Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce w początkach lat 60. (wybrane problemy polityki władz państwowych na tle jego sytuacji wewnętrznej)

Pełen tekst

(1)638. 2003. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Kazimierz Urban Katedra. Nauk. Politycznych. Koœció³ Ewangelicko-Augsburski w Polsce w pocz¹tkach lat 60. (wybrane problemy polityki w³adz pañstwowych na tle jego sytuacji wewnêtrznej)* Celem artyku³u jest przybli¿enie niektórych koncepcji polityki w³adz – a zw³aszcza Urzêdu do Spraw Wyznañ – formu³owanych w odniesieniu do Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce w pocz¹tkach lat 60. Koncepcje te wi¹za³y siê z jednej strony z wyraŸnym os³abieniem organizacyjnym Koœcio³a, wskutek spadku liczby wiernych, datuj¹cym siê od 1956 r. Zasz³a wiêc koniecznoœæ jego wsparcia, tak organizacyjnego, jak i materialnego. Koœció³ bowiem okazywa³ siê istotnym partnerem w realizowanej wewnêtrznej i zagranicznej polityce w³adz, tak w wymiarze krajowym („polskim”), jak i miêdzynarodowym (tzw. polityka blokowa ówczesnych pañstw socjalistycznych). Rzecz oczywista, ¿e owo zainteresowanie Urzêdu (wspó³dzia³aj¹cego œciœle z Wydzia³em Administracyjnym KC PZPR i niektórymi resortami – z pewnoœci¹ spraw wewnêtrznych oraz zagranicznych) dotyczy³o nie tyle spraw religijno-koœcielnych, ile zagadnieñ spo³eczno-politycznych, sytuuj¹cych siê jednak na styku „religii i polityki”. W kraju nasila³ siê konflikt w³adz z Koœcio³em Rzymskokatolickim 1. St¹d zachodzi³a potrzeba wzmacniania postaw antyrzymskokatolickich w œrodowiskach koœcielnych nierzymskokatolickich. Tymczasem stosunki luterañsko–rzymskokatolickie uk³ada³y siê od dawna nie najlepiej. Na arenie miêdzynarodowej natomiast kraje socjalistyczne – w tym Polska – by³y systematycznie obwiniane i kryty* W artykule zachowano pisowniê Koœcio³ów zgodnie z materia³ami Ÿród³owymi. 1 Z niezwykle ju¿ bogatej literatury por. np. A. Dudek, Pañstwo i Koœció³ w Polsce 1945–1970, Wyd. PiT, Kraków 1995, s. 74 i nast..

(2) 66. Kazimierz Urban. kowane za przeœladowania religii i Koœcio³ów, o ograniczanie ich dzia³alnoœci. Tak wiêc os³abienie ewangelickiego stanu posiadania, trzeciego pod wzglêdem wielkoœci po rzymskokatolickim i prawos³awnym, spotêgowa³oby tylko ow¹ krytykê. W³adze polskie szczególnie by³y uwra¿liwione na zarzuty formu³owane przez wp³ywowe organizacje miêdzynarodowe – Œwiatow¹ Radê Koœcio³ów oraz (w tym przypadku) Œwiatow¹ Federacjê Luterañsk¹2. Nadmieniæ trzeba, i¿ cz³onkiem obydwu by³ Koœció³ Ewangelicko-Augsburski. Jego dzia³acze mogli równie¿ odgrywaæ pewn¹ rolê neutralizuj¹c¹ uprzedzenia w zachodnioniemieckich œrodowiskach ewangelickich, zw³aszcza tych, które podwa¿a³y zasadnoœæ granicy na Odrze i Nysie. Mogli tak¿e w jakimœ stopniu podtrzymywaæ tzw. ruch praski – Chrzeœcijañsk¹ Konferencjê Pokojow¹ w Pradze – zainicjowany przez w³adze czechos³owackie na prze³omie lat 50. i 60.3. Te wiêc wyliczone w sposób has³owy okolicznoœci i odniesienia przyœwieca³y Urzêdowi do Spraw Wyznañ jako bezpoœredniemu nadzorcy nad dzia³alnoœci¹ zwi¹zków religijnych przy formu³owaniu konkretnych koncepcji i posuniêæ wobec Koœcio³a. W artykule zostan¹ zasygnalizowane nastêpuj¹ce kwestie: – wybrane elementy stanu posiadania Koœcio³a w latach 1959 (1956)–1965, – niektóre problemy polityki w³adz (Urzêdu) wobec Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego w omawianym okresie, – szczegó³owe koncepcje Urzêdu z lat 1964–1965. W artykule wykorzystano materia³y by³ego Urzêdu do Spraw Wyznañ znajduj¹ce siê w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Sk³adaj¹ siê na nie dokumenty proweniencji pañstwowej oraz koœcielnej. S¹ one na tyle bogate, ¿e pozwalaj¹ przybli¿yæ tytu³owe zagadnienie. W niektórych przypadkach siêgniêto do nielicznych publikacji koœcielnych. Analizuj¹c stan posiadania w omawianym okresie nale¿y poczyniæ uwagê, i¿ by³ on kszta³towany w powojennym dziesiêcioleciu w niezwykle z³o¿onych i ciê¿kich warunkach. Koœció³ wyszed³ z wojny prawie ca³kowicie rozbity, a ponadto musia³ tworzyæ niejako od nowa struktury duszpasterskie wœród ludnoœci ewangelickiej, która siê osta³a na terenie ziem odzyskanych, zw³aszcza na Mazurach i Dolnym Œl¹sku. Mimo to uda³o mu siê nie tylko czêœciowo odbudowaæ i zorganizowaæ ¿ycie koœcielne, ale i pod niektórymi wzglêdami osi¹gn¹æ najwy¿szy poziom w latach Polski Ludowej. Na stan ów z³o¿y³y siê takie elementy, jak baza spo³eczna (wierni), duchowieñstwo, struktury duszpasterskie (stan organizacyjny Koœcio³a), obiekty sakralne, cmentarze, inny maj¹tek nieruchomy, kszta³c¹ce instytucje teologiczne, wydawnictwa czy domy opieki. Poniewa¿ wiele danych przytoczonych poni¿ej zostanie zaprezentowanych w uk³adzie diecezjalnym, trzeba nadmieniæ, i¿ taki stan „usankcjonowa³o” Zasadnicze Prawo Wewnêtrzne Koœcio³a, przyjête przez 2 O ruchu ekumenicznym por. m.in. K. Karski, D¹¿enia ekumeniczne we wspó³czesnym œwiecie, Instytut Prasy i Wydawnictw „Novum”, Warszawa 1986. 3 O ruchu praskim z pozycji apologetycznych por. ks. W. Benedyktowicz, Próba irenologii chrzeœcijañskiej. Doœwiadczenia praskie, Wyd. „Jednota”, Warszawa 1965..

(3) Koœció³ Ewangelicko-Augsburski w Polsce.... 67. gremia koœcielne w 1952 r. bezprawnie, jak i przez Urz¹d do Spraw Wyznañ „do wiadomoœci” – równie¿ bezprawnie4. Otó¿ w myœl „Zasadniczego Prawa...” Koœció³ by³ podzielony na szeœæ diecezji (por. zestawienie w tabeli ), podstawow¹ jednostk¹ duszpastersk¹ by³a parafia, a wiêc placówka skupiaj¹ca co najmniej 150 wiernych, posiadaj¹ca œwi¹tyniê i inny maj¹tek oraz zdolna do utrzymania duchownego. Pomocniczymi strukturami duszpasterskimi by³y zbory i stacje kaznodziejskie. Zbory powinny liczyæ ponad 50 cz³onków, jednak ze wzglêdu na ma³¹ liczebnoœæ nie by³y w stanie utrzymaæ duszpasterza. Natomiast stacje kaznodziejskie mog³y byæ tworzone w wiêkszych i rozleg³ych parafiach „dla dorywczego odprawiania nabo¿eñstw w kaplicach i lokalach prywatnych” (§ 18, pkt. 1). Te ostatnie mia³y wiêc wybitnie doraŸny i pomocniczy charakter. Wybrane dane statystyczne, przybli¿aj¹ce stan posiadania Koœcio³a w latach 1956–1965, prezentuj¹ tabele 1 i 2. Najistotniejsza dla niniejszych rozwa¿añ tabela 1 przedstawia kszta³towanie siê liczby wiernych w omawianym okresie. Tabela 1. Wierni Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego w latach 1956–1963 Rok. Diecezja Cieszyńska Katowicka Mazurska Pomorsko-wielkopolska Warszawska Wrocławska Ogółem a. w tym diaspora 10 000,. b. 1956. 1957. 1959. 1960. 1962. 1963. 36 650 39 811 31 376 10 129 18 254 7 128. 36 403 28 832 24 822 7 952 18 020 6 096. 37 138 24 692 21 357 6 232 12 308 4 611. 36 466 23 612 21 174 6 012 13 248 7 222. 34 970 23 147 17 482 5 521 9 439 4 448. 34 983 22 995 16 368 5 582 11 198 4 210. 143 348. 122 125. 106 338. 117 734a. 100 007b. 100 336b. w tym diaspora 5 000. Źród³o: „Kalendarze Ewangelickie” za lata 1958–1965.. Nale¿y w tym miejscu przypomnieæ obszar poszczególnych diecezji – wed³ug ówczesnego podzia³u administracyjnego (wojewódzko-powiatowego). Diecezja cieszyñska, najmniejsza terytorialnie, obejmowa³a zaledwie dwa powiaty (Cieszyn, Bielsko-Bia³a) woj. katowickiego. Kolejna, katowicka, obejmowa³a obszar po³udniowej Polski, pocz¹wszy od wschodniej czêœci woj. opolskiego, poprzez katowickie, krakowskie po woj. rzeszowskie. Diecezja mazurska rozci¹ga³a siê na terenach by³ych Prus Wschodnich (w granicach Polski), a wiêc woj. olsztyñskiego i trzech powiatów „mazurskich” (E³k, Go³dap, Olecko) woj. bia³ostockiego. Diecezja pomorsko-wielkopolska by³a typow¹ diaspor¹, gdy¿ jej placówki rozmieszczone by³y w woj. bydgoskim, gdañskim oraz poznañskim. W sk³ad diecezji warszawskiej wcho4 Bli¿sza dokumentacja wraz z tekstem „Zasadniczego Prawa...” w Archiwum Akt Nowych, zespó³ akt by³ego Urzêdu do Spraw Wyznañ (dalej: AAN UdW), sygn. 69/7..

(4) Kazimierz Urban. 68. dzi³y województwa centralne – warszawskie oraz ³ódzkie, a tak¿e kieleckie i lubelskie. Diecezja wroc³awska obejmowa³a tereny pocz¹wszy od zachodniej Opolszczyzny, poprzez Dolny Œl¹sk, Zielonogórskie, po Pomorze Zachodnie w³¹cznie. Jak widaæ z zestawienia, w ci¹gu zaledwie kilku lat liczba wiernych spad³a o przesz³o 30%. Dla lat 1964 i 1965 nie opublikowano danych szczegó³owych; podano jedynie wielkoœci ogó³em: 1964 – 100 907 oraz 1965 – 100 7845. W 1960 r. wielkoœæ ogóln¹ podwy¿szono o 10 000 wiernych trudno weryfikowalnej „diaspory”, a pocz¹wszy od 1962 r. mia³a ona siê kszta³towaæ na poziomie 5000 osób. Spadek wiernych odnotowa³y wszystkie diecezje, w najmniejszym stopniu cieszyñska. Zasadniczym powodem tego zjawiska by³a masowa emigracja ewangelików do obu pañstw niemieckich, zw³aszcza Niemiec Zachodnich. Wskutek niezwykle niekiedy represyjnej polityki w³adz wobec ludnoœci miejscowej na ziemiach odzyskanych (Opolszczyzna, Mazury) wiele osób zdecydowa³o siê na opuszczenie Polski6. Owa represyjna polityka dotyka³a ludnoœæ „niechcian¹” – w tym ewangelików – tak¿e na pozosta³ych obszarach kraju. St¹d wspomniany exodus odnotowa³y wszystkie diecezje7. Wraz z wiernymi Polskê opuœci³o tak¿e kilkunastu duchownych. Analizuj¹c statystyki dotycz¹ce placówek duszpasterskich mo¿na by odnieœæ wra¿enie, i¿ spadek wiernych nie zawa¿y³ w sposób istotny na ich stanie (w 1956 r. – 130 parafii, 158 zborów i 116 stacji kaznodziejskich; w 1965 – odpowiednio 125, 90 i 180)8. Jednak i tu zasz³y znaczne zmiany na niekorzyœæ, zw³aszcza gdybyœmy rozpatrywali relacje iloœciowe pomiêdzy zborami a stacjami kaznodziejskimi. Widaæ to by³o wyraŸnie w odniesieniu do diecezji wroc³awskiej (1956 r. – 10 parafii i 33 zbory; 1965 r. – 11, 12 i 16 stacji kaznodziejskich), mazurskiej (1956 r. – 45, 54 i 31; 1965 r. – 35, 30 i 56), a nawet katowickiej (1956 r. – 31, 35 i 25; 1965 r. – 33, 16 i 42). Nie dysponujemy niestety jak dot¹d szczegó³owymi statystykami dotycz¹cymi liczebnoœci poszczególnych parafii, zborów i stacji kaznodziejskich. Tylko bowiem poprzez analizê tych danych (kszta³tuj¹cych siê na przestrzeni lat) moglibyœmy uzyskaæ obraz os³abienia struktury duszpasterskiej Koœcio³a. Prób¹ cz¹stkowej ilustracji tego zagadnienia mog¹ byæ dane dotycz¹ce niektórych praktyk religijnych oraz nauki religii. W odniesieniu do chrztów (1956 r. – 3105; 1965 r. – 1780), konfirmacji (1956 r. – 3226; 1965 r. – 1610), œlubów (1956 r. – 1156; 1965 r. – 603) oraz pogrzebów (1956 r. – 2096; 1965 r. – 1392) praktycznie rzecz bior¹c wszystkie diecezje odnotowa³y ich spadek, niekiedy doœæ wyraŸny, np. 5. Por. „Kalendarz Ewangelicki” 1966, s. 284 oraz „Kalendarz Ewangelicki” 1967, s. 293.. Znakomit¹ ilustracj¹ owej polityki s¹ liczne prace A. Saksona, a zw³aszcza: Mazurzy – spo³ecznoœæ pogranicza, Wyd. Instytut Zachodni, Poznañ 1990. 6. 7 Gdyby przyj¹æ za podstawê obliczeñ rok 1954, to dane te np. w odniesieniu do diecezji mazurskiej przedstawia³yby siê jeszcze niekorzystniej. Mo¿na tu przytoczyæ pismo zastêpcy kierownika Wydzia³u do Spraw Wyznañ PWRN w Olsztynie z 26.11.1963 r. do Urzêdu „(...) Na prze³omie lat 1955– 1960 z terenu Warmii i Mazur uby³o oko³o 27 000 ewangelików, a w latach 1962–1963 – 4268”, AAN UdW, sygn. 68/7. 8. Wed³ug „Kalendarz Ewangelicki” 1958, s. 314; „Kalendarz Ewangelicki” 1967, s. 294..

(5) Koœció³ Ewangelicko-Augsburski w Polsce.... 69. chrzty w diecezji mazurskiej (1956 r. – 1206; 1965 r. – 575) i warszawskiej (1956 r. – 213; 1965 r. – 71). Z wyj¹tkiem diecezji cieszyñskiej spadek ów mo¿na by³oby powi¹zaæ – niezale¿nie od struktury demograficznej spo³ecznoœci diecezjalnej – z ubytkiem wiernych i zasadniczo ze wspomnianym exodusem. Przecz¹ temu po czêœci dane dotycz¹ce nauki religii dzieci i m³odzie¿y (1959 r. – 8267 dzieci; 1965 – 10461)9. W tym wzglêdzie sytuacja zmieni³a siê na korzyœæ i coraz wiêkszy odsetek dzieci ewangelickich by³ obejmowany systematyczn¹ form¹ nauczania koœcielnego. Dla parafii diasporalnych pomocna mog³a siê tu okazaæ i w rzeczywistoœci okaza³a ustawa o oœwiacie i wychowaniu z 1961 r., która umo¿liwia³a tworzenie punktów katechetycznych (z co najmniej 5 uczniami)10. Dla pe³niejszego obrazu stanu posiadania Koœcio³a nale¿a³oby przybli¿yæ inne dane, dotycz¹ce np. duchowieñstwa, obiektów sakralnych czy posiadanej (b¹dŸ u¿ytkowanej) ziemi. Dla 1965 r. dane te przybli¿a tabela 2. W ci¹gu 10 lat liczba u¿ytkowanych koœcio³ów zmniejszy³a siê o 32 obiekty, ziemi o blisko 100 ha, natomiast nieznacznie (o 13) wzros³a liczba kaplic. Nieliczne niekiedy spo³ecznoœci parafialno-zborowe nie by³y w stanie utrzymaæ du¿ych œwi¹tyñ. Wiele œwi¹tyñ opustosza³o. Spad³a iloœæ cmentarzy (o 42). By³y to czêsto cmentarze nieczynne, wymagaj¹ce kosztownych konserwacji i zabezpieczeñ. Tabela 2. Koœció³ Ewangelicko-Augsburski w 1965 r. (wybrane dane statystyczne) Diecezja Cieszyńska Katowicka Mazurska Pomorsko-wielkopolska Warszawska Wrocławska Razem a. Duchowni. Pracownicy świeccy. Kościoły. Kaplice. Cmentarze. Ziemia w ha. 24 23 18 11 14 11. 80 111 63 26 45 13. 12 74 51 26 32 23. 28 32 41 20 16 14. 42 72 147 40 119 17. 38,97 61,27 66,43 84,45 121,2 –. 101a. 338. 218. 151. 437. 372,32. stan na 1.07.1966 r.; ponadto 4 duchownych na stanowiskach wydzielonych i 8 emerytów. Źród³o: „Kalendarz Ewangelicki” 1967, s. 294–303.. Nale¿y w tym miejscu nadmieniæ, i¿ wszelki maj¹tek trwa³y (œwi¹tynie, plebanie itp., ziemia) na terenie ziem odzyskanych, przekazany Koœcio³om i zwi¹zkom religijnym, stanowi³ w³asnoœæ Skarbu Pañstwa, natomiast wspólnoty wyznaniowe by³y jedynie jego u¿ytkownikami. Dotyczy³o to maj¹tku na terenie diecezji mazurskiej, wroc³awskiej oraz czêœciowo katowickiej (taka sytuacja utrzymywa³a siê a¿ do 1971 r.). W przypadku zaprzestania dzia³alnoœci i u¿ytkowania gruntów przez 9 10. Wed³ug „Kalendarz Ewangelicki” 1961, s. 307; „Kalendarz Ewangelicki” 1967, s. 294. Dz.U. z 1961 r., nr 32, poz. 160..

(6) Kazimierz Urban. 70. parafie i zbory na tych terenach area³y te pozostawa³y do dyspozycji w³adz lokalnych. Powy¿sze wywody powinna uzupe³niæ informacja o podstawach finansowych dzia³alnoœci Koœcio³a w omawianym okresie. Niestety brak jest, jak dot¹d, dostêpu do materia³ów, które umo¿liwi³yby pe³niejsz¹ analizê. Podstawowym Ÿród³em by³y – zgodnie z tradycj¹ i praktyk¹ protestanck¹ – sk³adki wiernych. Jak wynika z materia³ów Urzêdu z pocz¹tków lat 60., wynosi³y one jeden procent od dochodów wiernego, co w praktyce mia³o dawaæ miesiêcznie 10 z³ od g³owy rodziny i 3 z³ od cz³onka rodziny11. Chodzi³o tu o tzw. wiernych zarejestrowanych, czyli op³acaj¹cych sk³adki. W wybranych latach sytuacja ta przedstawia³a siê nastêpuj¹co: 1956 r. – 53 450 zarejestrowanych, 1957 r. – 47 336, 1959 r. – 41 096, 1960 r. – 40 055, 1962 r. – 40 712, 1963 r. – 39 629, 1964 r. – 39 117, 1965 r. – 39 16312. Pewne dochody, niewielkie zreszt¹ wskutek represyjnej polityki podatkowej (o czym dalej), uzyskiwa³ Koœció³ z dzier¿awy i wynajmu obiektów. Przynajmniej w latach 1960–1965 w³adze centralne Koœcio³a by³y dotowane rokrocznie w wysokoœci do 1 000 000 z³ na dzia³alnoœæ bie¿¹c¹ oraz 400 000 z³ na remonty i konserwacjê œwi¹tyñ z Funduszu Koœcielnego13. Po wydarzeniach paŸdziernikowych zaistnia³a mo¿liwoœæ otrzymywania pomocy zagranicznej od pokrewnych Koœcio³ów i organizacji miêdzywyznaniowych (Œwiatowa Rada Koœcio³ów, Œwiatowa Federacja Luterañska), skrupulatnie zreszt¹ nadzorowanej przez Urz¹d. W interesuj¹cym nas okresie Koœció³ otrzyma³ „wp³ywy dolarowe” w wysokoœci: 1961 r. – 55 262, 93; 1962 r. – 44 240; 1963 r. – 73 055; 1964 r. – 38 021; 1965 r. – 82 12014. Wymienione powy¿ej dochody by³y po¿ytkowane na szczeblu parafialnym, diecezjalnym i centralnym. W pierwszym przypadku sk³adki parafialne mia³y zabezpieczaæ obiekty kultu, inne obiekty, cmentarze oraz utrzymanie duchownego i innych pracowników. Koszty funkcjonowania diecezji by³y raczej symboliczne. Natomiast wiele œrodków poch³ania³o utrzymanie i dzia³alnoœæ w³adz zwierzchnich oraz rozmaitych agend, a tak¿e poprzez dotowanie centralne innych instytucji. Spadek wiernych musia³ wiêc wywrzeæ szczególny wp³yw na wiele dziedzin dzia³alnoœci koœcielnej. Charakteryzuj¹c stan posiadania nie mo¿na pomin¹æ wydawnictwa „Zwiastun”, wielce zas³u¿onego dla Koœcio³a i protestantyzmu w Polsce. Prowadzi³o ono z racji reglamentacji w³adz ograniczon¹ dzia³alnoœæ, jednak jego nak³adem ukazywa³ siê systematycznie dwutygodnik „Zwiastun” w nak³adzie 8500 egz. (do lat 60. – 9500 11 Por. pismo wicedyrektora Urzêdu A. Skar¿yñskiego z 25.03.1964 r. do Wydzia³u Administracyjnego KC PZPR (w za³¹czeniu „Notatka o sytuacji Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego w PRL”), AAN UdW, sygn. 96/7. 12 Dane dla roku: 1956 („Kalendarz Ewangelicki” 1958, s. 315), 1957 („Kalendarz Ewangelicki” 1959, s. 274), 1959 („Kalendarz Ewangelicki” 1961, s. 307), 1960 („Kalendarz Ewangelicki” 1962, s. 288), 1962 (“Kalendarz Ewangelicki” 1964, s. 293), 1963 („Kalendarz Ewangelicki” 1965, s. 321), 1964 („Kalendarz Ewangelicki” 1966, s. 282), 1965 („Kalendarz Ewangelicki” 1967, s. 294). 13. Por. przypis 11.. 14. Pismo Konsystorza z 18.01.1971 r. do Urzêdu, AAN UdW, sygn. 131/35..

(7) Koœció³ Ewangelicko-Augsburski w Polsce.... 71. egz.) oraz rokrocznie „Kalendarz Ewangelicki” w nak³adzie 12 000 egz.15. Rokrocznie wydawano te¿ 4–5 pozycji nieperiodycznych, w wiêkszoœci w nak³adzie od 1 do 5 tys. egzemplarzy. Koœció³ wyj¹tkowo mia³ rozwi¹zany problem kszta³cenia duchowieñstwa. Mo¿liwoœæ ta, ograniczona, ale jednak, istnia³a najpierw na Wydziale Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego, a nastêpnie – od jesieni 1954 r. – na Sekcji Ewangelickiej Chrzeœcijañskiej Akademii Teologicznej w Warszawie. W pocz¹tkach lat 60. rokrocznie studiowa³o kilkunastu luteran, z których co roku kilku zasila³o kadry duszpasterskie16. W formie ju¿ szcz¹tkowej prowadzona by³a dzia³alnoœæ charytatywna – domy opieki dla doros³ych. W pocz¹tkach lat 60. czynnych by³o 5 domów opieki (Dziêgielów, Miechowice, Sorkwity, Konstancin-Jeziorna, Wêgrów), w których przebywa³o do 80 pensjonariuszy. By³y one utrzymywane z op³at podopiecznych, dotacji resortu zdrowia (tak¿e i w³adz koœcielnych) oraz nieregularnie z pomocy zagranicznej. Trudno rozs¹dziæ, czy zbory niepolskie Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego nale¿a³oby zaliczyæ do jego stanu posiadania. By³y one autonomiczne, nie stanowi³y czêœci sk³adowej Koœcio³a – jednak to w³adze koœcielne sprawowa³y nadzór i opiekê duszpastersk¹ nad cz³onkami tych zborów narodowoœci niemieckiej 17 . W po³owie lat 50. liczebnoœæ tych zborów szacowana by³a na 40–50 tys. cz³onków. Niemniej wskutek wyjazdów po 1956 r. w pocz¹tku lat 60. wykazywano w statystykach ok. 2 300 osób. Ze wzglêdu na zainteresowanie Urzêdu do Spraw Wyznañ t¹ problematyk¹ (o czym dalej) nale¿a³oby w tym miejscu wspomnieæ o Polonii luterañskiej, o której mo¿emy mówiæ dopiero od czasów II wojny œwiatowej. Pierwsza sta³a parafia zosta³a zorganizowana w 1945 r. w Londynie i ona da³a podwaliny pod utworzony w 1953 r. Polski Koœció³ Ewangelicko-Augsburski na ObczyŸnie18. Zwierzchnikiem tego¿ Koœcio³a zosta³ bp W³adys³aw Fierla. Na prze³omie lat 50. i 60. szacowano luteran polskich w Wielkiej Brytanii na ok. 300019. Biskupowi W. Fierli podlega³y te¿ oœrodki duszpasterskie w Niemczech Zachodnich, które mia³y skupiaæ ok. 20 tys. cz³onków, w Pary¿u i Toronto. Wielu luteran Polaków, utrzymuj¹c wiêŸ z bpem Fierl¹ nale¿a³o do zborów amerykañskich. Po 1956 r., kiedy zaistnia³y mo¿liwoœci, bp Fierla nawi¹za³ kontakty z kierownictwem Koœcio³a w Polsce i by³ zainteresowany wsparciem (literatura, duchowieñstwo) luterañskiego duszpasterstwa emigracyjnego. 15. Por. Informacja Wydawnictwa z 20.11.1963 r., AAN UdW, sygn. 68/7.. Systematycznie o studiach i nowych ordynacjach duchownych informowano na ³amach „Zwiastuna” (do 1961 r. – „Stra¿nica Ewangeliczna”) oraz „Kalendarza Ewangelickiego”. 16. 17 Por. R. Michalak, Kwestia ewangelickich „zborów niepolskich” w latach 1945–1957, „Przegl¹d Zachodniopomorski”, T. XVI (XLV), R. 2001, z. 2, s. 7–30. 18 Nasi Rodacy na obczyŸnie (Polski Koœció³ Ewangelicko-Augsburski), „Kalendarz Ewangelicki” 1964, Warszawa 1963, s. 163–176. 19. Informacje tu przywo³ane zaczerpniêto z materia³ów cytowanych w przypisie 11..

(8) Kazimierz Urban. 72. Z wyj¹tkiem dwóch ostatnich zagadnieñ wczeœniejsze wywody zasygnalizowa³y jedynie stan posiadania Koœcio³a w pierwszej po³owie lat 60., ograniczaj¹c siê do charakterystyki – i to iloœciowej – elementów tego stanu. Poni¿ej przybli¿one zostan¹ wybrane problemy, z regu³y sporne i nierozwi¹zane, które stan¹ siê przedmiotem licznych rozmów i pertraktacji pomiêdzy biskupem Koœcio³a i Konsystorzem (zwierzchni organ wykonawczy Koœcio³a) z jednej strony, a z drugiej – bezpoœrednim „nadzorc¹” administracyjno-pañstwowym: Urzêdem do Spraw Wyznañ. Prze³om lat 50. i 60. zdawa³ siê byæ korzystny dla Koœcio³a i procesów stabilizacyjnych. W maju 1959 r. biskupem Koœcio³a (zwierzchnikiem) zosta³ wybrany ks. Andrzej Wantu³a, profesor Chrzeœcijañskiej Akademii Teologicznej 20. Nale¿a³ on do eminentnych dzia³aczy koœcielnych, by³ znany w wielu œrodowiskach konfesyjnych, luterañskich i ekumenicznych. Uznaniem jego aktywnoœci w miêdzynarodowym œwiecie luterañskim by³ wybór na jednego z trzech wiceprezydentów Œwiatowej Federacji Luterañskiej (1963–1970). Znacz¹co zas³u¿y³ siê w odbudowie dwui wielostronnych stosunków miêdzykoœcielnych, przerwanych w okresie stalinizmu21. By³ on tak¿e pozytywnie postrzegany przez Urz¹d do Spraw Wyznañ i to Urz¹d w znacznym stopniu sprawi³, i¿ móg³ obj¹æ najwy¿sze stanowisko w Koœciele. Znany by³ równie¿ z otwartej, umiarkowanej postawy wobec w³adz pañstwowych. Jednak na stosunkach pañstwowo-koœcielnych (i koœcielno-pañstwowych) wa¿y³a wci¹¿ katastrofalna sytuacja materialna Koœcio³a. Znalaz³o to swój wyraz w kilku memoria³ach skierowanych przez Konsystorza do Urzêdu do Spraw Wyznañ. Nale¿y tu odnotowaæ pismo prezesa Konsystorza Brunona Umgeltera z 13 stycznia 1960 r., w którym m.in. stwierdza on: „Ofiarnoœæ wiernych i wysi³ki organizacyjne w³adz wszystkich stopni, mimo trudnych warunków materialnych Koœcio³a, przez ca³y okres powojenny zapobiega³y za³amaniu finansowemu. Obecnie jednak zaczynaj¹ pojawiaæ siê oznaki katastrofy finansowej. Stosowane wbrew przepisom dekretu o stosunku Pañstwa do Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego w R.P. (z 1936 r. – K.U.) obci¹¿enia podatkowe, na Ziemiach Odzyskanych wysokie czynsze na niezbêdne Koœcio³owi pomieszczenia pozakultowe (plebanie, sale parafialne itp.) s¹ takim ciê¿arem, którego nawet silniejsze jednostki nie znios¹ i który musi doprowadziæ organizacyjnej likwidacji wiêkszoœci parafii i zborów (...) Konsystorz ponownie zwraca siê z proœb¹ o generalne uregulowanie spraw Koœcio³a i zapobie¿enie jego organizacyjnej likwidacji”22. W piœmie wyszczególnionych zosta³o osiem zagadnieñ, których za³atwienie uznano za konieczne „dla uregulowania spraw Koœcio³a i zapewnienia mu najskromniejszej egzystencji”. Wiêkszoœæ tych postulatów dotyczy³a kwestii lokalno-czynszowych i podatkowych. Najwa¿niejszy z nich, zreszt¹ przez Urz¹d odrzucony, zmierza³ do przywró20 Por. zwiêz³y biogram w: J. Szturc, Ewangelicy w Polsce. S³ownik biograficzny XVI–XX w., Wyd. Augustana, Bielsko-Bia³a 1998, s. 311–312. 21 O pocz¹tkach odbudowy tych kontaktów por. K. Urban, Koœció³ Ewangelicko-Augsburski w Polsce a Zachód w po³owie lat piêædziesi¹tych XX wieku [w:] Religia i polityka, red. B. Grott, Wyd. Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków 2000, s. 275–290. 22. Pismo prezesa Konsystorza B. Umgeltera z 13.01.1960 r. do Urzêdu, AAN UdW, sygn. 38/88..

(9) Koœció³ Ewangelicko-Augsburski w Polsce.... 73. cenia art. 13 dekretu z 1936 r., przewiduj¹cego przywileje pod wzglêdem podatkowym. Odrzucony te¿ zosta³ postulat dotycz¹cy zabezpieczenia przez pañstwo emerytur dla duchowieñstwa oraz ewentualnie wdów i sierot. Urz¹d nie wyrazi³ równie¿ zgody na umorzenie dotychczas wymierzonych podatków i czynszów, zw³aszcza na ziemiach odzyskanych. Trzeba nadmieniæ, i¿ to w tym czasie naros³y z tego tytu³u zaleg³oœci i np. wydzia³y gospodarki komunalnej wojewódzkich i powiatowych Rad Narodowych przyst¹pi³y z ca³¹ bezwzglêdnoœci¹ do ich egzekwowania, sekwestruj¹c nierzadko mienie ruchome parafii, a nawet duchowieñstwa (np. parafie w Lewinie Brzeskim, Wa³brzychu, Cieplicach, Bytomiu i in.)23. Podwy¿szone czynsze szacowane by³y na powa¿n¹ kwotê ok. 500 tys. z³otych24. Dla porównania projekt bud¿etu w³adz zwierzchnich Koœcio³a (Konsystorza) przewidywa³ przychody w wysokoœci miliona z³otych, z tego 250 tys. z³ mia³y stanowiæ „sk³adki ogólnokoœcielne”, a 579 tys. z³ dotacja Urzêdu z Funduszu Koœcielnego25. Konsystorz nie móg³ wiêc uruchomiæ specjalnych dotacji dla podupad³ych parafii. Dok³adnie dwa lata póŸniej prezes Konsystorza skierowa³ do Urzêdu podobne pismo-memoria³, z tym, ¿e dotyczy³ on bie¿¹cych spraw, a raczej dotkliwych i niesprawiedliwych posuniêæ administracji centralnej i terenowej wobec Koœcio³a26. Pismo to jest tym cenniejsze, i¿ zawiera szacunki dodatkowych dla Koœcio³a wydatków, jakie te czy inne decyzje wywo³a³y. Najpowa¿niejsze zwi¹zane by³y z wymiarem i œci¹ganiem œwiadczeñ na Fundusz Gospodarki Mieszkaniowej od nieruchomoœci koœcielnych i lokali zajmowanych przez Koœció³. Szacowano je na ok. milion z³otych rocznie. Spadek wp³ywów o blisko 500 tys. z³otych mia³y spowodowaæ decyzje w³adz lokalnych obni¿aj¹ce czynsze od budynków koœcielnych wydzier¿awianych na cele oœwiatowe. Poruszono te¿ sprawê nieczynnych cmentarzy, stanowi¹cych w³asnoœæ Koœcio³a. Wreszcie poruszona zosta³a sprawa sprzeda¿y œwi¹tyñ zagarniêtych przez Koœció³ Rzymskokatolicki. W piœmie tym stwierdzono, i¿ „(...) wszelkie wysi³ki naszego Koœcio³a w kierunku ustabilizowanych ram gospodarki finansowej nara¿one zosta³y na tak powa¿ne wstrz¹sy ze strony ró¿nych w³adz, ¿e Koœció³ stoi w obliczu kompletnej katastrofy finansowej, a dotacja Funduszu Koœcielnego nie bêdzie mog³a byæ zu¿yta na potrzeby Koœcio³a, a jedynie na czêœciowe pokrycie op³at i ciê¿arów, które ostatnio zosta³y na Koœció³ na³o¿one”. Urz¹d do Spraw Wyznañ rozmaicie siê odniós³ do spraw poruszonych w piœmie Konsystorza27. W odniesieniu do niektórych widzia³ mo¿liwoœci z³agodzenia 23 Por. odrêczna „Notatka” (bez daty i autora) dotycz¹ca tych kwestii, tam¿e. Znalaz³o siê w niej znamienne zdanie w kontekœcie sekwestru: „To czego nie potrafi³ osi¹gn¹æ Hozjusz i Piotr Skarga realizuje obecnie MGK” (Ministerstwo Gospodarki Komunalnej – K.U.). 24 Tak w zapiskach odrêcznych A. Wo³owicza, naczelnika Wydzia³u III Urzêdu, pt. „Rozmowa z Prez. Umgelterem”, tam¿e. Por. te¿ akta: AAN UdW, sygn. 38/91 i 38/94. 25 Projekt preliminarza bud¿etowego przy piœmie Konsystorza z 2.05.1960 r. do Urzêdu, AAN UdW, sygn 38/115. 26. Pismo B. Umgeltera z 1.02.1962 r. do Urzêdu, AAN UdW, sygn. 45/144.. „Notatka w sprawie memoria³u Konsystorza Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego z dnia 1.02.1962 r. l.dz. 329/62 o sprawie sytuacji finansowej Koœcio³a” z 19.02.1962 r. (opracowana przez A. Merkera), tam¿e. 27.

(10) Kazimierz Urban. 74. skutków decyzji administracyjnych (np. sprawa zrzeczenia siê w³asnoœci cmentarzy, mo¿liwoœæ obni¿enia œwiadczeñ na rzecz Funduszu Gospodarki Mieszkaniowej), w czêœci natomiast nie by³ w stanie zadoœæuczyniæ postulatom Koœcio³a (np. obni¿enie stawek ZUS od uposa¿eñ duchowieñstwa i œwieckich pracowników koœcielnych). Konsystorz dotkn¹³ równie¿ niezwykle trudnego i z³o¿onego zagadnienia, a mianowicie sprawy maj¹tku koœcielnego (œwi¹tynie, plebanie), który zosta³ po wojnie zagarniêty przez Koœció³ Rzymskokatolicki. Konsystorz próbowa³ uregulowaæ t¹ sprawê kompleksowo i kompromisowo, kieruj¹c w listopadzie 1957 r. stosowne propozycje do prymasa S. Wyszyñskiego. Pozosta³y one jednak bez odpowiedzi28. Koœcio³owi Ewangelicko-Augsburskiemu pozostawa³o jedynie dochodzenie praw na drodze s¹dowej i takie procesy toczy³y siê od wielu lat. W³adze koœcielne by³y œwiadome, i¿ nawet w przypadku przychylnego wyroku nie bêd¹ w stanie odzyskaæ maj¹tku. Œwiadom tego by³ równie¿ Urz¹d do Spraw Wyznañ. Wed³ug wykazu z 1965 r. Koœció³ Rzymskokatolicki u¿ytkowa³ 25 koœcio³ów i kaplic oraz kilkanaœcie plebanii, stanowi¹cych w³asnoœæ ewangelików29. Konsystorz proponowa³ wyra¿enie zgody na sprzeda¿ wzglêdnie wydzier¿awienie wymienionych i innych nieruchomoœci Koœcio³owi Rzymskokatolickiemu. O wiele wiêcej obiektów (plebanii, budynków itp.) znalaz³o siê w rêkach instytucji pañstwowych i spo³ecznych (zw³aszcza w woj. lubelskim, ³ódzkim i bia³ostockim), których wartoœæ wynosi³a ok. 9 mln z³otych. Kolejne, przejmowane ju¿ na prze³omie lat 50. i 60., szacowano na 6 mln z³otych30. Konsystorz prosi³, by w ramach rekompensaty za przejmowane mienie Urz¹d przyzna³ dotacjê rataln¹ w wysokoœci 3 mln z³otych na budowê Oœrodka Ewangelickiego w Warszawie. Powy¿sze problemy nie wyczerpywa³y zagadnienia maj¹tku ewangelickiego. Bowiem spadek wiernych postawi³ na porz¹dku dziennym sprawê opustosza³ych lub nieczynnych koœcio³ów i kaplic, ich utrzymania, remontów, konserwacji itp. W 1964 r. w³adze koœcielne szacowa³y koszty remontów i konserwacji na ok. 22 miliony z³otych. Zdawa³y sobie równie¿ sprawê z tego, i¿ spo³ecznoœæ luterañska w Polsce nie udŸwignie tak olbrzymiego ciê¿aru. St¹d wysuwano nawet propozycje przekazania pañstwu ok. 140 koœcio³ów i kaplic, zbytecznych dla potrzeb duszpasterskich31. Urz¹d nie by³ jednak skory, przede wszystkim ze wzglêdów politycznych (opinia „Zachodu”), do przejêcia tych obiektów i odsuwa³ podjêcie decyzji na czas bli¿ej nieokreœlony. Ale nadmieniæ trzeba, ¿e Urz¹d (i nie tylko) nie by³ te¿ sk³onny do wydatniejszego wzmocnienia podstaw materialnych Koœcio³a wykorzystuj¹c inicjatywy samych ewangelików. Do tych inicjatyw zaliczyæ nale¿y próby utwo28 Por. pismo Konsystorza z 27.05.1958 r. do Parafii Rzymskokatolickiej w Zgorzelcu, AAN UdW, sygn. 26/194. 29 Por. „Wykaz nieruchomoœci ewang. znajduj¹cych siê w u¿ytkowaniu Koœcio³a R.K.” (bez daty i autora), AAN UdW, sygn. 69/6. 30. Por. „Notatka...”, przypis 11.. Por. notatki odrêczne A. Wo³owicza z rozmowy B. Umgeltera z A. Skar¿yñskim w dniu 3.03.1964 r., AAN UdW, sygn. 68/7. 31.

(11) Koœció³ Ewangelicko-Augsburski w Polsce.... 75. rzenia organizacji spo³ecznej pod nazw¹ Stowarzyszenie Ewangelików Polskich32. Utworzono nawet Spo³eczn¹ Centralê Gospodarcz¹ „Fidex”, która rozpoczê³a dzia³alnoœæ gospodarcz¹, lecz rych³o zosta³a postawiona w stan likwidacji33. Tak¿e Stowarzyszenie Ewangelików Polskich wskutek negatywnej opinii Urzêdu nie zosta³o zarejestrowane 34. Powy¿sze wydarzenia zasygnalizowa³y problem selektywnoœci polityki realizowanej przez Urz¹d wobec Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego w omawianym okresie. Z jednej strony mo¿na by³oby wskazaæ na konkretne wsparcie Urzêdu zmierzaj¹ce do wzmocnienia Koœcio³a i jego struktur, z drugiej na posuniêcia, które w takim czy innym stopniu owo wzmocnienie hamowa³y czy wrêcz unicestwia³y. Uwzglêdniaj¹c ówczesne realia spo³eczno-polityczne, a zw³aszcza realizowan¹ politykê wyznaniow¹ w ogólnoœci, do tych pierwszych zaliczyæ by³oby mo¿na nastêpuj¹ce rozstrzygniêcia i posuniêcia: – utworzenie funduszu socjalnego dla duchownych i pracowników Koœcio³a oraz objêcie tym funduszem diakonii35, – uporz¹dkowanie dzia³alnoœci diakonatu poprzez jego scalenie i wzmocnienie organizacyjne 36, – budowa Oœrodka Ewangelickiego w Warszawie37, – rozszerzenie kontaktów zagranicznych, przede wszystkim z Koœcio³ami i organizacjami na Zachodzie (z wyj¹tkiem RFN)38, – zwiêkszenie pomocy zagranicznej dla Koœcio³a (z wyj¹tkiem pomocy z RFN)39, – u³atwienia przy uruchamianiu punktów katechetycznych, – wydelegowanie dwóch duchownych do pos³ugi duszpasterskiej w Wielkiej Brytanii40, – ustabilizowanie i nieznaczne rozszerzenie dzia³alnoœci wydawniczej, – zatwierdzenie i wprowadzenie w ¿ycie nowego „Zasadniczego Prawa Wewnêtrznego” 41 . 32 Bli¿sza dokumentacja – m.in. statut, korespondencja, pisma odwo³awcze itp. w: AAN UdW, sygn. 67/21. 33. Fragmentaryczna dokumentacja, tam¿e.. Pismo wicedyrektora Urzêdu J. Lecha z 4.03.1960 r. do wicedyrektora Departamentu Spo³eczno-Administracyjnego MSW, tam¿e. 34. 35. Por. bli¿sza dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 67/18, 68/6, 69/6.. 36. Por. Pismo Urzêdu z 16.04.1960 r. do Konsystorza, AAN UdW, sygn. 38/109, 68/9.. 37. Obszerna dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 68/6.. Por. np. Pismo bpa A. Wantu³y z 12.04.1962 r. do Urzêdu dotycz¹ce wyjazdów zagranicznych w 1962 r., AAN UdW, sygn. 45/149. 38. 39 Chodzi tu o zarówno mo¿liwoœæ uzyskiwania pomocy, jak i stosowania preferencyjnych „przeliczników dolarowych” po tzw. kursie eksportu wewnêtrznego. Te zmiany datowa³y siê ju¿ od 1957 r. Por. m.in. dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 26/188. 40 Por. Pismo bpa A. Wantu³y z 7.04.1964 r. do Urzêdu, AAN UdW, sygn. 68/7. Wydelegowani zostali ksiê¿a Walter Jagucki i Jan Malina. 41 Decyzja p.o. Dyrektora Urzêdu A. Skar¿yñskiego z 26.07.1965 r. w piœmie do Naczelnej Rady Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego, AAN UdW, sygn. 69/7. Tak¿e dokumentacja pod sygn. 68/6 i 67/21..

(12) 76. Kazimierz Urban. Jeœli idzie o nurt drugi polityki realizowanej wobec Koœcio³a – „reglamentacyjno-represyjny”, to niew¹tpliwie nale¿a³oby tu usytuowaæ na pierwszym miejscu wspomnian¹ politykê lokalowo-podatkowo-czynszow¹, która skutecznie podcina³a doœæ w¹t³e podstawy materialne wielu parafii i zborów – i to na ca³ym obszarze pañstwa. Urz¹d do Spraw Wyznañ (i w ogóle administracja wyznaniowa) by³ szczególnie uwra¿liwiony na stosunki luterañsko–rzymskokatolickie, a raczej by³ zainteresowany brakiem tych stosunków. Uk³ada³y siê one Ÿle, konfliktowo, przy czym Ÿród³a tych uprzedzeñ siêga³y niekiedy doœæ odleg³ych czasów. Jednak i po II wojnie œwiatowej pojawi³y siê nowe (sprawa zagarniêtego maj¹tku), wzglêdnie wczeœniejsze uprzedzenia zosta³y wzmocnione (¿ywotnoœæ stereotypu „Polak-katolik, ewangelik-Niemiec”). To wówczas, w 1963 r., biskup A. Wantu³a og³osi³ znany „Okólnik Nr 49”, w którym jakiekolwiek „pertraktacje” i rozmowy z duchowieñstwem rzymskokatolickim w sprawach parafialnych bie¿¹cych uzale¿ni³ od uprzedniej swojej zgody42. W pierwszej po³owie lat 60. Urz¹d bardzo krytycznie odnosi³ siê do kontaktów miêdzykoœcielnych ze œrodowiskami ewangelickimi w Niemczech Zachodnich. W³adze nie by³y wówczas zainteresowane w podtrzymywaniu tych kontaktów, a jeœli ju¿ do nich dochodzi³o, to by³y one postrzegane jako powi¹zane z rewizjonistycznymi oœrodkami w tym kraju, œrodowiskami, które podwa¿a³y przynale¿noœæ ziem odzyskanych do Polski oraz granicê na Odrze i Nysie £u¿yckiej. Niezwykle negatywnie Urz¹d ocenia³ dzia³alnoœæ ewangelickich organizacji pomocowych w RFN, a zw³aszcza „Kirchendienst Ost”. Wywar³ nawet nacisk na bpa A. Wantu³ê (1960 r.), by ten publicznie zdystansowa³ siê od tej pomocy duchowieñstwu i wiernym w Polsce i tej pomocy odmówi³. Odmawiano paszportu duchownym, którzy chcieli odwiedziæ rodziny w RFN, uwa¿nie œledzono wszelkie kontakty, ³¹cznoœæ korespondencyjn¹, przesy³ane paczki43. Pewnego prze³omu w tej „optyce” dokona dopiero w 1965 r. og³oszenie przez Koœció³ Ewangelicki Niemiec s³ynnego memorandum sprawie sytuacji „wypêdzonych” i granicy na Odrze i Nysie. W ramach uprawnieñ nadzorczych Urz¹d i podleg³e mu wojewódzkie wydzia³y do spraw wyznañ (nie mówi¹c o resorcie spraw wewnêtrznych) uwa¿nie œledzi³y dzia³alnoœæ i aktywnoœæ w³adz koœcielnych, duchowieñstwa i dzia³aczy œwieckich. Stara³y siê równie¿ wywieraæ wp³yw i wywiera³y na politykê kadrow¹ w Koœciele. Formalnie podstawy do tego dawa³ (wówczas) dekret z 31 grudnia 1956 r. o obsa-. 42 „Okólnik Nr 49” Biskupa Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego w PRL z 1.03.1963 r. do Przewielebnych Ksiê¿y Seniorów (odpis), AAN UdW, sygn. 67/18. Por. tak¿e sygn. 68/9 (informacja o rozmowie seniora A. Hauptmana z bpem H. Bednorzem) i sygn. 69/6 (notatka A. Wo³owicza o chêci rozmowy bpa H. Bednorza z bpem A. Wantu³¹). 43 W styczniu 1960 r. funkcjonariusze Komendy Wojewódzkiej MO w Opolu dokonali niespodziewanej rewizji u ks. E. Obornego w Krapkowicach, rekwiruj¹c ró¿ne materia³y i ksi¹¿ki. Naczelnik A. Wo³owicz wyjaœniaj¹c t¹ sprawê odnotowa³ 1.02.1960 r.: „KW MO nie ma konkretnych zarzutów w stos. do ks. Obornego. Liczyli, ¿e coœ znajd¹, o ile ma kontakty zagraniczne. Je¿eli nie znajd¹ – to rewizja bêdzie mia³a charakter profilaktyczny”, AAN UdW, sygn. 38/89..

(13) Koœció³ Ewangelicko-Augsburski w Polsce.... 77. dzie i tworzeniu stanowisk koœcielnych44. Przewidywa³ on prawo weta w stosunku do osoby – kandydata na okreœlone stanowisko. Niemniej w praktyce starano siê eliminowaæ „niewygodnych” potencjalnych kandydatów na wczeœniejszych stadiach ich wy³aniania. W Koœciele Ewangelicko-Augsburskim praktycznie wszystkie stanowiska by³y wybieralne, a ponadto wa¿n¹ rolê odgrywa³y organy kolegialne. W³adze przyk³ada³y szczególn¹ wagê do sk³adu w³adz koœcielnych na szczeblu centralnym. Interesowa³a ich osoba zwierzchnika – biskupa Koœcio³a, sk³ad Konsystorza i jego prezesa, sk³ad Synodu (najwy¿sza w³adza uchwa³odawcza) i jego prezesa. Administracja wyznaniowa gromadzi³a szczegó³owe informacje o ewentualnych (czy te¿ przez Urz¹d po¿¹danych) kandydatach, opracowywa³a charakterystyki, powstawa³y te¿ obszerne opracowania o sytuacji Koœcio³a czy w Koœciele. W latach 60. okazjê do tego dawa³y wybory do Synodu (1962 r.) i jego prezesa, wybory Konsystorza (1965 r.) w myœl znowelizowanego Zasadniczego Prawa Wewnêtrznego czy organu urzêduj¹cego Synodu – Wydzia³u Synodalnego (1965 r.)45. W polityce personalnej bp Wantu³a stara³ siê uzyskaæ z Urzêdem consensus, poprzez wczeœniejsze rozmowy i konsultacje, przedk³adane propozycje kandydatur czy wariantowych sk³adów osobowych organów kolegialnych46. W ten sposób stara³ siê unikaæ otwartych sytuacji konfliktowych. Tych kilka przyk³adów mog³oby wystarczyæ dla ilustracji owego drugiego nurtu polityki wobec Koœcio³a, nurtu „reglamentacyjno-represyjnego”. Pod koniec 1963 r. Urz¹d podj¹³ prace nad przygotowaniem materia³u o stanie Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego. Za¿¹da³ m.in. od wojewódzkich wydzia³ów do spraw wyznañ „(...) treœciwej oceny pod wzglêdem politycznym i spo³ecznym – dzia³alnoœci Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego na tamt. terenie”47. ¯¹dano, by uwzglêdniæ w ocenie stosunek „(...) do w³adzy ludowej i jej poczynañ”, a tak¿e stosunek Koœcio³a Rzymskokatolickiego do ewangelików. Domagano siê równie¿ ¿yciorysów i opinii o miejscowych seniorach diecezji. Niezale¿nie od powy¿szych zgromadzono te¿ materia³y o innych dziedzinach aktywnoœci Koœcio³a. Wszystkie te informacje z³o¿y³y siê na obszerne opracowanie pt. „Notatka o sytuacji Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego w PRL”. Jedna z wersji tej notatki zosta³a nastêpnie przes³ana do Wydzia³u Administracyjnego KC PZPR 48. Zasadnicze treœci tego dokumentu, stanowi¹cego analizê po³o¿enia Koœcio³a, zasygnalizowano w niniejszym artykule. Na uwagê zas³uguj¹ jednak wnioski koñ44. Dz.U. Nr 1 z 1957 r., poz. 6.. Por. bogata dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 45/148 (wybory Synodu w 1962 r.); AAN UdW sygn. 69/7 (wybory Konsystorza i Wydzia³u Synodalnego w 1965 r.). 45. 46. Bogaty materia³ do ilustracji tego mechanizmu i taktyki w: AAN UdW, sygn. 69/7.. Por. Pismo Urzêdu z 30.10.1963 r. do Wydzia³ów do Spraw Wyznañ PWRN w Katowicach, Olsztynie, £odzi (miasto i województwo), Wroc³awia (województwo), Bydgoszczy i Gdañska, AAN UdW, sygn. 68/7. 47. 48 Pismo A. Skar¿yñskiego z 24.03.1964 r. do Wydzia³u Administracyjnego KC PZPR, AAN UdW, sygn. 69/7..

(14) Kazimierz Urban. 78. cowe, w których zdecydowano siê wykorzystaæ Koœció³ tak w skali kraju, jak i za granic¹. Zasadnicze zdanie brzmia³o: „Urz¹d ds. Wyznañ okreœli i ustali z kierownictwem koœcio³a ewangelicko-augsburskiego nastêpuj¹ce zasadnicze kierunki dzia³ania...”. Jeœli idzie o kraj, to Koœció³ mia³ siê szerzej w³¹czyæ w prace Polskiej Rady Ekumenicznej, by aktywniej inspirowaæ koœcio³y cz³onkowskie w kierunku organizowania siê na rzecz „przemian spo³eczno-politycznych” oraz „demaskowania i obna¿ania wstecznej dzia³alnoœci” Koœcio³a Rzymskokatolickiego. Krytyka ta mia³a równie¿ dotyczyæ ekumenicznych koncepcji rzymskokatolickich. Kierownictwo Koœcio³a mia³o ponadto inspirowaæ duchowieñstwo i œwieckich do pracy i aktywnoœci w takich organizacjach, jak Front Jednoœci Narodu czy Polski Oddzia³ Chrzeœcijañskiej Konferencji Pokojowej. Wreszcie ³amy „Zwiastuna” mia³y byæ wykorzystane do krytyki œrodowisk rewizjonistycznych koœcielnych w RFN, a w kraju w³adze koœcielne mia³y podj¹æ „(...) czynnoœci zmierzaj¹ce do ca³kowitego wyeliminowania wp³ywów rewizjonistycznych oœrodków koœcielnych NRF na niektórych ksiê¿y czynnie dzia³aj¹cych w koœciele ewangelicko-augsburskim”. W skali miêdzynarodowej w³adzom szczególnie zale¿a³o, by ewangeliccy dzia³acze koœcielni przedstawiali „mocniej ni¿ dot¹d” faktyczny stan stosunków religijnych i swobód wyznaniowych w Polsce – w opozycji do enuncjacji rzymskokatolickich. Widziano nadal œcis³¹ wspó³pracê Koœcio³a ze Œwiatow¹ Rad¹ Koœcio³ów, Œwiatow¹ Federacj¹ Luterañsk¹ i Chrzeœcijañsk¹ Konferencj¹ Pokojow¹ w Pradze. Szczególnie mocno zosta³ wyeksponowany „niemiecki odcinek” zadañ Koœcio³a, zw³aszcza przeciwdzia³anie rewizjonistycznym oœrodkom w RFN49. Urz¹d opowiada³ siê tak¿e za kontynuacj¹ pomocy „dla postêpowej czêœci duchowieñstwa ewangelickiego w NRD” ze strony Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego. Pomoc¹ t¹ by³y zreszt¹ zainteresowane same w³adze NRD50. Dalsze ustalenia dotyczy³y kontaktów Koœcio³a z Poloni¹ luterañsk¹. W³adze koœcielne mia³y opracowaæ „w³asny plan dzia³ania”, który w ogólnoœci zmierza³by do neutralizacji uprzedzeñ Polonii do polskiej powojennej rzeczywistoœci. Dalsze ustalenia – wnioski koñcowe – omawianego dokumentu dotyczy³y ju¿ œciœle wewnêtrznych spraw Koœcio³a: m.in. zatwierdzenia i wprowadzenia nowego prawa wewnêtrznego, rozwi¹zania problemów maj¹tkowych z pañstwem, przyzwolenia Koœcio³owi na sprzeda¿ œwi¹tyñ u¿ytkownikom rzymskokatolickim czy liberalizacji polityki podatkowej wobec biednych parafii. O niektórych z nich w artykule nadmieniono. Natomiast najistotniejsze, o wymiarze polityczno-koœcielnym, zosta³y przybli¿one obszerniej. Orientuj¹ nas one o kierunkach zainteresowañ ówczesnych w³adz polskich, jeœli idzie o anga¿owanie kierownictw koœcielnych i Koœcio³ów w dziedzinach pozakoœcielnych czy na styku „religii i polityki”. „Koœció³ szczególnie mocno nasili na forum miêdzynarodowym dzia³alnoœæ demaskuj¹c¹ rewizjonistyczn¹ i wrog¹ wobec Polski propagandê oœrodków NRF dzia³aj¹c równoczeœnie na rzecz pe³nego poparcia sta³oœci naszych granic na Odrze i Nysie przez organizacje i wybitne osobistoœci, z którymi jest w kontakcie”. 49. 50. Doœæ interesuj¹ce materia³y w: AAN UdW, sygn. 67/18 i 68/6..

(15) Koœció³ Ewangelicko-Augsburski w Polsce.... 79. Wiele poruszonych w artykule zagadnieñ zosta³o jednak potraktowanych (z uwagi na ograniczon¹ objêtoœæ artyku³u) w sposób has³owy. Wymagaj¹ one odrêbnych badañ i publikacji. The Evangelical Church of the Augsburg Confession in Poland during the Early 1960s (Selected Political Issues of the National Government In the Perspectives of Existing Internal Situation) The publication brings to light the state of the Evangelical-Augsburski Church’s possessions in Poland from 1956–1965, which was weakened by the mass exodus of more than 30% of its faithful to western Germany after 1956. Attempts by the Church Authority to rebuild and strengthen its priesthood structures, the repressive policies of the Government towards the Church (including rents, taxation, tight controls over their activities), as well as the creation of the Department of Religious Affairs to control the activities of churches both at home and abroad were identified in the publication..

(16)