Janusz Małłek
"Protestantische Fürstenpolitik in
den Ostseeländern im 16
Jahrhundert", Walther Hubatsch,
"Historische Zeitschrift" T. 192, 1961,
z. 2 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 615-617
ca ły szereg p o d sta w o w y ch p roblem ów u strojow ych , społeczno - gosp od ar czych 1 k u ltu ra ln y ch h istorii b isk u p stw a w arm iń sk iego X IV i X V w ., w yk orzystu jąc skrzętn ie w y n ik i badań szczegółow ych kilku pokoleń h is to ry k ó w w arm iń sk ich .
H e n r y k Zi ns
W ALTHER H U B A T SC H , Pr ot es t ant i s che Für s t enpol i t i k in den O s t s e e
l änder n i m 16 Jahr hunder t , H istorisch e Z eitschrift, t. 192, z. 2, M onachium
1961, s. 282 — 294.
Na X I M ięd zyn arod ow ym K on gresie N auki H istorycznej w Sztok h olm ie 121— 28 sierp ień 1960 r.), tem atyk a b ałtyck a p rzew ijała się p ra w ie w e w szy stk ich k om isjach i obradach p len arn ych K ongresu.
P rob lem em b ałtyck im in teresu ją się przede w szy stk im h istorycy k rajów n ad b ałtyck ich , zw łaszcza S z w e d z i1), N ie m c y 2), a ostatn io tak że u czen i r a d zieccy 3).
W P o lsce od czasu p ow ojen n ych syn tez K arola G ó r s k i e g o 4) i W ła d y sła w a K o n o p c z y ń s k i e g o 5), m im o u sta len ia sp ecja ln eg o program u badań b a łty ck ich ®) n ie w ie le w tym w zględ zie zdziałano. N iem n iej d o ty ch czasow e w y n ik i p o lsk iej nauki historyczn ej są znaczne, co znalazło sw o je od b icie w refera cie prof. W ład ysław a C z a p l i ń s k i e g o 7) z W rocław ia o p rob lem ie b ałtyck im w X V I i X V II w ., w y g ło szo n y m na K on gresie S zto k holm skim .
E adania zach od n ion iem ieck ie prob lem atyk i b a łty ck iej X V I w . p rzed sta w ił prof. W. H u b a t s c h z Bonn w refera cie o p rotestan ck iej p o lity ce k sią żą t w k rajach sk a n d y n a w sk ic h 8). R efera t ten w form ie rozszerzonej u k azał się w „H istorisch e Z e its c h r ift”. Prof. W. H ubatsch, badacz Zakonu K rzyżack iego i P rus K siążęcych , ostatn io coraz częściej p isze na te m a ł y sk a n d y n a w sk ie i b a łty ck ie, zajm ując się zarów no śred n iow ieczem , jak i cza sam i n a jn o w s z y m i9). A rty k u ł H ubatscha om aw ia p rotestan ck i charakter
4) D o tych czasow ą h isto rio g ra fię b ałtyck ą h isto ry k ó w sk an d yn aw sk ich p rzed sta w ił na ostatn im p o sied zen iu p len arn ym K ongresu S ztok h olm sk iego p rof, dr F olk e L in d b erg w refera cie La Bal t i que dans l’hi s t or i ogr aphi e s kan-
d i nav e .
2) Tu liczn e p race p rof. W. H u b a t s c h a z Bonn.
3) G. A. N o w i с к i j, N o w y e d a n n y e o r u s s k o m f e u d a l n o m z e m l e w ł a - de nni w P r i b a l t i k e w per i od l i w o n s k o j w o j n y ; W oprosy Istorii, 1956, nr: 4,
s. 134— 138.
4) P o l s k a w z l e w i s k u B a ł t y k u , G dańsk 1946; 5) K w e s t i a bał t y c k a do X X wi e k u , G dańsk 1947.
(i) Pol ska hi s t ori ograf i a bał t ycka. Naj p i l ni e j s z e p o t r z e b y badawc z e , or gani
z a c y j n e i w y d a w n i c z e . R efera ty i d ysk u sja z k o n feren cji naukow ej In s ty tu
tu B a łty ck ieg o w S z c z e c in ie w dniach 8— 9 IV 1948. G dańsk — S zczecin 1949. 7) Le p r o b l è me bal t i que a u x X V I e et X V I I e si ècles — X I e C ongrès In tern ation al des S cien ces H istoriq u es Stockholm 21 — 28 Août. 1960, R apports IV H istoire M oderne. G öteborg — Stockholm — U ppsala 1960, s. 25 — 47.
8) Die p r o t e s t a n t i s c h e Für s t e n p o l i t i k in d e n Os t s e e l ände r n i m 16 J a h r h u n
d e r t — X I e C ongrès In tern ation al des S cien ces H istoriques. S tockholm
21 — 28 A oût 1960. R ésu m és des C om m unications, G öteborg — S tockholm — U ppsala 1960, s. 135 — 136.
й) Unr uhe d e s Nor de ns . S tu d ien zur d eu tsch sk a n d in a v isch en G esch ich te. G öttin gen 1956.
p o lity k i zagran icznej p a ń stw leżących w zlew isk u B a łty k u w 1. 1526— 1555. P o lity k a ty ch p a ń stw o k reślo n a je s t ich p rzy n a leżn o ścią do obozu refo rm a - cyjn ego.
W zasad zie d op iero prof. G. C a r l s s o n z L undu w sw o ich ostatnich pracach w p e łn i o m ów ił ten problem . D otych czas p rotestan ck ą p olityk ę zw ią zk o w ą p ierw szej p o ło w y X V I w . ogran iczan o do Z w iązku S zm a lk a ld zk ie- go, tym czasem m ia ła ona m ie jsc e jeszcze przed p o w sta n iem te g o Z w iązku, jak też po jego upadku. P ro testa n ty zm w p a ń stw a ch n ad b ałtyck ich i w R ze szy od sw y ch p oczątk ów o k reśla ł zam ierzen ia ty ch państw , w sp ó ln e cele i w sp ó ln ą obronę p rzeciw p a ń stw o m k a to lick im . N ie b yło tak zaw sze, czasem a n ta g o n izm y w bloku p ro testa n ck im b y ły siln ie jsz e od ob aw y przed u d e rzen iem p rzeciw n eg o bloku (zw łaszcza o d n o siło się to do S zw ecji, k tórej p o ło żen ie g eo g ra ficzn e b ron iło przed zak u sam i p a ń stw k atolick ich ). Jed n ak że za g a d n ien ie to n ie zo sta ło jeszcze w całości p rzea n a lizo w a n e, istn ieją ty lk o op ra co w a n ia czą stk o w e. H ubatsch w dość obszern ym p rzegląd zie li tera tu ry daje obraz d o ty ch cza so w y ch badań, u w y p u k la ją c te zagad n ien ia, k tó re n a leża ło b y podjąć, zw ła szcza d zięk i istn ie n iu p ow ażn ej, dotąd n ie w yk o rzy sta n ej, bazy źródłow ej. J est to k oresp on d en cja k sią żęca i m iejsk a P rus, S a k so n ii, H esji, D an ii i S zw ecji. T ylk o w n iek tó ry ch w y d a w n ic tw a c h źród łow ych sp o ty k a m y u łam k i do in teresu ją ceg o nas zagad n ien ia. W tej sy tu a c ji a rty k u ł H u b atsch a je s t próbą sy n te ty c z n e g o sp ojrzen ia na całość p o lity k i b a łty c k ie j z p ie r w sz e j p o ło w y X V I w . P o lity k ę tę o m a w ia dla trzech p ro testa n ck ich zw ią zk ó w k sią żą t, tj. 1) Z w ią zk u z 1. 1525— 1527, 2) Z w iązku S zm a lk a ld zk ieg o i 3) Z w iązk u K siążąt z r. 1550.
P ie r w sz y zw ią zek p ro testa n ck i w y sz e d ł z Prus K siążęcych . P a ń stw o to po p rzyjęciu lu teran izm u i w p row ad zen iu go w kraju przez A lbrechta (m andat z 6 lip ca 1525 r. i I P orządek K o ścieln y z 10 X II 1522 r.) poróż n iło się z cesarzem i p ap ieżem . P ozostała gałąź Zakonu K rzyżackiego w N iem czech ro ściła p re te n sje do tery to riu m , k tórym w ła d a ł tera z A lb rech t jak o k sią żę św ie c k i. W tej sy tu a cji A lb rech t, ch ociaż m ia ł zapew nioną obronę pana zw ierzch n ieg o , króla p o lsk iego, jednak zab iegał nie tylko o rozszerzen ie lu tera n izm u na S z w e c j ę 10), P o ls k ę 11) czy In fla n ty , lecz ró w n ież o stw o r z e n ie k o a licji a n ty k a to lick iej, a zarazem tak że a n ty cesa rsk iej w rejo n ie B a łty k u i w N iem czech . Tak to pierwTsze p a ń stw o lu te r sk ie E uro
py (P rusy K siążęce) d ało asu m p t do tw orzen ia p ro testa n ck ieg o bloku. K an clerz Jan v. S ch w a rzen b erg i b isk u p p om ezań sk i Erhard v o n Q ueiss d op row ad zili w 1. 1526— 1527 do m n iej lu b w ię c e j zw artego p ro testa n ck ieg o sy stem u zw ią zk o w eg o , do k tó reg o w e sz ły P ru sy K sią żęce, elek to ra t saski, H esja, Ś lą sk (chodzi tu za p ew n e o k się stw o leg n ick ie — JM) A n h alt- B ey reu th , N o rym b erga, D an ia i S zw ecja . D oszło n a w e t do zb liżen ia z G dań sk iem , W arm ią i In fla n ta m i. D zia ła ln o ść p ierw szeg o p ro testa n ck ieg o zw ią z
ku jest dotąd n ie zbadana.
N o w y okres w p o lity c e p ro testa n ck iej k sią żą t z w ią za n y jest z założonym w r. 1530 Z w ią zk iem S zm alk ald zk im , k tórego działaln ość dla R zeszy jest d o sta teczn ie znana. N a to m ia st sto su n k i jego z p a ń stw a m i n a d b a łty ck im i są tr u d n ie jsz e do u c h w y c e n ia w e w c z e śn ie jsz y m ok resie. W r. 1531 do Z w ią z k u p rzy stą p iła L u b ek a i R yga. P rzy n a leżn o ść D an ii i S zw ecji do Z w iązku 10). G. C a r l s s o n ; Pr e u s s i s c h e r Ei nf l us s auf d i e R e f o r m a t i o n S c h w e de n s w : Be i t r ä g e z u r de u t s c h e n und n o r di s c he n Ges chi cht e. Fe s t s c hr i f t f ü r O t t o Scheel , 1951, 36— 48).
n ) W. W e i n t r a u b ; Ud z i a ł P r u s K s i ą ż ę c y c h w r e f o r m a c j i pol s ki ej , R eform acja w P o lsce, nr 6, 1934, s. 38 — 63,
była su k cesem sam ego M arcina Lutra, który będąc w spółautorem układu w B róm sebro u sta la ł przyszłą ew an gelick ą polityk ę p ań stw sk a n d y n a w skich. Jed n ak ry w a liza cja d u ń sk o -szw ed zk a w n et rozbiła te zam iary, tylk o D ania p ozostała w bloku p a ń stw Zw iązku Szm alkaldzkiego. G u staw Waza zaś po stłu m ie n iu p o w sta n ia tzw. D acke w r. 1543 n ie w id z ia ł dalszej potrzeby w iązan ia się ze Szm alk ald ian am i. P unkt k u lm in a cy jn y osiągn ął p rotestan ck i ruch zw iązk ow y X V I w. w przym ierzu z 22 VI 1532 zaw artym m iędzy D anią, elek toratem saskim , k sięstw a m i B runśw iku, H esji, A nhaltu, L iineburga, hrabiam i G ebhardem i A lbrechtem von M ansfeld. Do układu osobno dołączył się A lb rech t pruski, pow tórzonym dn. 9 IV 1538 r. na lat 9. K lęsk a p rotestan tów pod M ühlbergiem (1547) zn iw eczyła układ, rozbi jając Z w ią zek Szm alk ald zk i. D ania w n et rozpoczęła rokow ania z c e sarzem , m im o ostrzeżeń k sięcia pruskiego. N ie w y zy sk a n e jednak z w y c ię stw o cesarza K arola V pod M ühlbergiem o śm ieliło D anię do zaw arcia u k ła du o pom ocy z p ro testa n ta m i R zeszy na lat 10, z tym , że k ażdy partner m iał p raw o zaw rzeć sep a ra ty sty czn y pokój z cesarzem .
W rzeczy w isto ści jednak po upadku Z w iązku Szm alk ald zk iego p rojek t tr z e ciego p ro testa n ck ieg o zjed n oczen ia w y szed ł zn ów od A lb rech ta w r. 1550, od k sięcia, k tó ry zak ład ając A k ad em ię K ró lew ieck ą w r. 1544 zam yślał o k sz ta ł ceniu p ro testa n ck ich teologów dla krajów nadb ałtyck ich . I tak w r. 1550 A lb rech t zaw arł w K ró lew cu porozu m ien ie z m argrabią b r a n d en b u rsk o -k c- strzy ń sk im Janem i elek torem saskim M aurycym tw orząc zw iązek przeciw cesarzow i i jego k atolick im stronnikom w R zeszy. Próba p rzy cią g n ięcia D anii do tzw . Z w iązk u K siążąt zakończyła się n iep ow od zen iem , gdyż król duński n ie chciał sw e g o kraju narażać n ą w o jn y , od r. 1552 do pokoju au gsb u rskiego 1555 r. w p olityce zew n ętrzn ej k siążąt zdobyw a sobie prym at r y w a liza c ja nad w sp óln ym d ziałan iem w in teresie k on feren cji au gsb u rskiej.
W su m ie arty k u ł H u b atsch a jest n ow ym sp ojrzen iem na p o lity k ę p ań stw nad b ałtyck ich z p u n k tu w id zen ia w p ły w u jej na przyjętą now ą p ro testa n ck ą religię, której utrzym an ie w ym agało ak tyw n ej obrony. U w y p u k len ie roli Prus K sią żęcy ch i sam ego A lb rech ta jest trafn e, chociaż należało tutaj w y raźnie w sk a za ć na u za leżn ien ie jego p o lity k i od Polski. W om aw ian ej lit e raturze n ie o d n a leźliśm y d ysertacji doktorskiej H ansa K i e w n i n g a 12) d otyczącej Zw iązku K siążąt z 1550 г., chociaż podana jest inna praca tego autora. Z p olsk iej litera tu r y n ależało u w zględ n ić k siążk ę prof. Oskara B a r t l a 13) z W arszaw y o J a n ie Łaskim .
Ja nus z Ma ł l e k
JURG EN PETERSO H N , Di e L a n d e sdef ensi on i m He r z o g t u m Pr e us s e n
zu Be g i nn des 17. J a hr hunde r t s , Z eitsch rift f. O stforschung, X, 1961, H. 2,
M arburg/L ahn, s. 226 — 237.
O m aw iana praca sta n o w i w y ją te k z d ysertacji doktorskiej, przed staw ion ej u n iw e r sy te to w i w B onn (1959) i opartej na zbiorach daw nego A rch iw u m K ró lew iec k ieg o . P rzed m iotem pracy są nieu d an e reform y w ojsk ow e m argrabiego Jerzego F ryderyka (1539 — 1603), który w P rusach sp raw ow ał rządy w za stęp stw ie ob łąk an ego A lb rech ta (od 1577). W obec braku floty oraz dostateczn ej X2) He r z o g A l b r e c h t s v o n Pr e u s s e n und Ma r k g r a f Johanns v o n B r a n d e n
burg, A n t e i l a m F ü r s t e n b u n d g egen K a r l V, T eil I 1547— 1550, K ön igsb erg
in Pr. 1889.
1S) Jan Łas ki , C zęść I (1499— 1556) W arszaw a 1955.
