Dziedzictwo kulturowe a rozwój lokalny : przykład podkrakowskich Niepołomic

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 835. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2010. Monika Murzyn-Kupisz Katedra Historii Gospodarczej i Społecznej. Dziedzictwo kulturowe a rozwój lokalny. Przykład podkrakowskich Niepołomic* 1. Rola samorządu lokalnego w rozwoju lokalnym Proces przekształceń systemowych, zapoczątkowany w Polsce po 1989 r. wraz z reformą administracyjną rozpoczętą w 1990 r. i kontynuowaną etapowo, w zasadniczy sposób zmienił rolę samorządu terytorialnego w kraju1. Po tym jak stał się on samodzielnym podmiotem, oczekuje się od niego przede wszystkim, że jego działalność powinna koncentrować się na tworzeniu i kształtowaniu warunków sprzyjających rozwojowi lokalnemu2. Rozwój lokalny, jako charakterystyczna kategoria rozwoju społeczno-gospodarczego, jest definiowany w rozmaity sposób. Liczne określenia tego terminu wydają się w precyzyjny sposób wyjaśniać jego istotę, prezentując zarówno lokalność rozwoju, jak i skutki i czynniki o nim decydujące. Rozwój lokalny to zharmonizowane i systematyczne działanie, prowadzone w społeczności lokalnej, z udziałem zainteresowanych, którego rezultaty służą zaspokojeniu potrzeb spo-. * Tekst powstał w ramach pracy naukowej finansowanej ze środków na naukę w latach 2008–2010; Grant Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr N N114 209634, projekt badawczy pt. „Rola dziedzictwa kulturowego w rozwoju społeczno-gospodarczym. Doświadczenia Polski doby transformacji systemowej”.. A. Borodo, Samorząd terytorialny. System prawnofinansowy, Warszawa 2006; Ustrój samorządu terytorialnego w Polsce, red. M. Chmaj, Warszawa 2005; G. Rydlewski, Samorząd terytorialny i administracja rządowa: gmina, powiat, województwo, Warszawa 1999; M. Stec, Podział zadań i kompetencji w nowym ustroju terytorialnym Polski, „Samorząd Terytorialny” 1998, nr 11. 1. 2. Z. Landau, Samorząd terytorialny i gospodarka lokalna, Warszawa 1994, s. 65..

(2) Monika Murzyn-Kupisz. 68. łecznych miejscowej ludności i przyczyniają się do ogólnego postępu3. Według innego podejścia rozwój lokalny to procesy świadomie inicjowane przez władze lokalne, przedsiębiorców, lobby ekologiczne, stowarzyszenia kulturalne i społeczne oraz mieszkańców, zmierzające do kreatywnego, efektywnego i racjonalnego wykorzystania miejscowych zasobów materialnych i niematerialnych4. To także proces zagęszczania przestrzeni ekonomicznej nowymi podmiotami i nowymi rodzajami działalności nastawionymi na zaspokajanie potrzeb konkretnego terenu5. Wreszcie rozwój lokalny jest pojmowany jako kompleksowe kształtowanie możliwie najlepszych warunków życia w lokalnym środowisku, względnie doskonalenie organizacji, struktury i funkcjonowania lokalnego systemu społecznego, głównie przez wykorzystanie lokalnych zasobów rozwoju. Można przyjąć, że rozwój lokalny związany jest z lokalną skalą działalności społeczno-gospodarczej i bazuje przede wszystkim na czynnikach endogenicznych, którymi są lokalne potrzeby, lokalne zasoby, miejscowa społeczność, lokalne struktury, organizacje i podmioty gospodarcze6. Samorządy lokalne dysponują szerokim instrumentarium oddziaływania na rozwój lokalny i ich udział w tym procesie może być znaczący. Są to m.in. instrumenty prawno-administracyjne, a więc wszelkiego rodzaju uchwały, rozporządzenia, decyzje administracyjne i umowy (np. decyzje lokalizacyjne i dotyczące gospodarowania gruntami)7, oraz narzędzia ekonomiczno-finansowe (np. podatki i opłaty lokalne)8. Kolejnym instrumentem, którym dysponują samorządy, jest miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, który jest podstawą negocjacji i rozwiązywania konfliktów na tle użytkowania przestrzeni. Jego rygorystyczne stosowanie zmusza podmioty działające na obszarze danej gminy do konsultowania swych zamierzeń z władzą lokalną i uzgodnienia działań z lokalną polityką rozwojową. Pełni on również ważną funkcję dla potencjalnych inwestorów – informuje o pożądanych kierunkach działalności i ewentualnych barierach. Plan ten może więc inspirować i stymulować konkretne zachowania pod3 A. Sztando, Oddziaływanie samorządu terytorialnego na rozwój lokalny w świetle ewolucji modeli ustrojowych gmin, „Samorząd Terytorialny” 1998, nr 11.. A. Myna, Rozwój lokalny, regionalne strategie rozwoju, regionalizacja, „Samorząd Terytorialny” 1998, nr 11. 4. M. Miszewski, Postulat rozwoju rynków lokalnych a instytucja samorządu lokalnego, Zeszyty Naukowe AE w Katowicach, nr 127, Katowice 1993, s. 69. 5. 6. J.J. Parysek, Podstawy gospodarki lokalnej, Poznań 1998, s. 46.. L. Patrzałek, Narzędzia oddziaływania samorządów terytorialnych na rozwój lokalny i regionalny, „Samorząd Terytorialny” 1996, nr 5. 7. 8 P. Swianiewicz, Finanse lokalne. Teoria i praktyka, Warszawa 2004; M. Trojanek, Oddziaływanie władzy lokalnej na efektywność przedsięwzięć inwestycyjnych, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 137, Wrocław 1994..

(3) Dziedzictwo kulturowe…. 69. miotów na danym obszarze9. Kluczowym elementem polityki rozwojowej gminy są inwestycje komunalne, np. infrastrukturalne, uznawane za główny czynnik rozwoju lokalnego i za podstawowy instrument stymulacji inwestycji prywatnych10. Istotnym elementem strategii rozwoju każdej gminy jest wreszcie promocja – aby odnieść sukces na rynku, należy stworzyć efektywną drogę informowania o zaletach terenu i miejscowości. Sama atrakcyjność gminy nie wystarcza, by korzystnie sprzedać jej walory. Władze powinny więc promować gminę, z jednej strony jako towar, co prawda szczególnego rodzaju, zachwalając jej zalety, z drugiej reklamować siebie, swoje działania, ukazując rolę samorządu na zarządzanym terytorium11. 2. Dziedzictwo kulturowe jako czynnik i zasób rozwoju lokalnego Zasoby i walory środowiska kulturowego i przyrodniczego wymieniane są obecnie pośród istotnych czynników rozwoju lokalnego12. Współgra to ze współczesnym rozumieniem terminu „dziedzictwo kulturowe” na gruncie geografii humanistycznej oraz ekonomiki kultury. Podejście do dziedzictwa kulturowego ewoluowało w ciągu ostatnich dwustu lat z troski o zachowanie ocalałych pojedynczych pamiątek – reliktów przeszłości, poprzez chęć ocalenia zespołów obiektów, większych obszarów, a nawet całych założeń urbanistycznych lub ruralistycznych, po zachowanie krajobrazu kulturowego i niematerialnych wartości miejsc i obszarów zabytkowych13. Współcześnie za dziedzictwo uznaje się więc zróżnicowany zbiór materialnych i niematerialnych wartości14. Co więcej, niektórzy autorzy za dziedzictwo uważają jedynie akceptowane składniki spuścizny kul9. Tamże, s. 90.. L. Salamon, R. Seidel, P. Bury, T. Markowski, Gospodarka samorządu w świetle doświadczeń amerykańskich, Łódź 1995, s. 231; M. Obrębalski, Gospodarka lokalna w teorii i praktyce, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 734, Wrocław 1996, s. 12. 10. S. Wykrętowicz, Samorząd w Polsce: istota, formy, zadania, Poznań 2008, s. 278. Szerzej por. M. Czornik, Promocja miasta, Katowice 1998; R. Junghardt, ABC promocji miast i regionów, Gliwice 1995. 11. Por. J.J. Parysek, Rola samorządu terytorialnego w rozwoju lokalnym [w:] Rozwój lokalny: zagospodarowanie przestrzenne i nisze atrakcyjności gospodarczej, red. J.J. Parysek, Tom CIV, Warszawa 1995, s. 40 – jakkolwiek trzeba stwierdzić, że do niedawna rzadko uwzględniano wprost walory dziedzictwa kulturowego, koncentrując się na walorach przyrodniczych. 12. �� Por. B. Graham, G.J. Ashworth, J.E. Tunbridge, A Geography of Heritage, London 2002; Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku. Szanse i wyzwania, red. M. Murzyn, J. Purchla, Kraków 2007.. Por. M. Murzyn, Dziedzictwo kulturowe a rozwój miasta, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 587, Kraków 2002, s. 65–80. 14.

(4) Monika Murzyn-Kupisz. 70. turowej, które dana społeczność pragnie zachować i dziedziczyć w sensie symbolicznym lub utylitarnym15. W tym ujęciu nie są nim więc wszystkie pamiątki przeszłości na danym trenie, ale te, które posiadają znaczenie, spełniają pewne funkcje dla współcześnie żyjących tam ludzi. W jeszcze szerszych interpretacjach relacji pomiędzy dziedzictwem a rynkiem mówi się o jego sprzedaży na różnych rynkach docelowych, sprzedaż ta może być rozumiana jako symboliczne wykorzystanie, ale także jako rzeczywista działalność komercyjna, w wyniku której następuje konsumpcja dóbr i usług, których podstawowym składnikiem są treści kulturowe. Dziedzictwo użytkowane jest zatem fragmentarycznie i wybiórczo. Każde miejsce może dysponować szeroką gamą potencjalnych zasobów dziedzictwa, gdyż wybór i „opakowanie” dziedzictwa następuje w procesie jego interpretacji. Interpretacja, nie zasoby, stanowi o produkcie końcowym. Świadomy wybór produktów, które mają być wykreowane, jest naturalnie zależny od strony popytu – od konsumentów dziedzictwa, ale także od podmiotów (producentów) tworzących podaż dziedzictwa16. Dziedzictwo kulturowe jest więc (w przeciwieństwie np. do tradycyjnie rozumianego zabytku) kategorią dynamiczną, oznaczającą stale przekształcany, dostosowywany i interpretowany współcześnie przez wielu użytkowników zasób; pojęciem odnoszącym się do sposobów, w jakie dzisiejsze społeczeństwo wykorzystuje pozostałości przeszłości dla celów społecznych, politycznych lub ekonomicznych17. Co więcej, nacisk na poszukiwanie nowych podstaw rozwoju lokalnego w wielu miejscach sprzyja odkryciu, wykorzystaniu oraz przekształcaniu ich dziedzictwa kulturowego jako podstawowej substancji, składnika lub tła dla różnorodnych produktów i usług lokalnych, a także ważnej części składowej wizerunku miejsca. W wielu strategiach rozwoju, aktach prawa lokalnego oraz lokalnych programach rewitalizacji zauważa się, że dziedzictwo kulturowe istotnie wpływa na jakość życia w danym miejscu, jest czynnikiem tożsamości i integracji społeczności lokalnej, podstawą działalności gospodarczej oraz produktów przemysłu kulturowego, a także podstawą atrakcyjności turystycznej i inwestycyjnej, stanowiąc przewagę konkurencyjną miasta czy gminy. Por. np. G.J. Ashworth, Building a New Heritage, London 1994; D. Atkinson, Heritage [w:] Cultural Geography, red. D. Atkinson et al., London 2005, s. 141–150. 15. 16 Przykładowo G. Piccinato wyróżnia następujące grupy konsumentów dziedzictwa: stali mieszkańcy, ludność napływowa, użytkownicy czerpiący korzyści z historycznego centrum – handlowcy, profesjonaliści, turyści, specjaliści i miłośnicy. G. Piccinato, Specjaliści, mieszkańcy, użytkownicy. Ćwiczenia w zgodnym budowaniu [w:] Dziedzictwo a turystyka, red. J. Purchla, Kraków 1999.. Por. m.in. B. Graham, G.J. Ashworth, J.E. Tunbridge, dz. cyt.; D. Brett, The Construction of Heritage, Cork 1996; D. Lowenthal, The Heritage Crusade and the Spoils of History, Cambridge 1998; B. Graham, Heritage, Culture and Economy: the Urban Nexus [w:] Practical Aspects of Cultural Heritage – Presentation, Revaluation, Development, red. S. Schröder-Esch, Weimar 2006, s. 21–37. 17.

(5) Dziedzictwo kulturowe…. 71. 3. Historyczne uwarunkowania rozwoju i potencjał dziedzictwa kulturowego Niepołomic Będące siedzibą gminy, należące do powiatu wielickiego miasteczko Niepołomice jest położone ok. 25 km na wschód od centrum Krakowa18. Znajdująca się nieopodal Puszcza Niepołomicka już od XI w. była ulubionym terenem łowieckim polskich książąt i monarchów. W XIV w. Kazimierz Wielki zbudował w Niepołomicach zameczek myśliwski, a także ufundował w obsługującej go osadzie o charakterze małego miasteczka gotycki kościół pw. Dziesięciu Tysięcy Męczenników (1350–1358)19, na jego życzenie w 1350 r. erygowano też parafię20. Niepołomice przeżyły największy okres rozkwitu pod panowaniem Jagiellonów, będąc od czasu Władysława Jagiełły ich ulubioną siedzibą łowiecką, stając się też starostwem. Z inicjatywy królowej Bony w otoczeniu zamku założono renesansowe włoskie ogrody, natomiast w latach 1550–1568 Zygmunt August przeprowadził rozbudowę zamku, który przekształcono w monumentalną renesansową rezydencję z bogatym detalem kamieniarskim oraz wyposażeniem 21. Na przełomie XVI i XVII w. niepołomicki kościół parafialny wzbogacony został ponadto o kaplice wielkich rodów magnackich, w rękach których znalazło się starostwo niepołomickie – manierystyczne mauzoleum Branickich (1596), łączone z działalnością Santi Gucciego, oraz wczesnobarokową kaplicę Lubomirskich z 1640 r., dekorowaną przez znanego sztukatora Giovanniego Battistę Falconiego. Od czasu potopu szwedzkiego w połowie XVII w., a szczególnie w XVIII w. zamek, a wraz z nim osada, zaczęły podupadać. Po I rozbiorze Polski należące do zaboru austriackiego Niepołomice stały się siedzibą garnizonu wojskowego, a wcześniejszy dwupiętrowy zamek po pożarze. W 2000 r. gminę Niepołomice zamieszkiwało 20 700 mieszkańców, w tym 7500 miasto Niepołomice. Pięć lat później liczba mieszkańców gminy wzrosła do 21 634, co było związane przede wszystkim ze wzrostem liczby mieszkańców miasta, które w 2005 r. liczyło 8071 mieszkańców, w 2006 r. natomiast już 8677 osób. Por. Strategia zrównoważonego rozwoju gminy Niepołomice, Niepołomice 2000, s. 17; oraz www.niepołomice.com. 18. 19 Po barokizacji w końcu XVII w. z pierwotnej XIV w. świątyni zachowało się jedynie gotyckie prezbiterium oraz pokryta tematycznie powiązanymi z patronami kościoła cennymi freskami zakrystia. Por. Ze studiów nad malowidłami ściennymi w Niepołomicach, „Folia Historiae Artium” 1994, t. 30, s. 16–62. 20 O walorach kulturowych Niepołomic i ich przeszłości por. min. Krajobraz kulturowy Polski. Województwo małopolskie, red. J. Bogdanowski, Warszawa 2001, s. 169–172; o lokalnie opisanych dziejach i przemianach miasta – por. A. Siwek, A. Siwek, Kronika Niepołomic, Niepołomice 2005.. 21 Niepołomice (zarówno zamek, jak i kościół parafialny) stały się tym samym świadectwem oddziaływania artystycznego Krakowa na region. Por. np. odniesienia do Niepołomic w: T. Chrzanowski, Sztuka w Polsce od I do III Rzeczypospolitej, Warszawa 1998..

(6) Monika Murzyn-Kupisz. 72. zredukowano o jedno piętro i przekształcono w koszary22. Eksploatacja gospodarcza Puszczy Niepołomickiej w XIX w. doprowadziła natomiast do znacznego jej ograniczenia, a także utraty dużej części pierwotnego drzewostanu na rzecz wtórnie wprowadzonych zadrzewień sosnowych. Jednocześnie to dopiero władze austriackie usankcjonowały w sensie prawnym i administracyjnym rolę Niepołomic jako miasta. W 1776 r. uzyskały one prawa miejskie oraz ważne funkcje ponadlokalne, takie jak sąd grodzki, urząd skarbowy oraz urząd celny. Korzystne nadgraniczne położenie, funkcja miasteczka garnizonowego oraz lokalnego ośrodka obsługi administracyjnej i handlowej (m.in. targi i jarmarki, 17 karczm w końcu XIX w.) były stymulujące dla rozwoju podkrakowskiej miejscowości, szczególnie po 1867 r., gdy w Galicji zaczął funkcjonować samorząd lokalny. W latach 1902–1903 nowym ważnym obiektem na terenie miasta stał się malowniczy ceglany budynek magistratu projektu Jana Sasa-Zubrzyckiego23. Ponadto gdy w 1858 r. ukończono budowę linii kolejowej im. Arcyksięcia Karola Ludwika na trasie Kraków–Lwów, jedna z jej stacji została ulokowana 3 km od rynku w Niepołomicach w pobliskich Staniątkach. Do Niepołomic zbudowano natomiast jednotorową odnogę towarową z Podłęża do Wisły w celu transportu soli na eksport na rynek rosyjski. Jednocześnie było to typowe małe miasto obsługujące przede wszystkim swe rolnicze zaplecze. Wśród większych przedsiębiorstw funkcjonujących w Niepołomicach po koniec XIX w. wymieniano jedynie fabrykę cegieł i dachówek założoną przez Władysława Wimmera. Niepołomice były także typowym galicyjskim miasteczkiem pod względem składu etnicznego (m.in. dość duża liczba mieszkańców wyznania mojżeszowego zajmujących się handlem i drobnym rzemiosłem)24 oraz (w tym wypadku wzorem pobliskiego Krakowa) chęci manifestacji patriotycznego przywiązania do polskiej historii i kultury. W 1902 r. założono tam towarzystwo gimnastyczne „Sokół”, a w ramach obchodów pięćsetlecia bitwy pod Grunwaldem z inicjatywy towarzystwa w latach 1910–1914 zrealizowano projekt sypania kopca Grunwaldzkiego. Po odzyskaniu niepodległości natomiast, podobnie jak na krakowskich Plantach, przed zamkiem na terenie późniejszego parku – plant niepołomickich w 1918 r. zasadzono Dąb Wolności. Wspomniane funkcje lokalnej obsługi, a także funkcja garnizonowa i (do pewnego stopnia) letniskowa utrzymane były w okresie międzywojennym. Okres powojenny oznaczał dla Niepołomic niemal całkowitą utratę podmiotowości jako małego miasteczka, a jednocześnie kluczowe zmiany w jego otoczeniu. Po 1950 r. zamiast samorządu miejskiego pojawiła się Miejska Rada Naro22 23. M. Kozera, Niepołomice Zamek Królewski: dzieje znane i nieznane, Niepołomice 2005. Krajobraz kulturowy Polski…, s. 171.. Por. hasło „Niepołomice” w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1886, t. VII, s. 104. 24.

(7) Dziedzictwo kulturowe…. 73. dowa podporządkowana Powiatowej Radzie Narodowej w Bochni. Na tkankę społeczną, funkcje oraz ekologię miasta decydujący wpływ miało założenie miasta i kombinatu metalurgicznego Nowa Huta. Nowa Huta całkowicie zmieniła otaczający ją, dotąd wiejski, pejzaż małych, rolniczych miejscowości, z jednej strony dając zatrudnienie szerokiej rzeszy mieszkańców z terenu Niepołomic i powodując znaczące zmiany w strukturze zawodowej, z drugiej – powodując degradację krajobrazu kulturowego, wielkie problemy ekologiczne i wreszcie niedorozwój infrastrukturalno-funkcjonalny znajdujących się w jej pobliżu miejscowości. Symbol Niepołomic – zamek królewski – remontowany był doraźnie w okresie międzywojennym, a także powojennym, stając się siedzibą wielu niepowiązanych ze sobą funkcjonalnie instytucji, takich jak miejscowe liceum, poczta, izba porodowa, łaźnia miejska, sala gimnastyczna, miejska biblioteka, a także prywatne mieszkania25. Jakkolwiek Niepołomice z racji swej peryferyjności uniknęły budowy większych typowych socjalistycznych obiektów czy osiedli mieszkaniowych, w okresie powojennym, podobnie jak w innych miejscowościach, w dużej mierze znikły typowe, charakterystyczne dla małych miasteczek, parterowe drewniane domy i pojawiła się obca stylistycznie, dowolnie komponowana murowana zabudowa jednorodzinna. Niepołomice z pewnością dysponują znaczącym potencjałem dziedzictwa. Dwanaście obiektów z terenu miasta i gminy wpisanych jest do rejestru zabytków: kompleks kościoła parafialnego wraz z dzwonnicą, ogrodzeniem i bramkami; zespół zamkowy; pochodzące z początku XX w. kaplica cmentarna oraz ratusz, dom „Na Kazimierzu” przy ul. Spółdzielczej 7 oraz zespół klasztorny sióstr benedyktynek w Staniątkach, dwór – leśniczówka w Woli Batorskiej – Hysne i pięć cmentarzy wojennych z okresu I wojny światowej26. Oprócz obiektów i miejsc wpisanych do rejestru zabytków, wspomnieć należy o historycznym układzie urbanistycznym rynku z XIII–XIX w., otoczonym tradycyjną, choć przekształconą, małomiasteczkową zabudową, o zachowanej gdzieniegdzie tradycyjnej zabudowie miejskiej złożonej z parterowych domów o historyzujących detalach (np. drewnianych gankach) lub nawiązujacej do szwajcarskiej architektury w typie uzdrowiskowym (np. wille z początku XX w. Wicherówka i Sumarówka)27. Z zamkiem wiążą się zabudowania gospodarcze dawnego folwarku, z których najcenniejszy 25 M. Jaglarz, Zabytek w służbie społeczności lokalnej na przykładzie Zamku Królewskiego w Niepołomicach, praca dyplomowa w ramach studiów podyplomowych Akademia Dziedzictwa, Kraków 2005, s. 29.. 26 Por. Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Krakowie, Województwo Małopolskie. Rejestr „A”. Stan kwiecień 2008 r., http://www.wuoz.h2.pl/site/images/doc/rejestr_malopolski_alfabetycznie.doc. 27. Krajobraz kulturowy Polski…, s. 170..

(8) Monika Murzyn-Kupisz. 74. jest XVIII-wieczny budynek tzw. piekarni28. Dziedzictwem niematerialnym Niepołomic są niezliczone legendy i wydarzenia związane z pobytami królewskimi na zamku i w puszczy – od legendy o Kazimierzu Wielkim będącym chrzestnym dziecka prostego chłopa, poprzez wypadek brzemiennej królowej Bony podczas polowania i najszczęśliwsze chwile króla Zygmunta Augusta i Barbary Radziwiłłównej, po uroczystości ślubne Władysława IV. Puszcza Niepołomicka posiada przede wszystkim walory krajobrazowo-przyrodnicze, ale jednocześnie również liczne wartościowe kulturowo obiekty, takie jak: kapliczki, malownicze wzniesienia czy drzewa nazwane od historycznych wydarzeń lub imion królów, np. Dąb Batorego. Wreszcie sam fakt istnienia w pobliżu Niepołomic historycznej puszczy jest niezwykłym walorem symbolicznym i kulturowym, zważywszy na mit pradawnej puszczy – kniei, będący elementem szeroko rozumianego dziedzictwa kultury polskiej29. Jego wagę dostrzeżono już w okresie międzywojennym, tworząc w 1925 r. w Puszczy Niepołomickiej rezerwat żubrów i starając się o ponowne wprowadzenie tego symbolicznego gatunku. 4. Okres transformacji – szansa wykorzystana przez Niepołomice Niepołomice stanowią doskonały przykład wykorzystania przez małą gminę szans i impulsów rozwojowych, jakie pojawiły się w Polsce po 1989 r., zarówno jeśli chodzi o lokalną samorządność, przyciąganie inwestorów, jak i przekładanie rozwoju gospodarczego na troskę o dziedzictwo kulturowe oraz interakcję z zasobami dziedzictwa, jakie posiada miejscowość. Niepołomice są obecnie przede wszystkim ośrodkiem pozarolniczej działalności gospodarczej, w którym już w 2000 r. zlokalizowanych było 97 dużych podmiotów gospodarczych30. Wykorzystując dogodną lokalizację w pobliżu Krakowa, a jednocześnie mając świadomość, że dotychczasowe ekonomiczne powiązania miasta z Krakowem, w szczególności z Nową Hutą, nie stanowią podstaw rozwoju, wybrane w 1990 r. pierwsze od II wojny światowej demokratyczne władze lokalne rozpoczęły intensywne starania o przyciągnięcie do gminy nowych inwestorów. Niepołomice stały się jedną z najbardziej znanych w Polsce gmin przyciągających inwestycje zagraniczne w zakresie produkcji przemysłowej, w przeliczeniu na jednego mieszkańca, będąc gminą o największej wartości inwestycji zagranicznych 28. Tamże.. Znaczenie puszczy jako metaforycznej krainy zapomnienia, pamięci i trwania por. S. Schama, Landscape and Memory, New York 1995, szczególnie strony poświęcone Puszczy Białowieskiej, s. 37–74. 29. 30. Strategia zrównoważonego rozwoju gminy Niepołomice…, s. 17..

(9) Dziedzictwo kulturowe…. 75. w Małopolsce. Największą inwestycją typu greenfield w przemyśle województwa małopolskiego i jedną z największych w przemyśle spożywczym w Polsce (ponad 100 mln USD) jest zakład Coca-Cola Beverages Polska w sołectwie Staniątki. W 2000 r. firma Stastnik Polska uruchomiła w Niepołomicach produkcję wędlin. W 2007 r. otwarto natomiast francuską fabrykę karmy dla psów i kotów Royal Canin, inwestując ponad 75 mln USD31. W Niepołomicach działa też centrum dystrybucji piwa Żywiec Trade. W zakresie produkcji metalowych wyrobów gotowych od 1999 r. zakłady Amcor White Cap wytwarzają opakowania metalowe, m.in. wieczka typu twist-off, natomiast zakłady HMS, których właścicielem jest niemiecki Stagrid Stapelmann – kraty pomostowe, podestowe i stopnie schodów. Od 2006 r. działa wytwórnia chemiczna Polynt – inwestycja szwajcarskiej firmy Lonza i włoskiej Polimeri Speciali. W 2007 r. otwarta została fabryka ciężarówek niemieckiego MAN Nutzfahrzeuge, której budowa kosztowała 120 mln USD32. Przez pewien okres francuski Saint Gobain prowadził także w Niepołomicach (firma Glaspol) produkcję termoizolacyjnych szyb zespolonych, a niemiecki Dresdner Fensterbau Polska wytwarzał okna z PCV i importowanych profili33. W gminie Niepołomice w zakładzie w Woli Batorskiej niemiecki Kamm-Baumelemente produkuje drewniane drzwi i okna34. Ponadto w Ochmanowie k. Niepołomic holenderski inwestor Development Facilities zrealizował prestiżową inwestycję rekreacyjną – pole golfowe Royal Kraków Golf & Country Club otwarte w 1999 r. Nad lokalizacją w Niepołomicach centrum usług informatycznych i księgowych zastanawiała się też indyjska firma Tata Consultancy Services35. Ogółem powiat wielicki, do którego należy gmina i miasto Niepołomice, znajduje się na czwartym miejscu w województwie małopolskim (po Krakowie i powiecie krakowskim oraz powiecie brzeskim) pod względem wielkości zainwestowanego od początku okresu transformacji do 2007 r. kapitału zagranicznego. Do 2007 r. w powiecie tym zrealizowano inwestycje zagraniczne wielkości 462 mln USD, tj. 4306 USD na mieszkańca, zatrudniające łącznie 3 tys. osób36. W latach 1989–2007 podmioty zagraniczne zainwestowały w samych Niepołomi-. 31 32 33. B. Domański i in., Inwestycje zagraniczne w Małopolsce 2007, Kraków 2008, s. 16. Tamże, s. 17.. Nota bene fabryka zbudowana w latach 1994–1996 na terenie dawnej fabryki cegieł i dachówek.. Por. B. Domański i in., Inwestycje zagraniczne w województwie małopolskim do 2005 r., raport dla Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Kraków 2006, maszynopis, s. 12, 14, 23, 25, 31, 67. 34. 35 Tamże, s. 103. Por. także W. Pelowski, Kula śniegowa z inwestycjami w Niepołomicach, „Gazeta Wyborcza” (Kraków), 04.04.2006. 36. B. Domański i in., Inwestycje zagraniczne w Małopolsce…, s. 61..

(10) Monika Murzyn-Kupisz. 76. cach 300 mln USD, na obszarach wiejskich gminy Niepołomice lokując dodatkowe 111 mln USD37. W Niepołomicach swoje zakłady produkcyjne zlokalizowały także duże zakłady polskiego kapitału, takie jak: PPH Juka, Cedrob SA, Meram, Krakpol czy Drewbud 2000 oraz Grabchem. Plany przeniesienia zakładów produkcyjnych z Krakowa do Niepołomic poczyniły natomiast mające długą tradycję krakowskie firmy, np. Miraculum. Ważnym sektorem działalności gospodarczej w gminie Niepołomice są także transport, bazy i składy. W związanych z tą działalnością sekcjach EKD zarejestrowanych było w 2006 r. aż 131 podmiotów38. Na terenie miasta i gminy w latach 90. wyraźny był ogólny duży wzrost aktywności gospodarczej ujawniający się m.in. w dynamicznym wzroście liczby podmiotów gospodarczych. W 1990 r. na terenie gminy zarejestrowanych było 300 podmiotów gospodarczych, w 1995 r. już 110039. Ogółem w 2000 r. w Niepołomicach były zarejestrowane 1332 podmioty prowadzące działalność gospodarczą, a bezrobocie wynosiło jedynie 4%40. W 2006 r. podmiotów było już 179841. Jednocześnie władze miasta podjęły, wykorzystując dobrą koniunkturę gospodarczą i rosnące przychody podatkowe, a także dostępne środki zewnętrzne, starania o poprawienie poziomu życia ludności, sprawnie realizując niezbędne inwestycje, takie jak: nowoczesny system oczyszczania ścieków, wodociągów i kanalizacji42, budowa nowej remizy strażackiej, telefonizacja gminy, modernizacja i budowa nowych budynków szkolnych oraz domów kultury w gminie, budowa krytej pływalni, ścieżek rowerowych itp. 5. Projekty i przedsięwzięcia związane bezpośrednio z dziedzictwem kulturowym 5.1. Uwagi ogólne. Kwestią ciekawą pod względem badawczym jest to, w jakim stopniu i zakresie dziedzictwo kulturowe było i jest częścią strategii rozwoju gminy i miasta. 37. Tamże, s. 65.. Studium uwarunkowań i kierunków rozwoju zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Niepołomice, tekst cz. 1, Uwarunkowania rozwoju miasta i gminy, załącznik nr 1 do uchwały Rady Miejskiej w Niepołomicach nr IV/35/07 z dnia 9 stycznia 2007 r. w sprawie przyjęcia Studium uwarunkowań i kierunków rozwoju zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Niepołomice, Niepołomice 2007, maszynopis, s. 69. 38. 39 40 41 42. A. Siwek, A. Siwek, dz. cyt., s. 90.. Strategia zrównoważonego rozwoju gminy Niepołomice…, s. 17.. Studium uwarunkowań i kierunków rozwoju…, s. 60.. Por. Największa inwestycja w historii gminy, „Gazeta Niepołomicka” 2007, nr 1..

(11) Dziedzictwo kulturowe…. 77. W stworzonej po 10 latach transformacji „Strategii zrównoważonego rozwoju gminy Niepołomice na lata 2001–2020” określono następującą długofalową wizję gminy: „Niepołomice miastem i gminą czystą, zdrową i bogatą, ze społeczeństwem pogodnym, wysportowanym, pełnym inicjatyw, przedsiębiorczym, wspaniale wyedukowanym, kulturalnym, o wysokim morale”43. Sformułowano także nadrzędny cel strategii „Wszechstronny i zrównoważony rozwój Niepołomic, aby stały się gminą ekologiczną, bogatą, z dobrze rozwiniętym przetwórstwem rolno-spożywczym oraz bazą turystyczną”44. Z jednej strony widać więc, że po sukcesach w przyciąganiu kapitału polskiego i obcego inwestującego w działalność przemysłową, według nowej strategii Niepołomice pragną rozwijać nie tylko działalność przemysłową, w której w ostatnich latach odniosły duży sukces, ale także te typy działalności, które nadal są związane z rolniczo-wiejskim charakterem gminy. W strategii dziedzictwo kulturowe gminy nie jest bezpośrednim celem działań, jest natomiast dostrzeżone i wspomniane jako istotny zasób rozwojowy – mocna strona w analizie SWOT sytuacji gminy – w której jako atuty wymieniono: „walory krajobrazowe i przyrodnicze” oraz „historyczne uwarunkowania: puszcza, zamek, kościół, Wisła”, a wśród celów i projektów szczegółowych – dwa związane z promocją walorów dziedzictwa kulturowego miejsca dla turystów, tj. rozwój agroturystyki i adaptację części pomieszczeń zamkowych na cele hotelowe. Co więcej, wiele działań i przedsięwzięć publicznych realizowanych w Niepołomicach ma bezpośredni związek z dziedzictwem kulturowym oraz jego wykorzystaniem na kilku płaszczyznach. Pierwszą z nich jest planowanie przestrzenne i dbałość o ład przestrzenny, kolejną – odnowa obiektów i przestrzeni zabytkowych, wreszcie realizacja projektu rewaloryzacji zamku w Niepołomicach jako kluczowego projektu miejskiego – typu flagship project, a także kreatywne wykorzystanie niematerialnych aspektów dziedzictwa Niepołomic. 5.2. Dbałość o ład przestrzenny przez stanowienie aktów prawa lokalnego. W najnowszym studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy uchwalonym w 2007 r. podkreślono uwarunkowania rozwoju gminy Niepołomice wynikające z posiadanych znacznych zasobów dziedzictwa kulturowego. Oprócz obiektów wpisanych do rejestru zabytków wśród ważnych materialnych obiektów godnych zachowania znalazł się układ urbanistyczny rynku, szkoła i kasa miejska, 9 zagród, 67 domów mieszkalnych, 2 wille, 1 młyn, 2 stajnie, 3 stodoły oraz 1 budynek folwarczny45. W studium wyodrębniono 4 strefy 43 44 45. Strategia zrównoważonego rozwoju gminy Niepołomice…, s. 20. Tamże.. Studium uwarunkowań i kierunków rozwoju…, s. 42..

(12) Monika Murzyn-Kupisz. 78. ochrony konserwatorskiej. Strefa A – ścisłej ochrony konserwatorskiej, obejmuje założenie zamkowe wraz z przyległymi terenami dawnych ogrodów, które winny docelowo podlegać pełnej rewaloryzacji. W strefie B – częściowej ochrony konserwatorskiej, obejmującej obszar dawnego historycznego centrum miasta obowiązuje „ochrona zasadniczych elementów rozplanowania, tj. układu historycznego, charakteru i skali zabudowy, tradycyjnego układu drożnego”. Strefa C obejmuje tereny położone we wspomnianych dwóch strefach związane z „zapewnieniem ekspozycji staromiejskiego układu przestrzennego”, m.in. dotyczy zagospodarowania wzdłuż drogi krajowej z Cła do Bochni. Czwarta strefa ochrony konserwatorskiej – D, dotyczy zespołu i otoczenia kościoła i klasztoru sióstr Benedyktynek w Staniątkach46. Co bardzo istotne, teren gminy Niepołomice, w tym jej najbardziej cenne pod względem kulturowym obszary, jest niemal w całości pokryty miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. Przykładowo w 2005 r. przyjęto nowy plan zagospodarowania przestrzennego dla obszaru miasta47. Poczesne miejsce w planie zajmuje wymóg zachowania wyjątkowych wartości kulturowych małego miasteczka. W paragrafie 30 planu w odniesieniu do podstawowych zasad zagospodarowania terenu znajduje się zapis: „w celu zachowania szczególnych wartości przyrodniczych i krajobrazowych nakazuje się przestrzeganie zasad ochrony i kształtowania środowiska we wszystkich poczynaniach inwestycyjnych” oraz wymóg, że „w celu zachowania istniejących wartości kulturowych i tradycji regionalnych budownictwa nakazuje się nawiązywać w architekturze do tradycyjnego budownictwa regionu”48. Jednym z ważnych ustaleń planu jest także zakaz lokalizacji wielkopowierzchniowych obiektów komercyjnych handlowo-usługowych, tj. takich których powierzchnia sprzedażowa przekracza 500 m², oraz wymóg następujący: „w celu zachowania ładu przestrzennego ustala się obowiązek uzgodnienia ze służbami architektonicznymi miasta elementów małej architektury: tablice reklamowe, lampy uliczne, fontanny, ławki, rzeźby itp.”49 Wyraźnie sformułowane są także zasady kształtowania nowej, przebudowywanej lub modernizowanej zabudowy oraz warunki podziału terenów pod działki budowlane. W odnoszącym się do nich paragrafie planu stwierdzono m.in., że „forma i gaba46. Tamże, s. 44.. Uchwała nr XXXI/502/05 Rady Miejskiej w Niepołomicach z dnia 12 kwietnia 2005 r. w sprawie przyjęcia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy Niepołomice obszar „A” Miasto Niepołomice. 47. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy Niepołomice obszar „A” Miasto Niepołomice, załącznik do uchwały nr XXXI/502/05 Rady Miejskiej w Niepołomicach z dnia 12 kwietnia 2005 r. w sprawie przyjęcia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy Niepołomice obszar „A” Miasto Niepołomice, rozdział III, paragraf 30, punkt 1 i 2. 48. 49. Tamże, rozdział III, paragraf 30..

(13) Dziedzictwo kulturowe…. 79. ryty budynków oraz ich usytuowanie na działce wraz z innymi elementami zagospodarowania (ogrodzenia, budynki gospodarcze, obiekty małej architektury oraz zieleń) powinny być kształtowane w dostosowaniu do cech lokalnego krajobrazu i otaczającego zainwestowania w celu harmonijnego wkomponowania nowych elementów zagospodarowania w otoczenie, uwzględniając ukształtowanie i położenie terenu, jego widoczność na i z terenów, wytworzenie atrakcyjnej przestrzeni, zapewnienie funkcjonalności i estetyki”, a także że „forma i gabaryty budynków powinny nawiązywać do form architektury tradycyjnej, miejscowej, dla zapewnienia ciągłości w kształtowaniu architektury regionalnej”50. Ważnym dla zachowania charakteru małego miasta ustaleniem planu jest wymóg, że wysokość obiektów zabudowy jednorodzinnej nie może przekroczyć 11 m, a w przypadku zabudowy zagrodowej – 9 m, licząc od poziomu terenu do kalenicy dachu. W odniesieniu do budynków gospodarczych oraz budynków powiązanych z działalnością gospodarczą i usługową wysokość nie powinna natomiast przekraczać 7 m wysokości. Dachy obiektów architektury powinny być (w zgodzie z klimatem i tradycją regionalną) spadziste o nachyleniu połaci 30–45° o nadwieszonych okapach, a ich zalecanym pokryciem jest dachówka lub elementy o fakturze dachówek. Ograniczenia dotyczą także tego, jaka część pojedynczej działki może być zabudowana (np. na terenach budownictwa jednorodzinnego zabudowane może być nie więcej niż 50% działki). Z powyższymi ogólnymi wymogami współgrają ustalone strefy: ochrony archeologicznej (A) i ochrony konserwatorskiej – ochrony i rewaloryzacji wysokich wartości kulturowych (K). W drugiej wspomnianej strefie znalazły się obiekty wpisane do rejestru zabytków, dodatkowo określone obiekty zabytkowe oraz ustalona została strefa ochronna w bezpośrednim sąsiedztwie zabytków. W podstrefie K1 – ścisłej ochrony konserwatorskiej, obowiązuje „postulat nadrzędności zagadnień ochrony konserwatorskiej nad innymi zagadnieniami występującymi na tym obszarze. Wszelka działalność inwestycyjna, w tym prace remontowe, adaptacyjne itp. muszą być uzgodnione z Małopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków”. W podstrefie K2 – podstrefie pośredniej ochrony konserwatorskiej, istnieją wymogi „zachowania istniejącej historycznej substancji, układu ulic i placów oraz obiektów i zespołów”; „dostosowania nowych elementów do historycznej kompozycji urbanistycznej, do skali, gabarytów, podziałów architektonicznych, wzajemnych proporcji powierzchni murów, otworów i dachów obiektów” oraz stosowania materiałów budowlanych, które „powinny nawiązywać swoim charakterem (wyglądem) do materiałów tradycyjnych”51. Wymienione zostały także wymogi i postulaty funkcjonalne: „dopasowania współczesnych programów miesz50 51. Tamże, rozdział III, paragraf 31.. Tamże, rozdział III, paragraf 34..

(14) Monika Murzyn-Kupisz. 80. kalno-usługowych do historycznej funkcji obiektów i zespołów zabytkowych, przez adaptację, modernizację i przebudowę na obiekty i urządzenia usług z zakresu kultury, handlu, gastronomii, nieuciążliwego rzemiosła, obsługi ruchu turystycznego (w tym hotelików – pensjonatów), administracji oraz stopniową redukcję (do całkowitej eliminacji) funkcji uciążliwych oraz obiektów funkcjonalnie i estetycznie niezwiązanych z charakterem obszaru zabytkowego (magazynów, urządzeń uciążliwego rzemiosła produkcyjnego, kiosków, tymczasowych obiektów, reklam wielkogabarytowych itp.)”. Wreszcie w obrębie podstrefy K3 – ekspozycji zespołu zabytkowego: „należy zachować historyczną dyspozycję przestrzenną zespołów osiedleńczych wraz z siecią drożną i istniejącą zielenią wysoką, w tym zapewnienie ekspozycji zabytkowych budynków i zespołów, dostosowanie nowej zabudowy do historycznej kompozycji urbanistycznej zespołu zabytkowego w zakresie skali, bryły obiektów i ich formy”. Pożądana jest także „przebudowa obiektów dysharmonijnych oraz restauracja i modernizacja techniczna obiektów o lokalnej wartości kulturowej”. Umieszczenie reklam oraz tablic informacyjnych w strefach K1 lub K2 wymaga uzyskania opinii Urzędu Miasta i Gminy oraz Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Krakowie52. Istnienie aktualnych dokumentów planistycznych dla miasta i gminy oznacza, że w sensie prawnym lokalna administracja jest dobrze przygotowana nie tylko do tego, by przyciągać inwestorów, ale także by w sensie przestrzennym antycypować, ukierunkowywać, monitorować i kontrolować ich poczynania, tak by rosnący popyt inwestycyjny na Niepołomice nie wiązał się z degradacją krajobrazu kulturowego miejscowości i gminy53. 5.3. Odnowa zabytków i historycznych przestrzeni publicznych. Od lat 90. czynione są także starania o odnowienie najważniejszych obiektów zabytkowych oraz podniesienie estetyki wnętrz publicznych Niepołomic. Odnowiono zabytkowy kościół parafialny54, przeprowadzono remont magistratu – by na 52. Tamże.. Por. np. B. Kuraś, Niepołomice – nowa willowa dzielnica, „Gazeta Wyborcza” (Kraków), 29.06.2007. 53. Na konserwację rzeźby Chrystusa Ukrzyżowanego oraz kaplicy Branickich przy kościele Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego przeznaczył w latach 1999–2002 kwotę 89 tys. zł (w tym samym okresie znajdujące się na terenie gminy opactwo w Staniątkach uzyskało na konserwację ze środków regionalnych 230 tys. zł). Por. K. Markiel i in., Wojewódzki program ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego Małopolski, Departament Edukacji i Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Kraków 2005, s. 82; oraz Krajobraz kulturowy. Działania samorządu województwa małopolskiego w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami, Departament Edukacji i Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Kraków 2006, s. 22. W 2007 r. natomiast 15 bezrobotnych osób zostało czasowo zatrudnionych w ramach pro54.

(15) Dziedzictwo kulturowe…. 81. powrót stał się reprezentacyjnym obiektem miasta. Dbałość o ład estetyczny i dawanie dobrego przykładu inwestorom prywatnym przejawia się także w utrzymaniu spójnej, jednolitej kolorystyki elewacji większości należących do gminy obiektów w centrum miasta, nawiązującej do kolorystyki elewacji zamku, jako obiektu dominującego w krajobrazie, oraz zachęcanie do takich samych poczynań prywatnych właścicieli nieruchomości w centrum miasta. Wymieniono ogrodzenie i uporządkowano park – planty przed zamkiem, uzupełniając zabudowę ul. Parkowej o rząd małych sklepów – kiosków. W bezpośrednim otoczeniu zamku na początku lat 90. zlikwidowano nieestetyczny barak PKZ oraz lokalne targowisko, przenosząc je do innej, mniej eksponowanej lokalizacji. W 2004 r. wyburzono stojący naprzeciwko urzędu miejskiego nieestetyczny budynek posterunku policji, przenosząc posterunek na ul. Zwycięstwa. W ostatnim czasie władze gminy podjęły natomiast inicjatywę przebudowy nieestetycznego dawnego budynku restauracji GS. Po remoncie obejmującym nadanie budynkowi historyzujących, harmonizujących z zabytkowym otoczeniem form obiekt przeznaczony zostanie na cele kulturalne. Planowane jest umieszczenie w nim tzw. Małopolskiego Centrum Dźwięku i Słowa, w ramach którego w pierwszym etapie adaptacji budynku w jego piwnicach w 2010 r. zostanie otwarte Muzeum Fonografii, oddział Muzeum Niepołomickiego z ekspozycją zabytkowych instrumentów i ewolucji technologii nagrywania i odtwarzania dźwięku. Innym pomysłem na wykorzystanie części przestrzeni budynku jest przeznaczenie jej do celów koncertowo-teatralnych i stworzenie w nim małej sceny – oddziału jednego z krakowskich teatrów. Siedemdziesiąt pięć procent z 8 mln złotych niezbędnych do zrealizowania inwestycji planowanej na lata 2009–2011 pokrytych zostanie ze środków unijnych w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego55. Bardzo ważnym projektem była przebudowa i renowacja nawierzchni rynku, uzpełnienie przestrzeni rynku o nowe lampy, chodniki i fontannę (tzw. fontanna Leśniczanki), a także wyodrębnienie z niego przestrzeni pieszo-spacerowej. Działania te były możliwe przede wszystkim dzięki uzyskaniu przez Niepołomice środków z programu „Centra – odnowa centrów małych miast i wsi”– w ramach kontraktu wojewódzkiego na lata 2001–200256. Wyposażona w ławki oś spacerowa wiąże obecnie dwa najważniejsze obiekty w miasteczku, przecinajac rynek – tj. zamek z kościołem. Odnowiono także stanowiącą ważny element historycznej małej architektury rynku pochodzącą z 1799 r. figurę Matki Boskiej. Rynek pełni gramu „Konserwator” przy czyszczeniu zabytkowego muru wokół kościoła. Por. Konserwator. Program Rynku Pracy w Małopolsce. Dokumentacja 2007, Departament Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Turystyki, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Kraków 2007. 55 56. http://www.niepolomice.eu/pl/articles.php?article_id=175.. Krajobraz kulturowy. Działania samorządu województwa małopolskiego…, s. 12..

(16) Monika Murzyn-Kupisz. 82. nadal przede wszystkim funkcję ogólnodostępnego parkingu, istnieją jednak plany usunięcia z niego parkingu i budowy parkingu podziemnego. Uporządkowano także otoczenie innych mniejszych zielonych przestrzeni publicznych: przeprowadzono remont kopca Grunwaldzkiego, a zadbany niepołomicki Kirkut jest ogólnodostępnym małym parkiem. 5.4. Zamek jako kluczowy projekt miejski (flagship project). Jakkolwiek zarówno na początku XX w., w okresie międzywojennym, jak i po II wojnie swiatowej podejmowano wiele prób kompleksowego remontu zamku w Niepołomicach57, zazwyczaj prowadzone były działania doraźne, ratunkowe, a emblematyczny obiekt – symbol Niepołomic – pozostawał w stanie degradacji, użytkowany przez wiele przypadkowo w nim umieszczonych, niepowiązanych ze sobą pod względem celu działania instytucji. Pomimo wielkiego znaczenia historycznego oraz mnogości opracowań konserwatorsko-inwentaryzacyjnych, do rejestru zabytków wpisano go zresztą bardzo późno – dopiero w 1986 r. 58 Przełomowym wydarzeniem w najnowszej historii zamku było przejęcie zrujnowanego obiektu na własność gminy na podstawie decyzji komunalizacyjnej podjętej w 1991 r. Od tego czasu zamkiem i jego rewaloryzacją zarządzała administracja gminna, a obecnie, od 1999 r., w imieniu gminy administracją i zarządem zamku zajmuje się specjalnie do tego celu powołana Fundacja Zamek Królewski w Niepołomicach. Przywrócenie świetności najważniejszemu, a jednocześnie największemu kubaturowo obiektowi zabytkowemu Niepołomic od początku rozumiane było jako długofalowa inwestycja nie tylko w sam obiekt, ale i w wizerunek i estetykę miasta oraz szansa na rozwój w Niepołomicach funkcji wyższego rzędu, przede wszystkim turystyczno-kulturalnej. Przed podjęciem prac budowlanych z zamku wykwaterowano wszystkich lokatorów. Liceum Ogólnokształcące zostało przeniesione do nowego budynku, biblioteka miejska – do lokalu po spółdzielni Motoruch, urząd pocztowy – do budynku w rynku, świetlica harcerska – do nowej siedziby przy ul. Partyzantów, dla pozostałych lokatorów zorganizowano mieszkania zastępcze, natomiast izbę porodową zlikwidowano. Usunięto także dzikie składowisko odpadów z piwnic zamku, wywożąc 147 ciężarówek śmieci59. Od 1993 r., szczególnie od drugiej kadencji demokratycznego samorządu lokalnego, realizując przedsięwzięcie, w każdym roku gmina finansowała 75–85% kosztów danego etapu odnowy, pozyskując resztę środków z innych dostepnych źródeł60. Ogółem do 2008 r. na 57. M. Jaglarz, dz. cyt.. Por. Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Krakowie, Województwo Małopolskie. Rejestr „A”. 58. 59 60. M. Jaglarz, dz. cyt., s. 30.. A. Siwek, A. Siwek, dz. cyt., s. 104..

(17) Dziedzictwo kulturowe…. 83. projekt rewitalizacji zamku wydano ponad 22 mln zł, w tym ok. 10,5 mln zł w latach 1992–2000, gdy przeprowadzono pierwsze, niezbędne etapy renowacji, tj. prace zabezpieczające i zachowawcze mające na celu zatrzymanie dalszej degradacji obiektu (etap 1 – 1992–1997) oraz najważniejsze prace budowlano-konserwatorskie pozwalające na udostępnienie części obiektu dla celów użytkowych (etap 2 – 1998–2000). Gmina starała się także pozyskać wszelkie inne dostępne środki. W latach 90. odnowę niepołomickiego zamku wspierały m.in. takie instytucje i organy, jak SKOZK (800 000 zł, lata 1994 i 1995), wojewoda krakowski (1 050 000 zł), Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (168 382 zł, lata 1997 i 1998), Fundacja Księcia Alberta (50 000 NLG). W 2001 r. prace konserwatorskie i remontowe w zamku wspomógł Sejm RP (1,2 mln zł), Fundusz Rehabilitacji Niepełnosprawnych – 133 tys. zł oraz Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej – 244 tys. zł. Ostatni, realizowany w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR) w 2006 r. etap rewitalizacji zamku, tj. kosztujące 8 769 718 zł prace adaptacyjno-budowlane mające na celu przekształcenie części pomieszczeń zamkowych na sale konferencyjne oraz hotel, był natomiast finansowany przez gminę (4 401 959 zł) oraz z funduszy strukturalnych UE – EFRR (4 367 759 zł)61 – projekt pt. „Adaptacja części zamku królewskiego w Niepołomicach na centrum konferencyjne z zapleczem hotelowym”. Wraz z pracami budowlanymi kształtowano nowe oblicze funkcjonalne zamku. Jak to ujął burmistrz Niepołomic Stanisław Kracik: „Kierujemy się zasadą, aby do Zamku wróciło życie, by on sam na siebie zarobił i zarazem był atrakcyjnym miejscem, do którego przyjeżdżać będzie wielu turystów”62. Z powodów ekonomicznych tak duży obiekt zabytkowy w małym miasteczku nie powinien pełnić tylko jednej funkcji. Docelowo zamek widziany więc był jako obiekt wielofunkcyjny, harmonijnie łączący funkcje kulturalne i użytkowe, spełniane dla społeczności lokalnej, z funkcją turystyczną i funkcjami komercyjnymi63. Przede wszystkim Niepołomice okazały się bardzo aktywne w pozyskiwaniu ciekawych zbiorów artystyczno-muzealnych. W 1996 r. uzyskano wyjątkowe zbiory Włodzimierza Puchalskiego obejmujące ok. 100 tys. fotografii, negatywów, liczne aparaty fotograficzne, lornetki oraz albumy i taśmy z nagraniami wykonane przez sławnego podróżnika, fotografika i ornitologa. Po pierwszej fazie remontu zamku, w latach 1997–2007 w oddanych do użytku pierwszych sześciu salach zamkowych znalazło siedzibę niepołomickie miejsko-gminne Centrum Kultury „Zamek” organizujące imprezy kulturalne, recitale, koncerty, spek-. 61 62 63. Dane uzyskane w Urzędzie Miasta Niepołomice w czerwcu 2008 r. A. Siwek, A. Siwek, dz. cyt., s. 106.. Szczegółową analizę funkcji zamku w Niepołomicach zob. w: M. Jaglarz, dz. cyt., s. 38–49..

(18) Monika Murzyn-Kupisz. 84. takle teatralne i muzyczne, pokazy rycerskie, wystawy i kiermasze64. W 1998 r. oddano do użytku reprezentacyjne sale na parterze skrzydła południowo-wschodniego. W latach 1999–2000 trwała renowacja pozostałych pomieszczeń parteru, w tym rekonstrukcja sali koncertowej, tzw. Sali Akustycznej, oraz piwnic od strony wschodniej i południowej. W zamku rozpoczęły też działalność elegancka restauracja i kawiarnia. Stał się on dzięki temu bardzo szybko modnym miejscem organizacji konferencji, bankietów, przyjęć weselnych, studniówek itp. nie tylko dla mieszkańców gminy, ale i powiatu, Krakowian oraz gości spoza regionu. Drugą instytucją kultury, która ma swoją siedzibę w zamku, jest Muzeum Niepołomickie, utworzone w 2001 r.65 W tym samym roku muzeum zostały przekazane w depozyt zbiory i pamiątki po W. Puchalskim. W 2001 r. na podstawie umowy zawartej pomiędzy Niepołomicami a Zarządem Okręgowym Polskiego Związku Łowieckiego w Krakowie w Niepołomicach zostało utworzone Małopolskie Centrum Kultury Łowieckiej. Do celów wystawienniczych od 2002 r. współużytkuje ono z Muzeum Niepołomickim i współtworzy wystawy stałe i czasowe o tematyce przyrodniczo-łowieckiej w trzech pomieszczeniach na pierwszym piętrze w zachodnim skrzydle zamku. W 2005 r. natomiast po sukcesie eksponowanej na zamku czasowej wystawy obiektów pochodzących z kościoła w Niepołomicach parafia w Niepołomicach przekazała muzeum w bezterminowy depozyt swoje cenne zbiory (m.in. historyczne dokumenty, szaty i naczynia liturgiczne)66. Muzeum organizuje własne wystawy, chętnie podejmuje też współpracę z innymi instytucjami. Najbardziej spektakularnym tego przykładem jest podpisana w 2006 r. umowa pomiędzy Muzeum Narodowym w Krakowie a Urzędem Miasta i Gminy Niepołomice dotycząca przeniesienia z krakowskich Sukiennic i eksponowania w niepołomickim zamku w latach 2007–2010 tzw. Galerii Malarstwa Polskiego XIX w. Wystawa „Sukiennice w Niepołomicach – Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku Muzeum Narodowego w Krakowie w Zamku Królewskim w Niepołomicach”, obejmująca aż 450 dzieł malarskich i 50 rzeźb (w tym niektóre obiekty nieeksponowane na co dzień w Sukiennicach ze względu na szczupłość miejsca), z jednej strony pozwala turystom na zobaczenie kolekcji pomimo Po 2007 r. centrum kultury przeniosło się do nowej lokalizacji, a część jego zadań przejęła zarządzająca kompleksem zamkowym jako całością Fundacja Zamek Królewski w Niepołomicach. Prowadzi ona wynajem pomieszczeń zamkowych i dziedzińca, organizuje kongresy, konferencje oraz imprezy kulturalne i okazjonalne, a także zwiedzanie zamku z przewodnikiem, współpracując m.in. z Muzeum Niepołomickim, firmą Gastro-Tour Serwis, Klubem Jazdy Konnej „Pod Żubrem” oraz Młodzieżowym Obserwatorium Astronomicznym w Niepołomicach. Por. www.zamekkrolewski.com.pl/oferta.php. 64. Wywiad z Marią Jaglarz, dyrektorem Muzeum Niepołomickiego, przeprowadzony przez autorkę w czerwcu 2008 r., por. także www.muzeum.niepolomice.pl. 65. W latach 90. utworzono także niepołomicką kolekcję sztuki współczesnej pn. Muzeum Sztuki Nowoczesnej z siedzibą w Krakowie. 66.

(19) Dziedzictwo kulturowe…. 85. remontu Sukiennic67, z drugiej – przez dłuższy czas stanowi dodatkowy, istotny powód odwiedzenia Niepołomic przez turystów. Po zakończeniu projektu planowane jest stworzenie na zamku we współpracy z Muzeum Narodowym nowej wystawy dzieł sztuki z Sukiennic. W wyniku realizacji wspomnianego projektu ZPORR na początku 2007 r. otwarta została, zarządzana przez Fundację Zamek w Niepołomicach, część hotelowa obiektu, tj. Hotel i Centrum Konferencyjne Zamek Królewski68. Hotel o standardzie trzygwiazdkowym dysponuje 54 miejscami w 24 pokojach, natomiast w największej usytuowanej na poddaszu sali konferencyjnej zamku mogą odbywać się szkolenia, konferencje i spotkania dla 260 osób. Równolegle do rewaloryzacji zamku rozpoczęto także porządkowanie otaczającej go przestrzeni – w tym zakresie ważnym projektem jest odtworzenie tzw. ogrodów królowej Bony przylegających do zamku. Zamek spełnia także ważne funkcje promocyjne dla Niepołomic poprzez organizację plenerowych imprez, spektakli i przedstawień muzycznych, wśród których można wymienić Dni Niepołomic odbywające się od 1992 r. co roku na przełomie maja i czerwca, letni Europejski Festiwal Ballady odbywający się corocznie od 2006 r. czy inscenizacje operowe na dziedzińcu zamkowym: opera „Straszny dwór” w 2002 r.; opera „Tosca” i operetka „Baron cygański” w 2008 r. Renesans zamku, często i chętnie odnotowywany przez prasę, stał się także źródłem bezpłatnej reklamy dla miasta i gminy69. Projekt rewitalizacji niepołomickiego zamku i jego otoczenia jest doskonałym przykładem wielotorowego oddziaływania dziedzictwa na rozwój lokalny – jako sposobu wzmacniania poczucia dumy lokalnej, miejsca ogniskującego lokalne i ponadlokalne inicjatywy kulturalne; symbolem sukcesu, żywotności i prężności miasta i jego społeczności wpływającym nie tylko na lokalne możliwości rekreacyjno-kulturalne, ale też wizerunek miejsca na zewnątrz. Przedsięwzięcie przywrócenia do życia zamku jest długofalowym, wciąż trwającym procesem – najnowsze inicjatywy to m.in. utworzenie w jego najbliższym sąsiedztwie miniskansenu lokalnego budownictwa drewnianego o charakterze edukacyjno-rozrywkowym. Planuje się przeniesienie w pobliże zamku historycznych drewnianych budynków, z których niektóre będą pełniły funkcje ekspozycyjne – przeniesienie ekspozycji Muzeum Regionalnego, niektóre natomiast – gastronomiczno-roz67 Kosztujący 8,7 mln euro projekt „Nowe Sukiennice – remont i modernizacja Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w krakowskich Sukiennicach” realizowany w latach 2007–2010 w ramach norweskiego mechanizmu finansowego EOG oraz programu operacyjnego „Promesa” Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, por. http://www.muzeum.krakow.pl.. 68 Por. Uwieńczenie 15-letnich prac renowacyjnych. Hotel Otwarty, „Gazeta Niepołomicka” 2007, nr 1. 69. Np. Na królewskim zamku Kazimierza Wielkiego, „Dziennik Polski”, 26.02.2006..

(20) Monika Murzyn-Kupisz. 86. rywkowe. Innym, nieco bardziej kontrowersyjnym z konserwatorskiego punktu widzenia, dobrym zaś pod względem ekonomicznym pomysłem jest rozbudowa zamkowego zaplecza hotelowego poprzez umieszczenie dodatkowych przestrzeni hotelowych w skarpie zamkowej. 5.5. Dziedzictwo niematerialne jako tworzywo kreujące atmosferę i obraz miejsca. Niepołomice stały się także przykładem praktycznego wprowadzania w życie teoretycznych koncepcji dziedzictwa jako współcześnie kreowanego, rozwijanego i interpretowanego dla rozmaitych celów zasobu. Dziedzictwo materialne wymaga objaśnienia, zakotwiczenia wśród ogólnie rozumianych i łatwo przyswajanych obrazów, wywołania u odbiorcy skojarzenia lokalnego, często mniej znanego dziedzictwa, z lepiej znanymi obiektami i miejscami zabytkowymi. Ten tok myślowy widoczny jest wyraźnie w Niepołomicach. Tablica na dziedzińcu zamku w Niepołomicach informuje np. wprost, że znajduje się w nim, co zostało podtwierdzone przez pracowników naukowych AGH z Krakowa, część czakramu z Wawelu, stwierdzając: „w tym miejscu znajduje się legendarny czakram ze Wzgórza Wawelskiego umieszczony przez króla Kazimierza Wielkiego w 1340 r.” 70 W 2004 r. przy drodze z zamku na rynek stanął odlany z brązu, według projektu mieszkańca Woli Batorskiej, Marka Maślańca, pomnik Kazimierza Wielkego – obrazujący związaną z Kazimierzem Wielkim lokalną legendę o tym, jak król stał się ojcem chrzestnym syna biednego kmiecia, a więc stanowiący materializację kolejnego niematerialnego odniesienia do przeszłości ważnego dla tożsamości lokalnej. Drugim takim odniesieniem jest fontanna legendarnej Justyny Leśniczanki na rynku niepołomickim. W 2007 r. na dziedzińcu zamku pojawiła się natomiast naturalnej wielkości rzeźba siedzącego błazna Stańczyka. Wedle tradycji uczestniczył on w nieszczęśliwym polowaniu na niedźwiedzia, które zakończyło się poronieniem przez królową Bonę drugiego męskiego potomka71. Fakt, że Stańczyk jest ubrany według ikonografii z obrazu Jana Matejki, czyni rzeźbę łatwo identyfikowalną, dodatkową atrakcją turystyczną, z którą fotografuje się obecnie większość zwiedzających zamek. Planowana nowoczesna ścieżka rowerowa w Niepołomicach, kosztująca 6,5 mln złotych inwestycja, której realizacja przewidziana jest w ramach MRPO w latach 2010–2012, nazwana została natomiast „Drogą królewskich łowów”. Jest to zresztą swoisty paradoks, gdyż to „dziedzictwo”, które Niepołomice postarały się same wykreować, kilkanaście kilometrów dalej na wzgórzu wawelskim, niepotrzebującym dodatkowej promocji, jest aktywnie przez zarządzających Wawelem zwalczane. 70. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego…, s. 105; oraz S. Warcholik, Niepołomice, Kraków 1911. 71.

(21) Dziedzictwo kulturowe…. 87. Na szeroko pojętej tradycji Niepołomic jako miejsca polowań, a więc i jazdy konnej, opiera się także realizowana w Niepołomicach inicjatywa Urzędu Miasta, Stowarzyszenia Dziecięce Marzenia i Klubu Jazdy Konnej „Pod Żubrem” budowy regionalnego centrum hipoterapii, obejmującego halę z areną o powierzchni 1212 m², pomieszczenia socjalne, klubowe, dwie stajnie, a także znajdujący się u stóp skarpy zamkowej parkur. Okres po 1989 r. stał się też szansą reaktywowania towarzystwa „Sokół” – jako ważnej lokalnej instytucji patriotyczno-sportowej, niezamkniętej jednak w przeszłości. Po reaktywacji w 1992 r. i odzyskaniu przez towarzystwo historycznej siedziby, władze lokalne dobudowały do niej nową salę gminastyczną. Obchody rocznicy sypania kopca Grunwaldzkiego w 2000 r. były natomiast okazją do wzmocnienia świadomości o istnieniu tego typu wyjątkowego, historycznego obiektu na obszarze miasta. Jednym z punktów programu obchodów 650-lecia Niepołomic w kwietniu 2008 r. stało się natomiast uroczyste zasadzenie w ogrodach zamkowych tzw. Dębu Jubileuszowego. Podczas uroczystości każdy z mieszkańców Niepołomic mógł za symboliczną kwotę nabyć i zasadzić u siebie w ogrodzie podobną „jubileuszową” sadzonkę królewskiego drzewa. Ponadto Dział Promocji Miasta zajmuje się nie tylko tradycyjną działalnością promocyjną, ale i tworzeniem produktów dziedzictwa. Doskonałym przykładem jest stworzona przez niego gra planszowa pt. „Niepołomice – miejsce pełne przygód” prezentująca wszystkie najważniejsze miejsca w gminie. Skojarzenia z dziedzictwem poczęli też wykorzystywać budujący w Niepołomicach nowe kompleksy mieszkaniowe deweloperzy. Z jednej strony odwołują się oni do dziedzictwa Puszczy Niepołomickiej jako oazy ciszy i spokoju w pobliżu Krakowa (np. inwestycja Parkeko Niepołomice), z drugiej – do tradycji królewskich i niepodległościowych miejsca – osiedla Pod Kopcem oraz Wzgórze [królowej] Bony. 6. Czynniki sukcesu Niepołomic jako miejsca wykorzystującego zasoby dziedzictwa w rozwoju lokalnym Na koniec rozważań warto postawić pytanie, co sprawia, że relacja dziedzictwo–rozwój jest w Niepołomicach pozytywna i wzajemnie korzystna. Po pierwsze wydaje się, że władze lokalne dostrzegły wielopłaszczyznowość zadań samorządu lokalnego w sferze dziedzictwa72, a jednocześnie jego potencjał jako zasobu rozwojowego. Powiązały wzrost aktywności ekonomicznej w gminie z działaniami na. 72 O zadaniach samorządu lokalnego w odniesieniu do zarządzania dziedzictwem kulturowym por. M. Murzyn-Kupisz, Zarządzanie dziedzictwem kulturowym na początku XXI wieku. Wyzwania stojące przed władzami lokalnymi Krakowa [w:] Barcelona i Kraków. Zmieniające się wizje – wizje zmian, red. J. Purchla, Kraków 2008, s. 155–182..

(22) Monika Murzyn-Kupisz. 88. rzecz poprawienia poziomu i jakości życia mieszkańców73 – co przekłada się m.in. na dobre, rozważne wykorzystanie zasobu lokalnego, jakim jest dziedzictwo kulturowe (zadbane przestrzenie i obiekty zabytkowe, ład przestrzenny) oraz rozwój usług związanych z kulturą. Nie dziwi więc, że poziom życia w Niepołomicach w latach 1995–2005 na tle innych małych miast w Małopolsce charakteryzował się największą dynamiką wzrostu74. Systematycznie rosła także liczba osób odwiedzających Niepołomice w celach turystycznych oraz ze względu na ofertę kulturalną. W 2002 r. w Niepołomicach było jedynie 10 turystycznych miejsc noclegowych w jednym obiekcie zakwaterowania zbiorowego, w którym w ciągu roku nocowało 251 osób. Sześć lat później były już 3 takie obiekty, oferujące łącznie 205 miejsc noclegowych. W 2008 r. nocowało w nich prawie 7 tysięcy osób, w tym – 857 turystów zagranicznych. Dynamicznie wzrastała także liczba osób zwiedzających wystawy stałe i czasowe Muzeum Niepołomickiego w Niepołomicach. W pierwszym pełnym roku funkcjonowania instytucji osób zwiedzających było jedynie 860, w 2008 r. ich liczba wzrosła do 48 150 (tabela 1). Czynnikiem przyciągającym turystów do Muzeum, a tym samym zachęcającym do odwiedzenia Niepołomic, stała się przede wszystkim wystawa „Sukiennice w Niepołomicach”, którą w 2008 r. zobaczyło 31 200 osób. Stale prowadzone są też dalsze działania na rzecz rozwinięcia oferty kulturalnej Niepołomic. Oprócz wspomnianego Małopolskiego Centrum Dźwięku i Słowa w najbliższym czasie utworzony ma zostać nowy oddział Muzeum Niepołomickiego – tj. Muzeum Starych Samochodów i Ratownictwa. Sukces ekonomiczny potrzebuje wyraźnych i czytelnych symboli. Mogą nimi być przywrócone do życia obiekty zabytkowe. W przypadku Niepołomic takim swoistym znakiem rozpoznawczym kreującym wizerunek sukcesu, powodem do dumy dla społeczności lokalnej i wzmocnionym elementem lokalnej tożsamości stał się odnowiony, tętniący życiem zamek królewski, pokazujący także dobitnie, że zabytkowy obiekt wymaga dużych nakładów, ale też że dobrze zainwestowane, mogą stać się przynoszącą wymierne zyski inwestycją. Ważne jest także posiadanie przez władze miasta ogólnej, spójnej wizji polityki kulturalnej, tak by jak najlepiej spożytkować dostępne środki finansowe z budżetu gminy oraz móc przyciągniąć dostępne środki finansowe ze źródeł zewnętrznych, np. unijnych, regionalnych. Przykładowo największy nacisk w sferze kultury podczas pierwszej kadencji demokratycznie wybranego samorządu lokalnego w Niepołomicach W 2007 r. Niepołomice reklamowały się dwoma dużo mówiącymi hasłami: „Gdzie tysiące żyją, jak miliony marzą” oraz „Niepołomice – Nice”. 73. A. Zborowski, A. Winiarczyk-Raźniak, Poziom życia w małych miastach obszaru metropolitalnego Krakowa [w:] Małe miasta w obszarach metropolitalnych, red. K. Heffner, T. Marszał, Biuletyn KPZK PAN, nr 232, Warszawa 2007, s. 147–163. 74.

(23) Dziedzictwo kulturowe…. 89. kładziony był na zapewnienie odpowiedniego poziomu podstawowych usług kulturalno-edukacyjnych w skali całej gminy, poprzez remont i wznoszenie nowych budynków szkolnych oraz domów kultury w poszczególnych należących do gminy sołectwach – Staniątki, Zagórz, Słomiróg, Ochmanów oraz Wola Batorska. Najpierw rozwiązano kwestie kluczowe z punktu widzenia świadczeń z zakresu kultury na poziomie lokalnym. Poprzez lokalną gazetę i inne formy komunikacji podejmowano także dialog z mieszkańcami na temat inwestycji i przekształceń w gminie75. Dopiero w drugiej kadencji podjęto szersze prace remontowe w zamku, który jako wielomilionowa inwestycja pochłaniał dużą część budżetu na kulturę. Od trzeciej kadencji zamek stał się samonapędzającym mechanizmem sukcesu, który zaczął na siebie zarabiać, co tym bardziej uzasadniło inwestycję w sensie ekonomicznym i przekonało do projektu społeczność lokalną. Ta inwestycja kulturalna oddziałuje także na lokalny rynek pracy, przykładowo sam hotel i centrum konferencyjne daje zatrudnienie około 15 osobom76. Jak wspomniano wcześniej, wiele bezrobotnych osób z gminy zostało także przyuczonych do prac konserwatorskich dzięki uczestnictwu Niepołomic w programie „Konserwator” dotyczącym zatrudnienia osób długotrwale bezrobotnych przy pracach związanych z zachowaniem i odnową zabytków oraz ochroną krajobrazu kulturowego na terenie województwa małopolskiego realizowanym przez Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie we współpracy z Urzędem Marszałkowskim Województwa Małopolskiego77. W oparciu o grupę uczestniczących w programie kobiet gmina utworzyła dla realizacji zadań renowacyjno-konserwatorskich specjalne własne gospodarstwo pomocnicze pn. „Odnowa” (obecna nazwa „Renowacja”), które pozwala na oszczędną realizację części zadań konserwatorskich bezpośrednio przez gminę. Obecnie podczas mających miejsce na zamku festynów i innych uroczystości Niepołomice dysponują także lokalną grupą osób przeszkolonych do odgrywania scen średniowiecznych i rycerskich. W 2006 r. w ramach unijnego programu „Młodzież” w Niepołomicach założono bowiem Niepołomickie Bractwo Rycerskie. Nacisk na zaspokajanie potrzeb kulturalnych lokalnej społeczności i ich rozbudzanie oraz promowanie dziedzictwa gminy wśród mieszkańców kładzie też powstałe w 2007 r. pozarządowe Stowarzyszenie Inicjatyw Kulturalnych „Inspiro”.. Np. warsztaty studentów Politechniki Krakowskiej na temat potrzeb mieszkańców w zakresie przestrzeni publicznych, tj. otoczenia kopca Grunwaldzkiego, terenu gimnazjum i obserwatorium astronomicznego oraz terenu pod nazwą Marudy położonego na granicy miasta i puszczy; por. K. Pawłowska, Public participation po polsku, czyli dialog na temat przestrzeni Niepołomic, „Autoportret” 2004, nr 3, s. 24–27. 75. 76 77. www.niepołomice.com/pl/readarticle.php?article_id=143, 15.12.2009.. Krajobraz kulturowy. Działania samorządu województwa małopolskiego…, s. 11..

(24) Monika Murzyn-Kupisz. 90. Tabela 1. Zwiedzający wystawy Muzeum Niepołomickiego oraz korzystający z noclegów w obiektach zbiorowego zakwaterowania turystycznego w Niepołomicach w latach 2002–2008 Wyszczególnienie. Zwiedzający wystawy stałe i czasowe Muzeum Niepołomickiego w Niepołomicach ogółema. Zwiedzający wystawę „Sukiennice w Niepołomicach”. Obiekty zbiorowego zakwaterowania turystycznego w Niepołomicach. Miejsca noclegowe ogółem. Korzystający z noclegów ogółem Korzystający z noclegów turyści zagraniczni. a. 2002. 2003. 2004. 860. 1200. 1250. –. –. –. –. –. 1. 1. 1. 1. 1. 10. 15. 16. 2005. 2006. 2007. 2008. 14 600 25 460 47 132 48 150. 16. 24. 28 800 31 200 2 94. 3 205. 251. 245. 458. 648. 702. 4550. 6936. 0. 0. 0. 17. 35. 494. 857. dotyczy jedynie wystaw prezentowanych w siedzibie Muzeum. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Muzeum Niepołomickiego w Niepołomicach oraz Banku Danych Regionalnych GUS.. Kolejną istotną kwestią jest umiejętność zmiany kierunku działań promujących dziedzictwo wśród społeczności lokalnej i odwiedzających. Widząc, że obecnie zamek stał się już w pełni akceptowanym, dobrze znanym symbolem Niepołomic, a jednocześnie bardzo intensywnie wykorzystywanym obiektem zabytkowym, od 2008 r. w Niepołomicach zaczęto promować rynek, tak by stał się on rzeczywistym centralnym punktem miasteczka, miejscem spotkań i integracji społeczności lokalnej. Kierując się powyższymi przesłankami, w 2008 r. przeniesiono na rynek część popularnych imprez masowych z dziedzińca zamkowego, takich jak Festyn Wielkanocny czy impreza „Anioły są wśród nas”78. Kluczową rolę w zarządzaniu dziedzictwem kulturowym odgrywa wreszcie lokalny lider – świadomy wartości, potencjału, ale też ograniczeń możliwości współczesnego wykorzystania dziedzictwa. W przypadku Niepołomic niezwykle ważna była ciągłość wizji realizowanych od początku procesu transformacji przez burmistrza Stanisława Kracika. Niepołomice świadczą także o tym, że niezbędne jest kreatywnie podejście do dziedzictwa, szukanie i wykorzystywanie potencjalnych możliwości. Projekt „Sukiennice w Niepołomicach” zaistniał np. dzięki wyraźnej woli władz gminy przyciągnięcia tego typu, nawet jeśli czasowej, ale. Wywiad z Marią Jaglarz, dyrektorem Muzeum Niepołomickiego, przeprowadzony przez autorkę w czerwcu 2008 r. 78.

(25) Dziedzictwo kulturowe…. 91. ważnej dla promocji miasta „inwestycji kulturalnej”79, i ich skuteczności we wcielaniu pomysłów w życie, podobnej do tej, którą wykazują w zdobywaniu inwestorów przemysłowych. Oczywiście sukces tworzy także nowe zagrożenia dla charakteru i krajobrazu miejscowości – nacisk na zwiększanie zagęszczenia i skali zabudowy, większy ruch uliczny, obciążenie infrastruktury komunalnej itp. W tym sensie ważna jest nie tylko „konsumpcja sukcesu”, ale i długofalowa wizja tego, jak go dobrze spożytkować. Nałożone w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego oraz w strategii rozwoju ograniczenia oraz założone priorytety pokazują, że także w tym przypadku niepołomicki samorząd gminy jest świadomy konieczności zrównoważonego gospodarowania zasobem, jakim jest dziedzictwo i krajobraz miejsca, w sytuacji wzrastającego na nie popytu80. Heritage and Local Development — The Town of Niepołomice Using the example of Niepołomice, a small town in the Małopolska region of Southern Poland, the author attempts to show the complex, and often fruitful relationship between discovering cultural resources and using them as tools for local development. She examines local development plans and strategies, master plans (using spatial planning documents) and the use of external funding (EU funds, for example) as well important examples of the restoration of material heritage sites and immaterial references to the past. She seeks to illustrate the role of both tangible and intangible heritage in the present day activities and development of this small municipality, whose heritage has been used since 1989 as a local development resource in a creative yet sustainable way. The case study also clearly shows how strong local leadership plays a decisive role in activating economic and cultural life in the community, including important heritage-oriented projects such as the restoration of Niepołomice castle, once a dilapidated but now key landmark and profitable heritage site.. W 2010 r. planowane są podobne działania polegające na umieszczeniu i udostępnianiu zbiorów czasowo zamkniętego z powodu remontu Muzeum Armii Krajowej w Krakowie w tymczasowej siedzibie w Zagórzu na terenie gminy Niepołomice. 79. Nastąpiło obecnie odwrócenie trendów migracyjnych: zamiast tracić mieszkańców, Niepołomice nabierają obecnie cech „gminy napływowej”, w której osiedla się ok. 185 osób rocznie i o ile w latach 70. ubiegłego wieku w mieście powstawało ok. 9 nowych budynków rocznie, w pierwszym dziesięcioleciu transformacji systemowej (1989–1998) wznoszono aż 33 nowe budynki rocznie – a więc prawie czterokrotnie więcej. Por. Studium uwarunkowań i kierunków rozwoju… . 80.

(26)