Funkcje państwa i rynku z perspektywy kryzysu finansowego

FOLIA OECONOMICA 248, 2011

Janina Godłów-LegiĊdĨ

FUNKCJE PAēSTWA I RYNKU

Z PERSPEKTYWY KRYZYSU FINANSOWEGO

Współczesny kryzys finansowy, którego pierwsze wyraĨne symptomy

wystąpiły w 2007 roku w Stanach Zjednoczonych, spowodował nasilenie

dyskusji wokół roli paĔstwa i rynku. Dla jednych kryzys ten jest dowodem

narastających ułomnoĞci rynku, błĊdnoĞci neoliberalizmu i słusznoĞci teorii

Keynesa, inni przyczyny kryzysu wiąĪą z nadmierną podaĪą pieniądza i polityką

podtrzymywania koniunktury bĊdącą w duĪym stopniu efektem keynesowskiej

ideologii. Celem artykułu jest analiza i próba oceny argumentów tych

przeciwstawnych stanowisk. RozwaĪania skoncentrowane są wokół trzech

hipotez. Hipoteza pierwsza: kryzys ujawnia, Īe dominacja krótkookresowych

celów ekonomicznych i politycznych oraz innowacje finansowe zmieniają

zasadniczo rolĊ mechanizmu cenowego. Hipoteza druga: błĊdne jest

przeciwstawianie rynku i regulacji. Hipoteza trzecia: u podstaw kryzysu leĪy

pogwałcenie klasycznych zasad gospodarowania, które ma Ĩródła zarówno

w polityce, jak i metodologii współczesnej ekonomii.

INFORMACYJNA I MOTYWACYJNA FUNKCJA CEN Z PERSPEKTYWY KRYZYSU FINANSOWEGO

Analiza przyczyn współczesnego kryzysu finansowego ujawnia z wielką

ostroĞcią słaboĞci mechanizmu cenowego, które wystĊpowały zawsze oraz

pokazuje nowe zagroĪenia sprawnoĞci informacyjno-motywacyjnej cen

wynikające z głĊbokich zmian zachodzących w systemach gospodarczych,

takich jak innowacje finansowe, przekształcenia struktury własnoĞciowej, brak

regulacji nowych przedmiotów transakcji, osłabienie kontroli podaĪy pieniądza

przez banki centralne. Immanentną i raczej niedocenioną w ortodoksyjnej teorii

ekonomii słaboĞcią mechanizmu cenowego jest to, iĪ informacyjna funkcja cen

ulega zakłóceniu w fazach drastycznych spadków i wzrostów aktywnoĞci

uczestników gry rynkowej. Ma to szczególne znaczenie na rynku papierów

wartoĞciowych. To, iĪ cel uczestników gry giełdowej – zysk wynikający

z róĪnicy kursu kupna i sprzedaĪy – jest funkcją zmieniających siĊ periodycznie

oczekiwaĔ dotyczących kursów papierów wartoĞciowych powoduje, Īe na

rynkach finansowych zwykle nie działa prawo popytu, przywracające

równowagĊ, lecz paradoks spekulacyjny kumulujący nierównowagĊ. Ceny na

tych rynkach pełnią zatem funkcjĊ informacyjną w szczególny sposób:

informując o wzglĊdnej rzadkoĞci przedmiotów transakcji, oddają głównie stan

nastrojów gospodarczych, wykazujących tendencjĊ do irracjonalnej kumulacji.

JeĪeli znaczenie i udział rynków finansowych w systemie gospodarczym roĞnie,

słabną siły przywracające równowagĊ, system ekonomiczny staje siĊ bardziej

podatny na zakłócenia. SkalĊ wzrostu udziału rynków finansowych we

współczesnych gospodarkach w ostatnich dwóch dziesiĊcioleciach ilustruje

stosunek wartoĞci aktywów finansowych do PKB (tab. 1 i 2).

Tabela 1

Rozwój rynków finansowych na Ğwiecie

1990 2007 2008

PKB w bln $ 21,2 56,8 60,7

Aktywa finansowe w bln $ 48 194 178

Aktywa finansowe jako % PKB 227 343 293

ħródło: Global capital markets: Entering a new era, Mc Kinley Global Institute, 2009, s. 9.

Tabela 2

Aktywa finansowe jako % PKB w wybranych krajach i regionach Kraj/region % PKB w 2008 USA 385 Strefa euro 314 Wielka Brytania 326 Japonia 533 Chiny 276 Europa Wschodnia 99 Rosja 68

KoniecznoĞü

nowego

spojrzenia

na

funkcje

cen

wynika

takĪe

z wprowadzenia do obrotu pochodnych instrumentów finansowych i ze skali

wykorzystywania dĨwigni finansowej. W roku 2007 Ğrednie współczynniki

lewarowania osiągnĊły w Japonii wartoĞü 18, w Europie 34. W Stanach

Zjednoczonych w ostatniej fazie ekspansji cyklu 2001–2007 Ğredni

współczynnik dĨwigni finansowej wzrósł z 21 do 30. Instytucje finansowe nie

tylko na wielką skalĊ stosują lewarowanie, ale ponadto ich postĊpowanie w tym

zakresie jest procykliczne. W listopadzie 2007 r., gdy odnotowano w Stanach

Zjednoczonych spadek wartoĞci aktywów wskutek ostrego spadku cen

nieruchomoĞci, Ğredni współczynnik dĨwigni finansowej zmniejszył siĊ z 30 do

24. Współczynnik korelacji miĊdzy trendem lewarowania a zmianami PKB

w Stanach Zjednoczonych w latach 2001–2008 wynosił 0,73

. Stosowanie

dĨwigni finansowej potĊguje procesy, które sprawiają, Īe ceny odzwierciedlają

głównie nastroje, a rynki finansowe w coraz mniejszym stopniu pełnią funkcje

waĪne z punktu widzenia sfery realnej – funkcje dostarczania kapitału

wynikającego z oszczĊdzania i poĞredniczenia miĊdzy oszczĊdzającymi

a inwestującymi. Te „naturalne” funkcje rynków finansowych zdominowane

zostały przez funkcje spekulacyjne, co jest wyrazem powszechnej, zarówno

w sferze prywatnej jak i publicznej, tendencji do realizacji celów

krótkoterminowych. Realny proces tworzenia kapitału, czyli tworzenie kapitału

przez ograniczanie bieĪącej konsumpcji zastĊpowany przez proces tworzenia

pieniądza.

Innowacje na rynkach finansowych i niezwykły rozwój tych rynków sprawia,

Īe krytycznie spojrzeü naleĪy nie tylko na informacyjną funkcjĊ samych

instrumentów finansowych, ale takĪe cen takich strategicznych dóbr, jak ropa

naftowa. Tradycyjna doktryna przedstawia mechanizm cenowy jako oszczĊdny

mechanizm

przekazywania

informacji.

Rozwijając

epistemologiczną

argumentacjĊ za rynkiem Hayek podkreĞlał, Īe w systemie rynkowym wystarczy

niewiele wiedzy, by jego uczestnicy mogli podejmowaü właĞciwe decyzje.

System cenowy pozwala na rozszerzenie zakresu wykorzystania zasobów poza

obszar kontroli jednostkowego umysłu, uwalnia system ekonomiczny od

potrzeby Ğwiadomej kontroli i tworzy bodĨce skłaniające ludzi do podejmowania

właĞciwych działaĔ bez koniecznoĞci wydawania im poleceĔ.

„jest rzeczą cudowną, – pisał Hayek – Īe w przypadku niedoboru surowca

tysiące ludzi bez Īadnego nakazu i mimo nieznajomoĞci przyczyn widząc wzrost

ceny zaczyna surowiec oszczĊdzaü”

.

1

E. P Caldentey, D. Titelman, R. Pineda, The current global financial crisis: What was really „purely prime”?, ECLAC, 2009, s. 20-22.

2 _{F. A. Hayek, Indywidualizm i porządek ekonomiczny, Wydawnictwo Znak, Kraków 1998,}

Zmiany ceny ropy naftowej na rynku Ğwiatowym w 2008 pokazują jednak, Īe

ceny nie zawsze są wyrazem zmian stosunku miĊdzy podaĪą dobra,

a zapotrzebowaniem na to dobro wynikającym z potrzeb produkcji. Ceny nie

pełnią właĞciwie funkcji informacyjnej niezaleĪnie od zasad zawierania

transakcji, bo rynek nie jest abstrakcyjnym instrumentem, którego działanie jest

niezaleĪne od celów i zasad ludzkiego działania. Funkcje i skutki rynku

rozumianego jako splot transakcji bĊdących przejawem dąĪenia ludzi do

zaspakajania potrzeb, wĞród których jest takĪe dąĪenie do zysku, mogą zmieniaü

siĊ wskutek wprowadzenia nowego przedmiotu obrotu takiego, jak transakcje

terminowe. JeĪeli przedmiotem transakcji moĪe byü nie tylko ropa naftowa, ale

takĪe prawo do nabycia okreĞlonej iloĞci tego produktu po okreĞlonej cenie,

cena ropy nie informuje wprost o rzadkoĞci tego produktu, ale głównie

o nastrojach i nasileniu działaĔ spekulacyjnych. Paradoks polega na tym, Īe

instrumenty, które rozwiniĊto w odpowiedzi na duĪą zmiennoĞü cen dóbr, stóp

procentowych i kursów walut w celu zmniejszenia ryzyka, wykorzystywane są

w celach spekulacyjnych, co wpływa na informacyjną funkcje cen i przyczynia

siĊ do ogromnego wzrostu ryzyka w skali całego systemu.

Ceny ropy naftowej charakteryzuje z jednej strony tendencja wzrostowa,

z drugiej zaĞ wielkie fluktuacje. Tendencja wzrostowa znajduje racjonalne

wyjaĞnienie we wzroĞcie zapotrzebowania na ropĊ naftową wynikającym

z dynamicznego wzrostu gospodarki chiĔskiej i indyjskiej. Ale te fundamentalne

czynniki wzrostu ceny nie mogą wyjaĞniaü fluktuacji, które ujawniają zarówno

Ğrednie ceny roczne w okresach kilkuletnich, jak i gwałtowne zmiany

obserwowane w bardzo krótkich okresach. Najbardziej drastycznym przykładem

był rok 2008. W styczniu Ğrednia cena tego strategicznego surowca wynosiła

w Stanach Zjednoczonych 87$ za baryłkĊ, w lipcu osiągnĊła cenĊ 128$,

a w grudniu obniĪyła siĊ do 36,8$

. Fluktuacje te naleĪy wiązaü nie tyle ze

zmianami realnych warunków gospodarowania, co ze zmianami nastrojów

gospodarczych, których znaczenie potĊgowane jest przez moĪliwoĞci, które

stwarzają kontrakty terminowe. To, iĪ moĪna wykorzystaü zmiany koniunktury

gospodarczej do maksymalizacji zysków spekulacyjnych bez dokonywania

realnych transakcji (wiąĪących siĊ z koniecznoĞcią ponoszenia kosztów

transportu i magazynowania) musi wpływaü na czĊstotliwoĞü operacji

spekulacyjnych. To, iĪ rozwój rynku instrumentów pochodnych zmniejszając

koszty transakcyjne oddala rynki finansowe od procesów realnych i zwiĊksza

skłonnoĞü do spekulacji, uĞwiadamia, iĪ zmniejszanie kosztów transakcji moĪe

byü zjawiskiem negatywnym. Wzmacnia to argumenty za opodatkowaniem

transakcji finansowych.

3

Energy Information Administration. Official Energy Statistics from the US Government,

http://www.eia.doe.gov/pub/oil_gas/petroleum/data_publications/petroleum_marketing_annual/his torical/2008/pdf/pmatab1.pdf [dostĊp: lipiec 2010].

Do rozwoju dyskusji wokół opodatkowania transakcji finansowych

przyczyniła siĊ bezpoĞrednio propozycja podatku Jamesa Tobina. WczeĞniej

jednak propozycjĊ podatku, który zmniejszałby skłonnoĞü do spekulacji i działał

dziĊki temu stabilizująco na koniunkturĊ, wysunął John Maynard Keynes.

Szczególnej aktualnoĞci w obecnej sytuacji nabrały nastĊpujące spostrzeĪenia

zawarte w Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza:

W

miarĊ

ulepszania

organizacji

rynków

wystĊpuje

istotne

niebezpieczeĔstwo, Īe spekulacja jednak weĨmie górĊ nad przedsiĊbiorczoĞcią.

(…). Spekulanci mogą byü nieszkodliwi, gdy są niczym piana na spokojnych

wodach

przedsiĊbiorczoĞci.

Ale

sytuacja

staje

siĊ

powaĪna,

gdy

przedsiĊbiorczoĞü zaczyna byü pianą na wodach przedsiĊbiorczoĞci. Gdy

akumulacja kapitału w jakimĞ kraju staje siĊ ubocznym produktem gry

hazardowej, wyniki zawsze bĊdą opłakane (…) UwaĪa siĊ zazwyczaj, Īe

w interesie publicznym leĪy, by domy gry były niedostĊpne i kosztowne. To

samo słuszne jest, byü moĪe, w odniesieniu do giełd (…). Gdy chodzi

o ukrócenie przewagi spekulacji nad przedsiĊbiorczoĞcią w Stanach

Zjednoczonych, bardzo celowa reformą moĪe okazaü siĊ wprowadzenie

znacznego podatku paĔstwowego od transakcji giełdowych

.

Spekulacja wpływa nie tylko na informacyjną funkcjĊ cen, ale takĪe na nie

mniej waĪną z punktu widzenia ideologii gospodarki rynkowej funkcjĊ

motywacyjną. Niezmiernie waĪnym kryterium oceny gospodarki rynkowej jest

jej zdolnoĞü do tworzenia instytucji motywujących do twórczoĞci i wysiłków

prowadzących do wzrostu produkcji słuĪącej poprawie warunków ludzkiego

bytu, do zwiĊkszenia rzeczywistego bogactwa, a nie do przechwytywanie tego

bogactwa od innych. Jak to obrazowo wyraził Douglass North:„JeĪeli matryca

instytucjonalna lepiej wynagradza piractwo (czy bardziej ogólnie: działania

prowadzące do redystrybucji) niĪ działalnoĞü produkcyjną, wtedy uczenie siĊ

przyjmie formĊ uczenia siĊ, jak byü lepszym piratem”

.

Na ogół skupiamy siĊ na zagroĪeniach wynikających z redystrybucji bĊdącej

skutkiem podatków i polityki socjalnej. Ceny kształtujące siĊ na wolnych

rynkach traktowane są jako instrument motywacji słuĪący wzrostowi

produkcyjnoĞci. Kryzys pokazuje, Īe naleĪy poddaü krytycznej analizie ceny

instrumentów finansowych z punktu widzenia ich funkcji redystrybucyjnej.

NaleĪy takĪe zauwaĪyü, Īe działania podejmowane w celu podtrzymania dobrej

koniunktury

i

powstrzymania

kryzysu

słuĪą

zachowaniu

zysków

4

J. M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 139-141. Por. T. Kowalik, Kapitalizm kasyna, [w:] Kryzys. Przewodnik Krytyki Politycznej. Przyczyny, analizy prognozy, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009, s. 68.

5 _{D. C. North, Institutions, Organizations and Market Competition, s. 10,}

spekulacyjnych. Innymi słowy, paĔstwa powstrzymujące kryzysy promują

spekulacjĊ i przyczyniają siĊ do redystrybucji dochodów w kierunku sprzecznym

z wymogami sprawiedliwego i słuĪącego rozwojowi podziału dochodów

.

W „normalnych” czasach niedostateczna uwaga poĞwiĊcana jest redystrybucji

bogactwa poprzez system współczesnych rynków finansowych.

REGULACJA JAKO PRZESŁANKA MECHANIZMU RYNKOWEGO

Spory miĊdzy zwolennikami rynku i paĔstwa w znacznej mierze są

konsekwencją

błĊdnego,

dychotomicznego

pojmowaniu

mechanizmu

rynkowego i paĔstwowej regulacji. Sam jĊzyk sporu, uĪywanie pojĊü ułomnoĞci

rynku, ułomnoĞci regulacji, czy paĔstwa – Ğwiadczy o zakorzenieniu

w ĞwiadomoĞci uczestników polemiki wokół rynku i liberalizmu takiego

dychotomicznego ujĊcia. Tymczasem uzasadnione jest tylko przeciwstawianie

rynku i centralnego planowania, które oznacza bezpoĞrednią regulacjĊ produkcji

(zastĊpowanie decyzji prywatnych przedsiĊbiorców decyzjami centralnego

urzĊdu planowania). Zresztą nawet to przeciwstawianie ma sens jedynie

w ujĊciu modelowym. DoĞwiadczenie historyczne dowiodło, Īe nawet

w krajach, w których władze sprawowały partie komunistyczne, systemy

regulacji zawierały elementy regulacji rynkowej, a zakres wpływu mechanizmu

popytu i podaĪy zaleĪał od dziedzictwa historyczno-kulturowego. JeĪeli zaĞ

rozpatrujemy konkretne systemy gospodarki rynkowej, to w kaĪdym przypadku

podstawą działania mechanizmu rynkowego są okreĞlone reguły dotyczące praw

własnoĞci, zawierania i egzekwowania umów, w tym takĪe okreĞlenie tego, co

moĪe byü przedmiotem umów. Ta koniecznoĞü regulowania działalnoĞci

gospodarczej w sensie okreĞlania podstaw prawnych gry rynkowej jest głĊboko

zakorzeniona w ideologii klasycznego liberalizmu. PotrzebĊ regulacji podstaw

gospodarki rynkowej, czyli własnoĞci prywatnej i zakresu wolnoĞci oraz

znaczenie zaufania do sprawiedliwoĞci władzy podkreĞlał juĪ Adam Smith:

„W paĔstwie, gdzie nie ma regularnego wymiaru sprawiedliwoĞci, gdzie

ludnoĞü nie ma zapewnionej ochrony mienia, a prawo nie gwarantuje wykonania

umów i gdzie wreszcie władza paĔstwowa nie czuwa nad tym, by naleĪnoĞci od

osób, które są w stanie je uiĞciü, egzekwowano regularnie, tam handel

i przemysł wkrótce podupadnie. Krótko mówiąc, handel i przemysł nie mogą

rozwinąü siĊ w Īadnym paĔstwie, gdzie nie ma zaufania do sprawiedliwoĞci

władz”

.

6

Por. M. Thornton, Who Predicted the Bubble? Who Predicted the Crash?,” The Independent Review” 2004, nr 1, s. 15.

7 _{A. Smith, Badania nad natura i przyczynami bogactwa narodów, t. II, Wydawnictwo}

Sprzeciw zwolenników gospodarki rynkowej i liberalizmu wobec interwencji

paĔstwa był głównie sprzeciwem wobec działaĔ arbitralnych oraz nakazów

i zakazów, które uprzywilejowywały poszczególne jednostki, grupy, czy sektory

gospodarki. Nie było to odrzucanie zgodnej z zasadą rządów prawa regulacji

mającej na celu tworzenie jednakowych dla wszystkich ram transakcji

rynkowych. PodkreĞlał to, znany ze swej bezkompromisowej krytyki socjalizmu

i wiernoĞci wobec wolnego rynku, Friedrich von Hayek. Znamienna i waĪna

z punktu widzenia współczesnych sporów o regulacjĊ rynków finansowych jest

nastĊpująca jego wypowiedĨ:

„Z pewną byü moĪe przesadą, lecz nie bez uzasadnienia moĪna by stwierdziü,

Īe uznanie za fundamentalną zasadĊ liberalizmu braku aktywnoĞci paĔstwa, nie

zaĞ polityki Ğwiadomie przyjmującej za swe porządkujące reguły konkurencjĊ,

rynek i ceny oraz wykorzystującej egzekwowane przez rząd ramy prawne w celu

spowodowania, by konkurencja była tak efektywna i dobroczynna, jak to tylko

moĪliwe – z uznaniem jej tam i tylko tam, gdzie nie da siĊ jej usprawniü - jest za

upadek konkurencji odpowiedzialne w równym stopniu co aktywne wsparcie,

jakiego rządy bezpoĞrednio czy poĞrednio udzielały rozrostowi monopoli. (…).

Tradycyjna debata staje siĊ wysoce niezadowalająca wszĊdzie tam, gdzie

sugeruje siĊ, Īe wraz z uznaniem zasad prywatnej własnoĞci i swobody

zawierania umów, które rzeczywiĞcie kaĪdy liberał musi uznawaü, wszystko jest

rozwiązane – jak gdyby prawa własnoĞci czy umów były nam dane raz na

zawsze w swej ostatecznej i najwłaĞciwszej postaci, to znaczy w postaci

pozwalającej na moĪliwie najlepsze funkcjonowanie rynku. Dopiero jednak

wtedy, gdy zgodzimy siĊ co do tych zasad, zaczynają siĊ prawdziwe problemy”

.

Regulacje formalne (prawo) i nieformalne (zasady moralne, zwyczaje

i wartoĞci) leĪą u podstaw sprzyjającego efektywnoĞci gospodarowania

funkcjonowania rynku. Z tej perspektywy zamiast przeciwstawiaü rynek

i regulacje, i rozpatrywaü odrĊbnie ułomnoĞci rynku i paĔstwa, naleĪy skupiü

uwagĊ na dwóch problemach: na tym, jak regulowaü transakcje, aby ceny dobrze

pełniły funkcjĊ informacyjną i motywacyjną i na tym, jak regulowaü działalnoĞü

gospodarczą w długofalowym interesie ogólnym, unikając zagroĪeĔ

wynikających z dąĪenia do realizacji interesów krótkookresowych i pokusy

naduĪycia, które wystĊpują zarówno w Ğwiecie biznesu, jak i polityki.

Przeciwstawianie ułomnoĞci rynku i regulacji związane jest z błĊdem

myĞlenia nazwanym przez Harolda Demsetza sofizmatem nirwany (nirvana

fallacy). Demsetz wskazał na niebezpieczeĔstwa wynikające z analizy i oceny

rzeczywistoĞci gospodarczej opartej na konfrontacji z idealnym wzorcem. Ci,

którzy przyjmują taki punkt widzenia (nirvana approach) poszukują róĪnic

miĊdzy rzeczywistoĞcią a ideałem i kiedy znajdują odstĊpstwa od ideału

8

wyciągają wniosek, Īe proces ekonomiczny charakteryzuje nieefektywnoĞü

.

Z jednej strony mamy do czynienia z identyfikacją wad rynku i przekonaniem,

Īe rząd zawsze moĪe istniejący stan udoskonaliü – tak czynią bezkrytyczni

zwolennicy zwiĊkszania ingerencji paĔstwa; z drugiej strony, bezkrytyczni

zwolennicy rynku wskazują czĊsto wady polityki w taki sposób, jakby istniał

„magiczny rynek”, który wszystkie problemy rozwiąĪe w doskonały sposób.

Bardziej owocną metodą oceny i doskonalenia systemów gospodarczych jest

komparatywna analiza instytucjonalna, której podstawą jest empiryczne badanie

róĪnych układów instytucjonalnych.

CZY U PODSTAW KRYZYSU LEĩY LIBERALIZM?

Aby zająü stanowisko w dyskusji na temat znaczenia ideologii liberalnej

w procesach podejmowania decyzji, które ostatecznie doprowadziły do kryzysu

finansowego, naleĪy najpierw okreĞliü, co rozumiemy pod pojĊciem liberalizmu

i liberalnej ekonomii. JeĪeli pod pojĊciem liberalizmu ukrywa siĊ wyobraĪenie,

Īe wolnoĞü transakcji dąĪących do zysku ludzi zapewnia stabilny wzrost

gospodarczy niezaleĪnie od jakoĞci systemu pieniĊĪnego i formalnych zasad,

które wyznaczają ramy tych transakcji, to na postawione pytanie naleĪy

odpowiedzieü twierdząco. Jednak takie rozumienie liberalizmu jest błĊdne, choü

niestety odpowiada ono nie tylko wyobraĪeniu publicystów, ale takĪe polityków

i ekonomistów, nawet tak wpływowej postaci, jak Alan Greenspan

.

Poszukując winnych kryzysu naleĪy przypomnieü, Īe liberalizm to doktryna

wyrastająca z ekonomii klasycznej, w której akcentowano nastĊpujące zasady

i ograniczenia w procesie gospodarowania:

− bogactwo powstaje w sferze realnej, a nie pieniĊĪnej,

− podstawą racjonalnej gospodarki jest równowaga miĊdzy dochodami

i wydatkami,

− inwestowanie

wymaga

oszczĊdzania,

czyli

ograniczenia

bieĪącej

konsumpcji,

− nadzieja wysokich zysków związana jest z wysokim ryzykiem,

9

H. Demsetz, Information and efficiency: another viewpoint, [w:] Market Failure or Success. The New Debate, T. Cowen, E. Crampton, E. Elgar (red.), Cheltenham-Northampton 2002, s. 107.

10 _{Swoje pojmowanie gospodarki rynkowej i ideologii liberalnej A. Greenspan ujawnił}

w trakcie przesłuchiwania go przez Komitet Nadzoru Bankowego Izby Reprezentantów Stanów Zjednoczonych. Zob. Moja ideologia jest błĊdna, [w:] Kryzys. Przewodnik Krytyki Politycznej, (ed.) op. cit., s. 228.

− popyt na dobra tworzą w istocie inne dobra, a nie pieniądz (prawo Say’a).

Podstawową funkcją pieniądza jest zatem funkcja Ğrodka wymiany, a nie

pobudzanie koniunktury.

Analiza przyczyn kryzysu prowadzi do wniosku, Īe powyĪsze zasady nie

były respektowane. Zgodnie akcentuje siĊ przecieĪ, Īe do kryzysu przyczynił siĊ

niekontrolowany rozwój baĔki spekulacyjnej na rynku nieruchomoĞci i na rynku

kapitałowym oraz dostrzega siĊ związek tych procesów z polityką pieniĊĪną,

brakiem regulacji nowych instrumentów finansowych oraz niedostatecznym

nadzorem systemu bankowego. Kryzys związany jest takĪe z ogromną

nierównowagą miĊdzynarodowych przepływów kapitałowych i rosnącym

zadłuĪeniem gospodarki amerykaĔskiej

. WĞród przyczyn kryzysu wymienia

siĊ z jednej strony brak regulacji, z drugiej zaĞ brak dyscypliny rynkowej. O ile

to pierwsze oznacza niewywiązywanie siĊ paĔstwa z funkcji

instytucjonalno-prawnej, to drugie przejawia siĊ w tym, Īe podmioty transakcji rynkowym

lekcewaĪyły swoje ograniczenia budĪetowe i nie potrafiły właĞciwie oszacowaü

ryzyka, które niosły ich decyzje dotyczące konsumpcji, inwestycji i korzystania

ze Ğrodków obcych.

BłĊdy popełniane zarówno przez podmioty odpowiedzialne za regulacjĊ, jak

i banki oraz ich klientów były konsekwencją tego, Īe nikt nie był w stanie

przewidywaü ryzyka, które kumulowane było w całym systemie ekonomicznym

wskutek

błĊdnej

polityki

pieniĊĪnej,

rosnących

nierównowag

makroekonomicznych,

rozwoju

nowych

instrumentów

finansowych

i niekontrolowanego wykorzystania dĨwigni finansowej. Rosnąca kapitalizacja

rynkowa, tworząc złudzenie rosnącego bogactwa podtrzymywała konsumpcjĊ,

a hojny system bankowy dostarczał Ğrodków realizacji inwestycji na rynku

mieszkaniowym i kapitałowym. PostĊpowano tak, jakby sfera finansowa mogła

byü stałą podstawą wzrostu bogactwa i dobrobytu.

Konfrontacja zasad klasycznego liberalizmu gospodarczego i przyczyn

kryzysu prowadzi do wniosku, Īe zamiast pytaü, czy winowajcą jest liberalizm,

lepiej postawiü pytanie, kto zawiódł bardziej: uczestnicy gry rynkowej, czy

twórcy reguł tej gry, albo jakie błĊdy popełniali jedni i drudzy.

Podstawowe błĊdy twórców reguł to błĊdna polityka pieniĊĪna i brak

regulacji rynków nowych instrumentów finansowych. Z jednej strony niskie

stopy procentowe sprzyjały rozwojowi akcji kredytowej i podtrzymywały boom

na rynku nieruchomoĞci i na rynkach finansowych, z drugiej brak ograniczeĔ

w tworzeniu nowych instrumentów finansowych przyczynił siĊ do powstania

nowej machiny tworzenia pieniądza w oparciu o proces sekurytyzacji.

Sekurytyzacja - jako tworzenie nowych aktywów finansowych w oparciu

11

3 lipca 2010 dług publiczny wynosił ponad 13 bilionów dolarów. Od 28 wrzeĞnia 2007 jego Ğredni dzienny wzrost to 4,14 mld dolarów Zob. U.S. National Debt Clock

o przyszłe strumienie naleĪnoĞci z tytułu udzielonych kredytów, głównie

hipotecznych, a nastĊpnie wykorzystywanie uzyskanych Ğrodków do

kontynuowania akcji kredytowej - oznaczała przerwanie długookresowego

powiązania miĊdzy bankiem a poĪyczkobiorcą i zanik bodĨców do

monitorowania wiarygodnoĞci poĪyczkobiorców przez cały okres umowy

.

Taki sposób finansowania oznaczał wzrost podaĪy pieniądza pozostający

w czĊĞci poza władzą banku centralnego. W całym systemie rosła iloĞü

pieniądza nie tylko wskutek Ğwiadomej decyzji władz monetarnych (niskie stopy

procentowe), ale takĪe w wyniku powiĊkszania bazy dalszej akcji kredytowej

bĊdącego poza władzą banku centralnego (sekurytyzacja). JednoczeĞnie w całym

systemie ekonomicznym rosło ryzyko. Proces mający na celu zmniejszenie

ryzyka przez jego rozproszenie, w istocie przyczyniał siĊ do zwiĊkszenia

ryzyka

. Do wzmoĪenia akcji kredytowej i tworzenia pustego pieniądza

przyczyniał siĊ takĪe wzrost konkurencji w sektorze finansowym bĊdący

skutkiem zmniejszenia władzy banków centralnych wskutek deregulacji rynków

finansowych, która zaznaczyła siĊ z początkiem lat 80.

Obecny stan niepewnoĞci w gospodarce Ğwiatowej potwierdza newralgiczną

rolĊ pieniądza w systemie gospodarczym. NajwaĪniejsze kryzysy finansowe

dwu minionych dekad charakteryzował wzrost płynnoĞci w okresie

bezpoĞrednio poprzedzający wybuch kryzysu. Podczas kryzysu azjatyckiego

współczynnik kredytu do PKB w ciągu piĊciu lat poprzedzających wybuch

kryzysu w Tajlandii wzrósł z 98 do 147 %, a w Malezji z 143 do 187 % PKB.

Boomowi internetowemu w USA towarzyszył wzrost współczynnika kredytu

z 135 do 170% PKB, a ostatni kryzys wiązany głównie z kredytami subprime

poprzedził wzrost kredytowania z poziomu 169% PKB w 2002 roku do 209%

PKB w 2006

. W tym ostatnim przypadku napływ pieniądza kredytowego

Īywiącego spekulacyjną baĔkĊ był wzmagany poprzez proces sekurytyzacji

oparty w ogromnej mierze na kredytach o niskiej jakoĞci

. Jest to nie tylko

przykład niszczącej siły pustego pieniądza, ale takĪe przykład tego, jak

innowacje finansowe i deregulacja sektora finansowego osłabia kontrolĊ banku

centralnego i prowadzi do wzmoĪenia akcji kredytowej.

BłĊdy polityki pieniĊĪnej i brak regulacji sprzyjały błĊdnym decyzjom

uczestników gry rynkowej: błĊdnej ocenie własnych moĪliwoĞci i ryzyka,

12 _{O sekurytyzacji zob. W. Buiter, Lesson from Global Crisis for Social Democrats, s. 6;}

K. OrtyĔski, Wpływ Ğwiatowego kryzysu finansowego na ubezpieczenia, s. 104-107.

13

W. H., Buiter, Lesson from Global Crisis for Social Democrats, European Institute, London School of Economics and Political Sciences, CEPR and NBR, 2009.

www.nber.org/~wbuiter/uyl.pdf [dostĊp: lipiec 2010].

14

E. P. Caldentey, D. Titelman, R. Pineda, op. cit., s. 5-6.

15

O skali tworzenia pieniądza w oparciu o aktywa o bardzo niskiej wiarygodnoĞci Ğwiadczy to, iĪ w latach 2001–2006 udział sekurytyzowanych kredytów subprime w ogólnej wartoĞci kredytów subprime wzrósł z 50 do 80,5%. Ibidem, s.17.

nadmiernej skłonnoĞci do konsumpcji, uleganiu spekulacyjnej gorączce,

krótkookresowej perspektywie podejmowanych decyzji, niedostatecznemu

poczuciu osobistej odpowiedzialnoĞci. BłĊdom uczestników rynku sprzyjała

takĪe panująca ideologia ekonomiczna. Z jednej strony, błĊdne rozumienie

filozofii rynkowej, z drugiej nadmierna skłonnoĞü do konsumpcji związana

z oddziaływaniem ekonomii keynesowskiej. To ostatnie oznacza groĨbĊ

długookresowego zachwiania równowagi miĊdzy konsumpcją teraĨniejszą

i przyszłą, a tym samym sprawiedliwoĞci miĊdzypokoleniowej. Z tej

perspektywy kryzys moĪna pojmowaü takĪe jako szansĊ odejĞcia od

niebezpiecznych tendencji.

ODPOWIEDZIALNOĝû EKONOMISTÓW

Kryzys finansowy, kryzys zaufania do rynku i trudnoĞü sformułowania

programów naprawczych to takĪe oznaki kryzysu panującej ekonomii

neoklasycznej. Dysproporcjonalny rozwój sektora finansowego, nasilenie

działalnoĞci spekulacyjnej – to nie są zjawiska, które moĪna wytłumaczyü na

gruncie teorii racjonalnych oczekiwaĔ, czy innej wersji koncepcji racjonalnych

podmiotów gospodarczych. Krótkowzroczne, a zatem nieracjonalne okazały siĊ

nie tylko jednostki funkcjonujące na rynkach finansowych. Ujawniła siĊ takĪe

krótkowzrocznoĞü polityki najwyĪszych organów władzy ekonomicznej

w Stanach Zjednoczonych. Spekulacyjny rozrost sektora finansowego

umoĪliwiony został nie tylko przez deregulacjĊ rynków finansowych, ale takĪe

przez kierowaną obawą przed osłabieniem wzrostu politykĊ łatwego pieniądza.

Zadziwiające jest, Īe tak ekspansywna polityka pieniĊĪna mogła byü

prowadzona w kraju, w którym doradcą prezydentów był Milton Friedman

i kraju postrzeganym jako ostoja konserwatywnych idei ekonomicznych. Jest to

element szerszego zjawiska, którym jest rozbieĪnoĞü miĊdzy praktyką Īycia

ekonomicznego a stanem wiedzy ekonomicznej i propagowaną ideologią.

ZwaĪywszy niemalejący udział paĔstwa w gospodarce, wydatki na Ğwiadczenia

socjalne, stopy zastąpienia płac Ğwiadczeniami socjalnymi, czy wreszcie rosnące

w wielu krajach deficyty budĪetowe, to wydaje siĊ, Īe tzw. rewolucja

monetarystyczna nie miała realnych konsekwencji w postaci odwrotu od polityki

paĔstwa dobrobytu. Rodzi siĊ zatem pytanie, w jaki sposób stan wiedzy

ekonomicznej wpływa politykĊ ekonomiczną, realizowane strategie rozwoju

i wreszcie na decyzje graczy rynkowych.

W Ğwietle kryzysu na rynkach finansowych najszybciej nasuwa siĊ

odpowiedĨ odnoĞnie wpływu idei ekonomicznych na zachowania instytucji

i jednostek zaangaĪowanych w działania spekulacyjne. Zastosowanie nowych

instrumentów finansowych i form inwestowania (fundusze hedgingowe,

instrumenty

strukturyzowane)

opartych

na

osiągniĊciach

matematyki

finansowej, przede wszystkim na nowych metodach wyceny ryzyka, Ğwiadczy

o tym, Īe najnowsze wyniki badaĔ naukowych znajdują szybkie zastosowania

i oddziałują na bieg wydarzeĔ. Niestety, wpływ ten okazał siĊ negatywny i są

powody, aby z doĞwiadczenia związanego z zastosowaniem inĪynierii

finansowej wyprowadziü bardziej ogólne wnioski dotyczące metodologii badaĔ

naukowych w dziedzinie ekonomii.

Rola, którą odegrało w rozwoju sytuacji kryzysowej wykorzystanie nowych

instrumentów finansowych, moĪe uzasadniaü tezĊ, Īe takie podstawy

współczesnej ekonomii, jak koncepcja racjonalnoĞci jako maksymalizacji,

niedocenianie problemu instytucji i koordynacji w połączeniu z fascynacją ideą

kontroli i wiarą w moĪliwoĞci tkwiące w narzĊdziach matematycznych – to

Ĩródła fałszywego myĞlenia i działania, które moĪna uznaü za nowy typ

krytykowanej przez Friedricha Hayeka inĪynierii społecznej. Spektakularnego

przykładu zawodnoĞci tego sposobu podejĞcia do problemów ekonomicznych

dostarczyli laureaci Nagrody Nobla z 1997 roku, nagrodzeni za opracowanie

metody wyceny instrumentów pochodnych: Myron S. Scholes i Robert

C. Merton. Przekonywali oni, Īe instrumenty pochodne przyczyniają siĊ do

rozwiązania problemu asymetrii informacji i Īe dziĊki nieregulowanemu

obrotowi tymi instrumentami klienci otrzymują lepsze usługi finansowe niĪszym

kosztem. Scholes w swym wykładzie powiedział m. in.: „Banki inwestycyjne juĪ

nie tylko organizują transakcje i pełnią funkcje doradcze, ale przyjĊły nowe

podejĞcie i zaczĊły Ğwiadczyü usługi bardziej zintegrowane, skierowane na

rozwiązywanie złoĪonych problemów swoich klientów na całym Ğwiecie.

Dynamiczny rozwój teorii finansów sprawił, Īe instytucje finansowe mogą

zaspakajaü te wyrafinowane potrzeby efektywniej i niĪszym kosztem niĪ było to

moĪliwe wczeĞniej. MariaĪ szkół i instytutów ekonomicznych z inĪynierami,

matematykami, fizykami i informatykami doprowadził do skuteczniejszych

i taĔszych technik finansowych umoĪliwiających rozwiązywanie problemów

klientów”

.

Stosowanie inĪynierii finansowej i jej skutki są takĪe waĪnymi argumentami

w dyskusji o aplikacyjnych wartoĞciach teorii ekonomicznych. Rola

16

M. S. Scholes, Derivatives in a Dynamic Environment, Nobel Lecture, December 9, 1997, s. 141. http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1997/scholes-lecture.pdf [dostĊp: paĨdziernik 2009].

Z punktu widzenia opisanego podejĞcia interesujące jest stanowisko Aleksandra Jakimowicza. RozwaĪając nowe moĪliwoĞci, które otwiera teoria chaosu, pisze on, Īe z teorii tej wynika niemoĪliwoĞü przewidywania przyszłoĞci i Īe teoria ta oznacza fiasko długofalowych metod sterowania gospodarką oraz zakwestionowanie znacznej czĊĞci dotychczasowego dorobku ekonomii. Mimo to autor uwaĪa, Īe sytuacja nie jest beznadziejna, o czym Ğwiadczą spektakularne sukcesy specjalistów od chaosu (fizyków) na rynkach finansowych. Okazało siĊ bowiem, Īe chaos moĪe byü kontrolowany”. Zob. A. Jakimowicz, Od Keynesa do teorii chaosu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 405.

instrumentów pochodnych w kryzysie uzasadnia zarzut wobec autorów

abstrakcyjnych modeli matematycznych, Īe nie ujawniają w dostatecznym

stopniu załoĪeĔ swych modeli, a w efekcie ograniczeĔ ich zastosowaĔ.

Klasyczne rozwiązanie dotyczące cen opcji Blacka-Scholesa-Mertona wymaga

spełnienia tak rygorystycznych załoĪeĔ jak zerowe koszty transakcji, brak

korelacji czasowych, gaussowski charakter fluktuacji. PoniewaĪ Īadne z tych

załoĪeĔ na rynkach finansowych nie jest spełnione strategia unikania ryzyka

oparta na tym modelu musi zawodziü

.

OdpowiedzialnoĞü ekonomii za kryzys związana jest nie tylko ze skłonnoĞcią

do formalizmu, ale takĪe z panującą ideologią wzrostu gospodarczego i wiarą

w moĪliwoĞci polityki stabilizacyjnej. Przekonanie, Īe wzrost mierzony

produktem krajowym brutto, jest niekwestionowanym celem oraz Īe

odpowiednia polityka pozwala uniknąü okresów spowolnienia aktywnoĞci

gospodarczej – to podstawowe przesłanki skłonnoĞci rządów do stosowania

w całym cyklu metod pobudzania gospodarki, które Keynes zalecał w okresie

kryzysu. Nawiązując obecnie do nauk Keynesa naleĪy uwzglĊdniaü nie tylko

nieuchronnoĞü polityki dyskrecjonalnej w kryzysie, ale takĪe wpływ idei autora

Ogólnej teorii na stosowanie ekspansywnej polityki monetarnej i fiskalnej

w okresach

spowolnienia

wzrostu

oraz

na

kształtowanie

postaw

konsumpcyjnych i niebezpieczne zmniejszenie skłonnoĞci do oszczĊdzania.

Niezwykle trafną diagnozĊ tendencji panującej w myĞleniu ekonomicznym

teoretyków, polityków i zwykłych ludzi w II poł. XX wieku przedstawił juĪ na

początku lat osiemdziesiątych Knut Borchardt. ZauwaĪył on, Īe dąĪenie do

unikania kryzysów i obietnica stabilnego wzrostu w niebezpieczny sposób

zmienia prywatną i publiczną moralnoĞü wszystkich uczestników Īycia

gospodarczego, a w konsekwencji ich zachowania. „StabilnoĞü uznano za

„dobro publiczne”, którym darmo dysponowaü mogą wszyscy. (…) Na podobnej

zasadzie przedsiĊbiorcy w swoich planach inwestycyjnych wyzbywali siĊ

w coraz wiĊkszym stopniu obaw. Skoro nie miało wiĊcej dojĞü do

powszechnego kryzysu, ryzyko inwestycji kapitału zdawało siĊ mniejsze.

Dlaczego zatem nie pogodziü siĊ z wyĪszym zadłuĪeniem? I dla banków niemal

pewnikiem stało siĊ przekonanie, Īe ogłaszanie upadłoĞci w stylu wczesnych lat

trzydziestych nie powtórzy siĊ nigdy, poniewaĪ centralny bank emisyjny

wypełni oczywiĞcie funkcjĊ lender of last resort. Dlaczego zatem nie obniĪaü

stale udziału własnego kapitału?”

. Przedstawiona opinia moĪe ilustrowaü

17

Nowe nadzieje i spojrzenie wiązane jest z wprowadzeniem metod fizyki do inĪynierii finansowej. Z. Burda, Fizyka i zarządzanie ryzykiem finansowym, http://postepy.fuw.edu.pl/zjazdy/2005-Warszawa/PF-2006-3-Burda.pdf [dostĊp: 10.10.2009].

18

K. Burchardt, Przemiany w myĞleniu o kryzysach gospodarczych, [w:] O kryzysie. Rozmowy w Castel Gandolfo, Instytut Nauk o Człowieku, w Wiedniu, Res Publica, Warszawa 1990, s. 126.

pogląd, Īe wartoĞü nauk społecznych opiera siĊ na wyjaĞnianiu biegu wydarzeĔ

i ogólnych prognozach jakoĞciowych, a prognozowanie iloĞciowe jest raczej

skazane na niepowodzenie. Przedstawiona opinia uĞwiadamia takĪe znaczenie

przekonaĔ i systemów wartoĞci zarówno podmiotów Īycia gospodarczego, jak

i jego badaczy, co jest argumentem przeciwko panującej pozytywistycznej wizji

ekonomii.

Janina Godłów-LegiĊdĨ

FUNCTIONS OF THE MARKET AND STATE FROM THE PERSPECTIVE OF THE FINANCIAL CRISIS

(Summary)

The perennial conflict between the supporters of market solutions and interventionism is based on contrasting the market with regulation. The aim of this article is to analyze the opportunities and threats faced by alternative regulation mechanisms from the perspective of the crisis in the global economy, as well as to give an account of contemporary economics from this angle. The article is focused around three hypotheses. First, development of the modern financial sector has changed functions of market prices. Second, it is a mistake to put the market system and regulation in opposition to each other. Third, the underlying cause of the crisis is the violation of classical rules of rational economy. The last one results both from politics and the methodology of contemporary economics.