e j ó w g r u p l i t e r a c k i c h G a l i c j i l a t 1 8 3 0 - 1 8 4 8 ) w p r o w a d z a w p r o b l e m a t y k ę ż y c i a l i t e r a c k i e g o z a b o r u a u s t r i a c k i e g o , s k u p i a ­ j ą c uwagę g ł ó w n i e n a g r u p a c h " Z i e w o n i i " i " D z i e n n i k a Mód P a ­ r y s k i c h " . T w o r z e n i e s i ę i r o z w ó j g r u p y s k u p i o n e j w o k ó ł r e d a g o ­ w a neg o p r z e z J a n a D o b r z a ń s k i e g o " D z i e n n i k a L i t e r a c k i e g o " oma­ w i a r o z d z i a ł d r u g i . Z a l ą ż e k t e g o z e s p o ł u s t a n o w i ł a g r u p k a p r z y ­ j a ź n i ą c y c h s i ę s t u d e n t ó w p r a w a U n i w e r s y t e t u L w o w s k i e g o : M. R o ­ m a n o w s k i , M . P a w l i k o w s k i , L . W o l s k i o r a z n i e s t u d i u j ą c y B . B i e l a w ­ s k i . W l a t a c h 1 8 5 4 - 1 8 6 0 d o ł ą c z a j ą s i ę do n i c h k o l e j n o A . P a j g e r t , M . B a ł u c k i , J . S z u j s k i , K . C i e s z e w s k i , J . S t a r k e l , T . R o m a n o w i c z . Z e ­ s p ó l w s p ó ł p r a c o w n i k ó w " D z i e n n i k a L i t e r a c k i e g o " , k t ó r e m u p a t r o ­ n u j ą J . D o b r z a ń s k i , K . U j e j s k i , T . T . J e ż , s t a n o w i n a g r u n c i e Lwo­ wa g r u p ę t o w a r z y s k ą , s p o ł e c z n ą i p o l i t y c z n ą . Na ł a m a c h " D z i e n ­ n i k a " z o s t a j e s t w o r z o n y i z r e a l i z o w a n y i d e o w o - l i t e r a c k i p r o g r a m t e j g r u p y , u l e g a j ą c y p r z e m i a n o m i r a d y k a l i z a c j i w m i a r ę r o s n ą ­ c e j t e m p e r a t u r y p o l i t y c z n e j E u r o p y o k o ł o r . 1 8 6 0 . Po omówionym w r o z d z i a l e I I I ( H i s t o r i a m a g i s t r a v i t a e ) p r o g r a m i e h i s t o r y c z ­ nym p r z y s z e d ł c z a s n a " e m i s a r k ę p r z y g o t o w a w c z ą " ( r o z d z i a ł I V )

(17)

85 - p r z y s p o s o b i e n i e o g ó ł u s p o ł e c z e ń s t w a do z b r o j n e g o w y s t ą p i e n i a p r z e c i w z a b o r c y , co w o d c z u c i u w s p ó ł p r a c o w n i k ó w p i s m a r e a l i z o ­ w a ł y w równym s t o p n i u " Z a k l ę t y dwór" Ł o z i ń s k i e g o i " P o r t r e t y N i e - v a n Dy c k a" S z u j s k i e g o . W l a t a c h 1 8 5 9 - 1 8 6 3 " D z i e n n i k " z d o b y ­ wa c o r a z s z e r s z ą b a z ę p o p a r c i a s p o ł e c z n e g o i p o l i t y c z n e g o w ś r ó d p a t r i o t y c z n i e n a s t a w i o n e j c z ę ś c i z i e m i a ń s t w a i i n t e l i g e n c j i . P o ­ p a r c i e o p i n i i p u b l i c z n e j d l a " D z i e n n i k a " ( r o z d z i a ł V, S p o r y d z i e n n i k a r s k i e ) s t a j e s i ę p r z y c z y n ą b a n k r u c t w a i u p a d k u dwóch i d e o w y c h j e g o p r z e c i w n i k ó w : " K ó ł k a R o d z i n n e g o " i " G ł o s u " . Z g o d n i e z z a p o w i e d z i ą w s t ę p n ą r o z d z i a ł VI u s t a l a s t o s u n e k p i ­ s a r z y i p o e t ó w " D z i e n n i k a L i t e r a c k i e g o " , " s p a d k o b i e r c ó w w i e l ­ k i c h r o m a n t y k ó w " , do s p u ś c i z n y r o m a n t y c z n e j w o g ó l e , w s z c z e g ó l ­ n o ś c i z a ś do d o r o b k u M i c k i e w i c z a , S ł o w a c k i e g o , K r a s i ń s k i e g o ^ I n ­ t e r e s u j ą c e j e d n a k , ze w z g l ę d u n e k o n s e k w e n c j e i d e o w e , k o n t y n u a ­ c j e w y b r a n y c h motywów p o e z j i r o m a n t y c z n e j w o g ó l n y m r o z r a c h u n k u , m a j ą c y c h u s t a l i ć w i e l k o ś ó i t r w a ł o ś ó d z i e ł a l i t e r a c k i e g o g r u p y " D z i e n n i k a L i t e r a c k i e g o " , s ą mało w a ż n e . S z c z e g ó ł o w e b a d a n i a ( r o z d z i a ł V I I , Mrówcza p r a c a ) w y k a z u j ą n i e z b i c i e , że t o , co u - z n a ó można za i s t o t n ą w a r t o ś ó d o r o b k u l i t e r a c k i e g o o s t a t n i e g o p o k o l e n i a r o m a n t y c z n y c h p i s a r z y , n i e m i e ś c i s i ę w t r a d y c y j n y c h k a t e g o r i a c h r o m a n t y z m u . Ważna j e s t t u d ą ż n o ś ć do p r z e m i a n w ż y ­ c i u z b i o r o w y m , nowe p o l i t y c z n e i s p o ł e c z n e t r e ś c i w p r o z i e i mo­ w i e w i ą z a n e j , o s i ą g n i ę c i a t e m a t y c z n e i f o r m a l n e w d z i e d z i n i e p o ­ w i e ś c i - t o w s z y s t k o , co o s t a t e c z n i e z m i e n i ł o c h a r a k t e r n a s z e j l i t e r a t u r y w ósmym i d z i e w i ą t y m d z i e s i ę c i o l e c i u u b i e g ł e g o w i e k u . We Lwowie n i e b y ł o " p o z y t y w i s t y c z n e j r e w o l u c j i " - nowy n u r t wy­ r ó s ł z m r ó w c z e j p r a c y l u d z i p r z e d r o k i e m 1 8 6 3 , n a z y w a n y c h o s t a ­ t n i m i r o m a n t y k a m i .

J a n i n a K U l t u n i a k o w a : "Odprawa p o s ł ó w g r e c k i c h " J a n a K o c h a n o w s k i e g o wobec t r a g e d i i r e n e s a n s o w e j . P r o m o t o r : d o c . J . Z i o ­ mek (UAM). R e c e n z e n c i : p r o f . p r o f . B r . N a d o l s k i (UMK) i Z . S z w e y ­ k o w s k i (UAM). U n i w e r s y t e t Adama M i c k i e w i c z a w P o z n a n i u , 1 9 6 2 . P r a c a j e s t p r ó b ą a n a l i z y s t r u k t u r a l n e j u t w o r u K o c h a n o w s k i e g o w o p a r c i u o m a t e r i a ł p o r ó w n a w c z y . M a t e r i a ł t e n - t e k s t y p o e t y k r e n e s a n s o w y c h i k i l k u d z i e s i ę c i u t r a g e d i i ł a c i ń s k i c h , w ł o s k i c h , f r a n c u s k i c h , a n g i e l s k i c h i n i e m i e c k i c h - s ł u ż y n i e u s t a l e n i u z a ­ p o ż y c z e ń i z a l e ż n o ś c i w s t o s u n k u do k o n k r e t n y c h ut w or ów o b c y c h , a l e o d t w o r z e n i u p i s a n e j i n i e p i s a n e j p o e t y k i g a t u n k u , a n a s t ę p ­ n i e i n t e r p r e t a c j i z a s t o s o w a n y c h p r z e z K o c h a n o w s k i e g o r o z w i ą z a ń .

(18)

86 -E l e m e n t e m k l uc z o w ym " O d p r a w y " , o r g a n i z u j ą c y m c a ł y m a t e r i a ł l i * t e r a c k i u t w o r u , j e s t j e g o i d e a m o r a l n o - p o l i t y c z n a . Sam p r o b l e m o d p o w i e d z i a l n o ś c i r z ą d z ą c y c h , z w i ą z k u p o l i t y k i i m o r a l n o ś c i j e s t motywem w t w ó r c z o ś c i K o c h a n o w s k i e g o i w o g ó l e w X V I - w i e c z n e j l i t e r a t u r z e p o l i t y c z n e j n i e n o w y m , p o d o b n i e j a k motyw g r o ź b y u - p a d k u p a ń s t w a j a k o k a r y z a w y s t ę p k i o b y w a t e l i . Z a s t o s o w a n i e d l a i c h e g z e m p l i f i k a c j i f a b u ł y p s e u d o h i s t o r y c z n e j d a ł o " O d p r a w i e " wata?*uogólnienia d a l e k o p r z e k r a c z a j ą c e g o g r a n i c ę d o r a ź n e j a k t u ­ a l n o ś c i . N i e z m n i e j s z a j ą go a n a c h r o n i z m y "Odp rawy ", z g o d n e z t y ­ pem m y ś l e n i a h i s t o r y c z n e g o e p o k i . P r a c a pro gr am owo p o m i j a s p r a w ę g e n e z y h i s t o r y c z n e j i c h r o n o l o ­ g i i u t w o r u , s k u p i a j ą c uwagę n a ś l e d z e n i u wpływu k o n c e p c j i p o l i ­ t y c z n e j d r a m a t u , n a k s z t a ł t o w a n i e r ó ż n y c h w a r s t w j e g o s t r u k t u r y a r t y s t y c z n e j . I t a k wpływ t e n w i d o c z n y j e s t w z a k r e s i e budowy p o s t a c i : r e ­ z y g n a c j a z p o k a z a n i a p r y w a t n y c h d r a m a t ó w i co z a tym i d z i e - p o g ł ę b i e n i a p s y c h o l o g i c z n e g o ( p r z y z a c h o w a n i u p s y c h o l o g i c z n e g o p r a w d o p o d o b i e ń s t w a ) , b r a k i n d y w i d u a l n e g o b o h a t e r a , z a k ł ó c e n i a w typowym d l a t r a g e d i i s p o s o b i e budowy p a r i u k ł a d ó w , z m i a n a t r a d y c y j n y c h r ó l n i e k t ó r y c h p o s t a c i p o b o c z n y c h ( A n t e n o r - t o u s a m o d z i e l n i o n y d o r a d c a - C o n s i g l i e r e ) . p o m n o ż e n i e r e z o n e r ó w ( p o ­ s ł o w i e g r e c c y! ) , Ża d na z p o s t a c i "Odpra wy" n i e j e s t p o r t r e t e m k t ó r e j k o l w i e k z w y b i t n y c h o s o b i s t o ś c i XVI w i e k u , co n a j w y ż e j r y s u n e k p o s t a c i P r i a m a z a w i e r a o g ó l n ą a l u z j ę do i n s t y t u c j i k o n ­ s t y t u c y j n y c h k r ó l ó w p o l s k i c h . Do p o d o b n y c h w n i o s k ó w p r o w a d z i r o z p a t r z e n i e p r o p o r c j i m i ę d z y ż y w i o ł e m d r a m a t y c z n y m , e p i c k i m , l i r y c z n y m i r e t o r y c z n y m w "Od­ p r a w i e " . Wbrew d o t y c h c z a s o w y m t w i e r d z e n i o m waga e l e m e n t ó w e p i c ­ k i c h i l i r y c z n y c h j e s t t u m n i e j s z a n i ż w p r z e c i ę t n e j t r a g e d i i r e n e s a n s o w e j ( e l i m i n a c j a f o r m y o p i s u , n i e w i e l k i e r o z m i a r y p a r ­ t i i c h ó r a l n y c h w s t o s u n k u do d i a l o g o w y c h ) . Je dyn ym p i e r w i a s t ­ k i e m d y n a m i c z n y m , k s z t a ł t u j ą c y m w s p o s ó b z n a m i e n n y t a k ż e e p i k ę i l i r y z m " O d p r a w y " , j e s t ż y w i o ł r e t o r y c z n y . R e t o r y k a i d i a l e k - t y k a m a j ą t u c h a r a k t e r w y r a ź n i e k i e r u n k o w y , p o l i t y c z n y . A n a l i z a a u t o r s k i e j w i z j i s c e n i c z n e j "Odpra wy" n a s u w a i g d z i e i n d z i e j p o t w i e r d z o n y w n i o s e k o n i e w y k o r z y s t a n i u p r z e z Kochanow­ s k i e g o d o ś w i a d c z e ń t e a t r a l n y c h w ł o s k i c h * R e t o r y c z n y t e k s t , ł a t ­ wy w p r a w d z i e do w y s t a w i e n i a n a p ł y t k i e j " f r o n s s c e n a e " , n i e z a ­ w i e r a j e d n a k n i e m a l ż a d n y c h s u g e s t i i co do z a s t o s o w a n i a e f e k t ó w

Cytaty

Powiązane dokumenty

_Słownik_sztuki_XXI_wieku) i sprawdzamy, czy jest zaznaczona opcja w Zapisz jako typ: Plik PDF oraz dwie opcje poniżej Otwórz plik po opublikowaniu i Standardowo

Wspomniane listy Salomei Niemiery i Aurelii Reymontowej nie zachowały się.. !C Włoskie wakacje Reymontów, wypełnione bogatym życiem towarzyskim i turystycznym, odbiły

W strukturze pracy „Komunikacja społeczna samorządu terytorialnego miast tworzących Górnośląski Związek Metropolitalny” zastosowano porządkujący perspektywę

Uchwałą z dnia 27 września 2013 roku Rada Wydziału nadała stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki Pani Ewelinie Zdebskiej, na podstawie rozprawy doktorskiej

Uchwałą z dnia 4 lipca 2014 roku Rada Wydziału nadała stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki Panu Pawłowi Kowalskiemu, na podstawie

Le narrateur aperçoit un grand guerrier franc et un vieillard gallo-romain, mais ces personnages d'une autre époque ne lui font plus peur car : « C'est la fête finale, c'est le

Rigasa, która jest związana z pobytem na ziemiach polskich uchodźców politycznych z Grecji po upadku wojny domowej w tym kraju rozgrywającej się między

Problem jest złożony, a wpływają na niego trzy główne czynniki: niskie zaangażowanie, zmotywowanie studentów do odbywania praktyk, którzy często postrzegają prak- tyki