Śliwiński, Józef
Początki miasta Lubawy
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 147-163
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Józef Śliwiński
POCZĄTKI MIASTA LUBAWY
i
L u b a w a leży w p ó łn o cn o -w sch o d n iej części h isto ry cz n ej ziem i ch ełm iń sk ie j, w d zisiejszym w o jew ó d ztw ie olszty ń sk im .
W X IV w ie k u m iasto sta n o w iło c e n tra ln y o śro d e k ziem i lu b aw sk iej, a jed n o cześn ie siedzibę b isk u p ó w c h ełm iń sk ich . R o z w ijało się tu rzem iosło, h a n d e l i bu d o w n ictw o . M iasto o d e g rało zn aczn ą ro lę w o k re sie w o jn y tr z y n a sto le tn ie j.
0 ile w ie k X V i pó źn iejsze są szerze j o św ie tlo n e (w iększa b aza źródłow a), to sam p ro ces tw o rz en ia się m ia sta p o sia d a d o ty ch czas w h isto rio g ra fii p e w n e lu k i i d late g o n a le ży m u się po n o w n ie p rz y jrz eć . N ie zajm o w an o się d o ty c h czas p rz y cz y n am i p o w sta n ia m ia sta , ja k ró w n ież k w e stią jego lo k acji. Z ag in ię cie p rz y w ile jó w lo k ac y jn y ch L u b aw y spow odow ało, że p o c zą tk i m ia sta są d o ty ch czas n ie znane. In fo rm a c je k ro n ik a rz y p ru s k ic h S zy m o n a G r u n a u a 1 i K a s p ra H e n n e n b e rg e ra 2, ja k o b y L u b a w a z o stała założona w 1201 ro k u , są n ie ty lk o n iep ra w d o p o d o b n e , ale w ręcz nied o rzeczn e. M ożna n a to m ia s t p rz y ją ć za p ra w d o p o d o b n e te n ielicz n e w z m ia n k i w h isto rio g ra fii, k tó re m ó w ią, iż L u b a w a jako m iasto is tn ia ła już w II połow ie X III w ie k u 3.
O sada lu b a w sk a n a le ż a ła n ie w ą tp liw ie do n a js ta rs z y c h n a te re n ie dzi siejszego w o je w ó d ztw a o lsztyńskiego. N a b a rd zo w czesne je j p o w s ta n ie złoży ły się w z n aczn ej m ie rze w a ru n k i te re n o w e . D zisiejsza część śro d k o w a m ia sta w zdłuż rz e k i S a n d e li położona jes t 120— 140 m np m . Z ach o d n ia i p ó łnocna część L u b a w y w znosi się n a w ysokość 140 m n p m , n a to m ia s t w sch o d n ie t e r e
1 S . G r u n a u ’s P r e u s s i s c h e C h r o n i k , h r s g . M . P e r lb a c h , B d . 1, L e ip z ig 1876, s. 43 (d a le j G r u n a u ) : L u b e n s t a d t u n d s lo s g e b a u t t i m j o r e 1 2 0 1 .---2 K . H e n n e n b e r g e r ; E r c lä r u n g d e r P r e u s s i s c h e n g r ö s s e r n L a n d t a f f e i o d e r M a p p e n , K ö n i g s b e r g 1595, s. 261: s ie s o i g e b a u t s e in a n n o 1201. 3 K . L o h m e y e r , G e s c h ic h t e v o n O s t- u n d W e s t p r e u s s e n , G o th a 1860, s. 149; G . H e n k e l , D a s K u l m e r l a n d u m d a s J a h r 1400, Z e i t s c h r i f t d e s W e s t p r e u s s i s c h e n G e s c h ic h t s v e r e in s ( d a le j Z W G ), H . 16, 1886, s s . 10—22; G . L ie k , D ie S t a d t L ö b a u i n W e s t p r e u s s e n , M a r i e n w e r d e r 1S92, s s . 52 n . P r a c a t a p o d a j e k i lk a i n t e r e s u j ą c y c h z a g in i o n y c h d o k u m e n t ó w w ro z d z . U y k u n d e n - b u c h d e r S t a d t L ö b a u , s s. 586—638; J . H e is e , D ie B a u - u n d K u n s t d e n k m ä l e r d e s K r e i s e s L Ö b a u , D a n z ig 1895, s s. 635 n .; M . A s c h k i e w it z , D ie S i e d l u n g s t ä t i g k e i t d e s B i s c h o f s O tto v o n K u l m (1323— 1349) i n d e r L ö b a u , A l t p r e u s s is c h e F o r s c h u n g e n , B d . 20, 1943, ss. 85—90 o r a z S ł o w n i k g e o g r a fi c z n y K r ó l e s t w a P o ls k ie g o i i n n y c h k r a j ó w s ło w ia ń s k ic h , t . 5, W a r s z a w a 1884, h a s ło „ L u b a w a ” , s s. 384 n . ( d a le j S G K P ) ; S ł o w n i k h i s t o r y c z n o - g e o g r a f i c z n y z i e m i c h e ł m i ń s k i e j w ś r e d n i o w i e c z u , p o d r e d . M . B i s k u p a , W a r s z a w a 1971, — h a s ło „ L u b a w a ” , ss. 68 n. ( d a le j S H G ).
148
n y m ia sta leżą n a g a rb ie sięg ający m do 160 m npm . W e w czesn y m ś re d n io w ieczu b y ły w ięc tu o d p o w ied n ie w a ru n k i do z b u d o w an ia n a m o cz ara ch (dziś już n ie istn ie jąc y ch ) w w id łac h m ięd zy rz ec zk a m i S a n d e lą i E lszk ą (Jessina) g ro d u p lem ien n eg o p o g a ń sk ich P ru só w . O bok nieg o w y ro s ła osada, k tó ra d ała p o czątek L u b aw ie.
W y k o p alisk a w sk azu ją, że ru c h h a n d lo w y w okół L u b a w y był już w e w czesnym śred n io w iec zu b a rd z o ożyw iony. P rz e z te re n h isto ry c z n e j ziem i lu b a w sk ie j b ieg ły p raw d o p o d o b n ie w ów czas dw a szlak i h an d lo w e. Je d n y m p o dążali k u p c y n ad B a łty k , do S am b ii, po b u rsz ty n . D ru g a d ro g a h an d lo w a w io d ła p raw d o p o d o b n ie od u jścia W isły p rz ez W ołyń n a d M orze C z a r n e 4. W odległości d w óch km od d zisiejszej L u b aw y leż y m iejscow ość T argow isko, p o w sta ła zap ew n e w ów czas p rz y je d n y m ze w sp o m n ia n y ch szlaków h a n d lo w y ch 5. W X III w ie k u b y ł czynny szlak Iław a — R odzone — L u b a w a — T y n w a ld — T uszew o — M ontow o — K a tle w o — O staszew o — K ie łp in y — C iecha- n ó w k a — L id z b a rk W elski. O dcin ek R odzone — L id z b a rk W elski sta n o w ił k r ó t ki w y c in ek w ielk ieg o tr a k tu z G d ań sk a i M a lb o rk a p rzez P ra b u ty , Susz, Iław ę, L u b aw ę, L id z b a rk W elski do P ło ck a 6. N ie k tó rz y b a d acze z aliczają n a w e t o d cinek R odzone — L u b aw a do w ielk ieg o sz lak u h an ze aty c k ie g o z G d ań sk a przez Iław ę, L u b aw ę, P rą tn ic ę , Ł ąży n , R um ienicę, G utow o, D ziałdow o, C iechanów , D ro h ic zy n do B rześcia L ite w sk ie g o 7. Istn ie n ie teg o sz lak u z d a ją się p o tw ie r dzać tak ż e B ra m y L u b a w sk a w I ł a w ie s, a P o lsk a i Iła w sk a w L u b a w ie ’. W 1888 ro k u znaleziono p o m ię d zy w sia m i S zczep an k o w em a P rą tn ic ą b o g aty s k a rb pochodzący z w czesnego śred n io w iecza. Z n ajd o w a ły się w n im m iędzy in n y m i se tk i m o n et a ra b sk ic h , a n g ie lsk ich i n iem iec k ic h ,0.
P ru s k a osada o b ro n n a b y ła c e n tra ln y m o śro d k iem ziem i lu b aw sk iej w X II w iek u . Z iem ia ta w e d łu g dobrze u z asad n io n y ch p o g ląd ó w n a le ża ła n a p o c zą tk u X III w ie k u do P ru s ó w z p lem ien ia S asin ó w ” , L u b a w a zaś z n ajd o w a ła się w rę k a c h p a n a ziem i lu b aw sk ie j, S u rv a b u n o (S w a w a b u n o ),2.
Z iem ia lu b a w sk a p o czątk o w o n ie oznaczała o d rę b n eg o te ry to riu m p le 4 K . M a le c z y ń s k i, N a j s ta r s z e ta r g i w P o l s c e i s to s u n e k i c h d o m i a s t p r z e d k o lo n i z a c ją n a p r a w i e n i e m i e c k i m , S t u d ia n a d h i s t o r i ą p r a w a p o ls k ie g o , t. 10, L w ó w 1927, s s . 13—15. 5 G . L i e k , o p . c it ., s s. 579 п .; S . K u j o t , D z ie je P r u s K r ó l e w s k i c h , cz. 1 d o r o k u 1309, T o r u ń 1914, s . 279. 6 W . S z u lis t, W a ż n i e js z e l ą d o w e s z l a k i h a n d l o w o - k o m u n i k a c y j n e w o j e w ó d z t w a c h e ł m i ń s k ie g o w X V I — X V I I I w . , Z a p i s k i H i s to r y c z n e , t. 38, 1973, z. 1, s. 163 o r a z m a p a . 7 F . B r u n s , H . W e c z e r k a , H a n s is c h e H a n d e l s s t r a s s e n , T e x t b a n d , W e im a r 1967, A t l a s , K Ö ln - - G r a z 1962, R e g i s t e r b a n d 1968, s. 622. 8 B . S c h m id , D ie B a u - u n d K u n s t d e n k m ä l e r d e s K r e i s e s R o s e n b e r g , D a n z ig 1906, s . 131. 9 W . S z u lis t, o p . c it., s s. 163 n . 10 G . L ie k , o p . c it ., s s. 4 п .; W . Ł ę g a , Z w y c i e c z k i a r c h e o l o g i c z n e j p o P o m o r z u , Z a p i s k i T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o w T o r u n i u ( d a le j Z a p i s k i T N T ), t. 7, 1926—1928, s s . 185—198. 11 P r e u s s i s c h e s U r k u n d e n b u c h , B d . 1, H . 1, h r s g . v o n R. P h i li p p i, C. P . W o e lk y , K ö n ig s b e r g 1882, n r 9 ( d a l e j P r . U B ); p o r . t e ż n r 132 o r a z W . K ę t r z y ń s k i , O lu d n o ś c i p o l s k i e j w Pt u- s ie c h n i e g d y ś k r z y ż a c k i c h , L w ó w 1882, s s. 16 n . 12 I b id e m . W ź r ó d ł a c h w y s t ę p u j ą r ó ż n e o d m ia n y t e g o n a z w i s k a : P r . U B , B d . 1, H . 1, n r 9 p o d a je : „ S u r v a b u n o ” ; M . L . D a v id , P r e u s s i s c h e C h r o n i k , h r s g . v o n F . H e n n i g , B d . 2, K ö n i g s b e r g 1812, s. 23 ( d a le j D a v id ) p o d a j e : „ S w a w a b u n o ” ; C. P . W o e lk y , U r k u n d e n b u c h d e s B i s th u m s C u lm , D a n z ig 1887, n r 1217 ( d a le j U C ): „ S u a u a b u n o ” ; V i s it a ti o n e s E p i s c o p a t u s C u l m e n s i s A n - d r e a e O ls z o to s k i a . 1667—1672 f a c t a e , e d . B . C z a p la , F o n t e s T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o w T o r u n i u , t. 6—10, 1902—1906, S S . 328, 422: „ S u r b a u r o ” .
149
m iennego, a ty lk o m ałą ziem ię, o k re ślo n ą w lite r a tu r z e n a zw ą w łość ls. G ra n ic a ziem i lu b a w s k ie j p rz eb ieg a ła w n a s tę p u ją c y sposób: n a zachodzie w zd łu ż D rw ęc y o d u jśc ia B ra n ie y do u jśc ia G izeli, n a stę p n ie nieco n a północ od te j rz ec zk i o b e jm o w ała m iejscow ość Z ajączk i. Z a tą m iejscow ością sk rę ca ła n a p o łu d n ie dochodząc do rz e k i W el w okolicy J e z io ra R u m iań sk ie g o . D a le j b ieg ła w zd łu ż W eli, o b e jm u ją c L id z b a rk W elski. N a stę p n ie sk rę ca ła n a zachód, dochodziła do rzeczk i B ra n ie y i w zdłuż je j b ie g u do D rw ęc y 14.
Do ziem i lu b a w sk ie j n a le ż a ły g ro d z isk a w S a m p ław ie, B y szw ałdzie, Z ając zk o w ie, M ontow ie, Ł ą- żynie, G u to w ie {nie m ylić z G u to w e m leżącym w po b liżu L id z b a rk a W elskiego) i in n e. W aro w n ie te o tac za ły g ró d lu b a w sk i w p ro m ie n iu do 20 k m 15.
P raw d o p o d o b n ie L u b a w a jak o c e n tru m ad m in istra c y jn o -g o s p o d arc ze ziem i lu b aw sk iej b y ła p rzez te g ro d zisk a d o d a tk o w o c h ro n io n a . W y stęp o w an ie g ro d zisk św iad czy ró w n ież o dość licznym o sa d n ictw ie n a ziem i lu b aw sk iej.
M ieszk ań cy n a d s a n d e ls k ie j o sa d y m u sieli tw o rz y ć siln ą i b ard zo ży w o tn ą g ru p ę społeczną w y w ie ra ją c ą du ży w p ły w n a okolicę, sk o ro już w d o k u m en cie z 18 lu te g o 1216 ro k u o b szar znacznie w ięk sz y od b y łeg o p o w ia tu n o w o m iej- sk ieg o n a z w a n y zo stał ter ra L u b a v ia16. A w ięc już w te d y L u b aw a sta n o w iła o śro d ek o c h a ra k te rz e a d m in is tra c y jn y m i rzem ieśln icz o -h an d lo w y m , będąc lo k aln y m ry n k ie m dla rolniczego zaplecza. O śro d ek lu b a w sk i je s t n a jw cz eś n ie j w ź ró d łach w z m ia n k o w a n y m c e n tru m w te j okolicy 17. M ożliw e, że oko lice sa m ej L u b aw y , k tó re j n a zw a je s t polska, zo stały p rzez P ru s ó w zasiedlone później n iż p rzez ludność sło w ia ń sk ą 18. W k ażd y m ra zie w o m aw ia n y m o k resie obok P ru s ó w m ieszk ała tu lu d n o ść p o lsk a 19. Z iem ia lu b aw sk a po o b u s tro n a c h D rw ęc y n a p o g ran iczu p ru sk im zn a jd o w a ła się, być m oże, pod z w ierz ch n ictw em g ro d u w S w ieciu 20. J e s t to ty lk o p rzy p u szc zen ie, w iadom o n a to m ia s t, że w
po-13 P o r . c h a r a k t e r y s t y k ę w ło ś c i j a k o j e d n o s t k i o r g a n i z a c y j n e j H . Ł o w m i a ń s k i , S t u d ia n a d p o c z ą t k a m i s p o ł e c z e ń s t w a i p a ń s tw a l it e w s k ie g o , W iln o 1931—1932, t . 2, ss. 143—147; J . P o w ie r - -ski, S t u d ia n a d s t r u k t u r ą a d m i n i s t r a c y j n o - t e r y t o r i a l n ą z i e m i c h e ł m i ń s k i e j l m i c h a ł o w s k i e j w o k r e s i e p i a s t o w s k i m , B y d g o s k ie T o w a r z y s tw o N a u k o w e , P r a c e W y d z ia łu N a u k H u m a n is t y c z n y c h , n r 13, 1973, s. 73. 14 U C , n r 59, 120, 156, 261, 354; S G K P , t. 5, s. 391: S H -G , — h a s ło „ L u b a w s k a z ie m ia ” , ss. 69 n . 15 G . L ie k , o p . c it.! s s. 12—18; W . Ł ę g a , K u l t u r a P o m o r z a w e w c z e s n y m ś r e d n i o w i e c z u n a p o d s ta w ie w y k o p a l i s k , t. 2, T o r u ń 1930, s s . 349, 384 i m a p a I I I . D la z ie m i l u b a w s k i e j b r a k j e s t a r c h e o l o g ic z n y c h b a d a ń i o p r a c o w a ń c h r o n o l o g i i o r a z w y z n a c z n ik ó w e t n i c z n y c h t a m t e j s z y c h g r o d z is k . I c h p r u s k i c h a r a k t e r o k r e ś l a s ię d o t y c h c z a s n a p o d s ta w ie t r a d y c y j n e g o z a ło ż e n ia , ż e c a ła z ie m ia l u b a w s k a b y ł a z a w s z e p r u s k a ( p o r. J . P o w ie r s k i , S t u d i a , s. 38). 16 P r . U B , B d , 1, H . 1, n r 9. 17 J . B i e n ia k , S t u d ia n a d d z i e j a m i z i e m i c h e ł m i ń s k i e j w o k r e s i e p i a s t o w s k i m . R o c z n ik G r u d z ią d z k i , t. 5/6, 1970, s s. 46 n . ( o m ó w ie n ie l i t e r a t u r y , s s. 5—7). 18 W . K ę t r z y ń s k i , L u d n o ś ć z i e m i c h e ł m i ń s k i e j , R o c z n ik i T N T , R . 8, 1901, s. 2 0 0 ; J . P o w i e r s k i , S t o s u n k i p o l s k o - p r u s k i e d o 1230 r . z e s z c z e g ó l n y m u w z g l ę d n i e n i e m r o l i P o m o r z a G d a ń s k ie g o , R o c z n ik T N T , R . 74, Z. 1, S S . 22— 24, 38— 3 9 , 42—43 i 102— 103. 19 J . B i e n ia k , S t u d ia , ss. 45 n . 20 J . P o w ie r s k i , S t u d ia , s. 83. P i e r w s z a z n a n a p i ę c z ę ć L u b a w y (X IV w .)
150
c zą tk a c h X III w ie k u w ła d a li n ią p ru sc y no b ile, p o zo stający w p o g a ń stw ie 21. U z asad n iało b y to p re te n s je K o n ra d a M azow ieckiego w sp o rze z Z akonem , w k tó ry m K o n ra d tw ierd z ił, że jego p rzo d k o w ie zdobyli tę ziem ię, a w ięc p o w in n a n ależe ć do n iego, a n ie do K rz y ż a k ó w 22, chociaż o sta te cz n ie le g a t p a p ie s k i W ilh elm z M od en y w 1240 ro k u p rz y sąd z ił ją K rzy żak o m .
N a o żyw iony ro zw ó j L u b a w y w p ły n ę ło te ż n ie w ą tp liw ie p rz y ję c ie c h rze ś c ija ń stw a p rzez lu b aw sk ieg o w ła d cę P ru só w , S u rv a b u n a 23, około 1214 ro k u z r ą k m is jo n a rz a p ru sk ie g o C h ry stia n a 2J. W raz z n im p rz y ję ła ch rze śc ija ń stw o p o d leg ła m u lud n o ść ziem i lu b a w sk iej. C h ry stia n iz a c ja b y ła koniecznością po lity c z n ą lu b aw sk ieg o w ła d cy ; w a ru n k ie m ra to w a n ia niepodległości. Po objęciu b ow iem rz ąd ó w n a M azow szu p rz ez K o n ra d a p ierw szo p la n o w ą s p ra w ą w p o li ty ce teg o k się stw a sta ło się z ag ad n ien ie p ru s k ie 25. C ała półno cn o -w sch o d n ia g ra n ic a M azow sza s ty k a ła się z ziem iam i P r u s ó w 26. P o d ję ta w ięc około 1207 r. m isja w śró d P ru s ó w p rzez w ielk o p o lsk i k la s z to r c y sters k i w Ł e k n ie b y ła po m y śli k sięcia K o n ra d a 27. M isję p ru sk ą , ro zp o czętą p rzez b yłego o p a ta łek n e ń - skiego G o tfry d a 28, k o n ty n u o w a ł od 1210 ro k u z a k o n n ik c y stersk i, C h ry s tia n 29. P rz y ję c ie c h rztu nie b ezp o śred n io z r ą k polskich, d a w ało w ła d cy lu b aw sk iem u , S u rv a b u n o , p e w n ą g w a ra n c ję u trz y m a n ia niezależności od p o bliskiego k sięcia m azow ieckiego, stą d ro la C h ry s tia n a n ie b y ła p ra w d o p o d o b n ie z b y t tru d n a . D ecyzję c h ry s tia n iz a c ji u ła tw ia ły z ap ew n e częste już w ty m czasie k o n ta k ty z P o la k a m i30. Po p rz y ję ciu c h rz tu u d a ł się S u rv a b u n o w ra z z C h ry stia n e m do R zy m u w 1215 ro k u . T u ta j p ra w d o p o d o b n ie sam pap ież In n o c en ty III n ad ał m u im ię P a w e ł 31, C h ry s tia n n a to m ia s t w u z n a n iu ty c h sukcesów z ostał przez p ap ieża m ia n o w a n y b isk u p e m P r u s 32. O chrzczony w ład ca L u b aw y , S u rv a - b u n o -P a w e ł, u strz e g ł się p rz e d p ró b a m i zaw ła d n ię cia ziem ią lu b a w sk ą przez
21 P r . U B , B d . i, H . i , n r 9. 22 P r . U B , B d . 1, H . 1, n r 132; U C , n r 6; K r o n i k a w i e l k o p o l s k a , M o n u m e n t a P o lo n ia e H is to r ic a , t. 2, W a r s z a w a 1961, s . 559. 23 P é t r i d e D u s b u r g , C r o n ik a t e r r e P r u s s ie ( d a l e j D u s b u r g ) , w : S c r i p t o r e s r e r u m P r u s s i - c a r u m , B d . 1, L e ip z ig 1861 ( d a le j S R P ), ss. 32 n .; D a v id , s s. 22 n .; G r u n a u , s. 178; V is it a ti o n e s E p i s c o p a t u s C u lm e n s is , s. 328: a t q u e i d e o L ö i b e n n u n c u p a t u r S u r b a u r o s iv e S u r b a n n u s d iv e s e x p r o c e r i b u s P r u t h e n i p o g a n u s , T u s c u l u m h o c C h r is tia n o , e p is c o p o P r u s s ia e , a q u o b a p tis a - t u s e s t e t v o c a t u s P a u l u s , p io p r a to q u e v o to i m p r i m i s , c u m a d j a c e n t i p o s s e s s io n e c ir c a a n n u m D o m in i 1214, b i e n n o p o s t im p l o r a t o s C r u c ig e r o s d o n a v i t o r a z J . V o ig t, G e s c h ic h t e P r e u s -s e n -s v o n d e n ä l t e -s t e n Z e i t e n b i-s z u m U n t e r g a n g d e r H e r r -s c h a ft d e -s D e u t -s c h e n O r d e n -s , B d . 1, K ö n i g s b e r g 1827, s s. 430 n . 24 Z o b . S. M . S z a c h e r s k a , O p a c tw o o litu s k ie a p r ó b a e k s p a n s j i d u ń s k i e j w P r u s a c h , K w a r t a l n i k H i s to r y c z n y , R . 74, 1967, S S . 923—942. 25 B . W ło d a r s k i, P o l i t y c z n e p l a n y K o n r a d a 1 k s ię c ia m a z o w ie c k ie g o , T o r u ń 1971, s s. 15 n . 26 J . A n to n ie w ic z , J a k i p r z e b i e g m ia ła g r a n ic a e tn i c z n a m i ę d z y M a z o w s z e m a P r u s a m i p r z e d n a j a z d e m k r z y ż a c k i m , w : Z d z ie jó iv W a r m ii i M a z u r , O ls z ty n 1958, s . 24. 27 B . W ło d a r s k i, o p . c it ., s. 16. 28 P r . U B , B d . 1, H. 1, n r 4; z o b . T . W o jc ie c h o w s k i, S z k i c e h i s t o r y c z n e j e d e n a s t e g o w i e k u , w y d . 2, W a r s z a w a 1925, s s . 96—100. 29 S t a n b a d a ń n a d p r o b l e m a t y k ą tz w . m i s j i p r u s k i e j p o d s u m o w u je a r t y k u ł J . P o w ie r - s k ie g o , N a m a r g i n e s i e n a j n o w s z y c h b a d a ń n a d p r o b le m e m m i s j i c y s t e r s k i e j w P r u s a c h i k w e s t ią S a n t y r a , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1969, n r 2, ss. 249—255; t e n ż e , S t u d ia , s. 11. 30 Z o b . w y ż e j p r z y p . 18, 19, 20 o r a z K . T y m ie n i e c k i , M is ja p o l s k a w P r u s ie c h i s p r o w a d z e n ie K r z y ż a k ó w , T o r u ń 1935, s s. 18—29, p a s s im . 31 P r . U B , B d . 1, H . 1, n r 9; C. P . W o e lk y , D e r K a t a lo g d e r B i s c h ö f e v o n C u l m , B r a u n s b e r g 1878, s. 29. 32 C h r y s t i a n j a k o b i s k u p P r u s w y s t ę p u j e j u ż w b u l l i p a p ie s k i e j z 1216 r . ( P r . U B , B d . 1, H . 1, n r 9).
151
K o n ra d a M azow ieckiego. Z ap e w n e za ra d ą C h ry stia n a , k tó ry nie b y ł z a in te re so w a n y in g e re n c ją osób p o stro n n y c h , sk o rz y sta ł z n a stę p u ją c e g o w ybiegu, często sto so w an eg o w śred n io w iec zu . M ianow icie d la u c h ro n ie n ia się p rz ed K o n ra d e m o d d ał siebie i sw o ją ziem ię pod o p iek ę K ościołow i, u z y sk u ją c w z a m ian za to p rz y w ile je w ła d c y św ieckiego. D a ro w izn a ta zo stała p o tw ierd z o n a w ła śn ie w sp o m n ian y m w yżej d o k u m en te m In n o cen teg o III z 18 lu te g o 1216 r . 33. C h ry stia n o w i, p ierw sz e m u b isk u p o w i P ru s , k tó ry p rz y ją ł ziem ię lu b aw sk ą n ie w zn aczen iu p ra w n o -p ry w a tn y m , lecz ra cz ej p u b liczn y m , pow yższy a k t n a d a n ia n ie p rz y n o sił ż ad n y ch korzy ści m a te ria ln y c h . S u rv a b u n o i w sp ó ł w łaściciele (consortes) n a d a l d zie rży li sw o ją ziem ię z g ro d e m lu b aw sk im , zaś w sp o m n ian e posu n ięcie o d sunęło n ieb e zp ie cz eń stw o b ezp o śred n ieg o u z ależ n ie n ia się od K o n ra d a M azow ieckiego. Z a tw ie rd z e n ie p a p ie sk ie w fo rm ie o b w ieszczenia o o d d a n iu ziem i lu b a w s k ie j pod o piekę C h ry stia n o w i n ie b y ło n a rę k ę K o n ra d o w i M azow ieckem u, k tó re m u z am y k ało ty m sam y m w stę p do te j z ie m iS4. M im o to, ze w zg lęd ó w po lity czn y ch , książę K o n ra d p o tw ie rd z ił ta k ż e d a ro w iz n ę w 1222 ro k u , u w a ż a ją c je d n a k n a d a l ziem ię lu b a w sk ą za część M a zow sza 3δ. F a k t p o tw ie rd z e n ia w 1222 ro k u p rzez księcia K o n ra d a a k tu z 1216 ro k u 36 m ożna in te rp re to w a ć ty lk o jak o re zy g n a cję z p ra w do te j ziem i ze s tro n y k sią ż ą t m azo w ieck ich 3?. O stateczn ie w ięc L u b aw a z n alazła się w f o r m u ją c y m się te r y to r ia ln ie p a ń stw ie k rzy żack im . W 1217 ro k u p ap ież zab ro n ił k rzyżow com i in n y m p o stro n n y m osobom w s tę p u n a te r y to r iu m P ru s bez u p rz e d n ie j zgody b isk u p a C h r y s tia n a 38. Z ak a z te n św iad czy ł tak ż e o p ró b ie p a p ie stw a o p a n o w an ia ochrzczonych te re n ó w p ru s k ic h i stw o rz e n ia sobie cy stersk ieg o p a ń s tw a b is k u p ie g o 3a. C h ry s tia n o trz y m a ł ró w n ież od p ap ieża w y łączn e p ra w o o rg a n iz o w a n ia k r u c ja t do P r u s 40. W y k o rzy stu ją c p o w sta łą s y tu a c ję p o lity c zn ą w L u b aw ie rz ąd z ił n a d a l po 1216 ro k u och rzczo n y S u r v a buno.
K rz y ża c y chcąc w y e lim in o w a ć C h ry stia n a z P r u s d o p ro w ad zili w 1243 ro k u do ich p o d ziału n a c z te ry diecezje 41. J e d n ą z n ic h — diecezję c h ełm iń sk ą — u tw o rz y ły ziem ia ch ełm iń sk a w ra z z lu b a w sk ą 42, z ty m że b isk u p i ch ełm iń scy m ieli u p ra w n ie n ia do 2/3 ziem i lu b a w sk ie j (części w schodniej). D la k rzy żac k ie j zaś części ziem i lu b a w sk ie j u tw o rzo n o w ó jto stw o n o w o m ie jsk o -b ra tia ń - skie 43. D okonano w ięc w y ra źn e g o p o d ziału ziem i lu b a w s k ie j n a część b isk u p ią o raz zakonną. 33 P r , U B , B d . 1, n r 9 :-- d i l e c t i f i l i i P a u l i P r u t h e n i , q u i o l i m d i c e b a t u r S u r v a b u n o ---p r e c i b u s i n c l i n a ti , t e r r a m L u b o v i e c u m s u is ---p e r t i n e n c i s t i b i e t s u c c e s s o r ib u s t u i s i n iu s e t p r o p r ie t a m l ib e r e c o n t u l e r u n t e a m a u c t o r i t a t e a p o s to lic a c o f i r m a n u s o r a z S . Z a k r z e w s k i, N a d a n ia n a r z e c z C h r y s ti a n a , b i s k u p a p r u s k i e g o w l a ta c h 1217— 1224, R o z p r a w y A k a d e m i i U m i e j ę tn o ś c i , W y d z . H i s t- F i lo z o f ., s e r . 2, t. 17, K r a k ó w 1902, s s. 237—332. 34 G . L a b u d a , P o l s k a i k r z y ż a c k a m i s ja w P r u s a c h d o p o ł o w y X I I I w ., P o z n a ń 1937, s . 58. 35 P r . U B , B d . l, H . 1, n r 41. 36 I b id e m , n r 9. 37 Z o b . J . P o w ie r s k i , S t u d ia , s. 37. 38 P r . U B , B d . 1, H . 1, n r 16. 39 T . M a n te u f f e l , P r ó b y s tw o r z e n i a c y s t e r s k i e g o p a ń s ti o a b i s k u p i e g o го P r u s a c h , Z a p i s k i T N T , t. 18, 1953, z . 1— 4, SS. 157, 172. 40 P r . U B , B d . 1, H . 1, n r 15. 41 I b id e m , B d . 1, H . 1, n r 41, 75, 78, 119, 143; U C , ПГ 45. 42 I b id e m , B d . 1, H . 1, n r 107; M . T o e p p e n , H i s to r i s c h c o m p a r a t iv e G e o g r a p h ie v o n P r e u s -s e n , G o th a 1858, -s -s. 117—122. 43 Z o b . J . P o w ie r s k i , S t u d ia , s . 72.
152
W 1244 ro k u z m a rł b isk u p C h ry s tia n 41. W ted y d la diecezji c h ełm iń sk iej — te r r e C u lm e n si et co n iu n ete sibi terre L u b o u q u e — w ra z z L u b aw ą, papież In n o c e n ty IV m ia n o w a ł b isk u p em H e id en re ic h a , z w o len n ik a Z ak o n u 45. B iskup w g ra n ic a c h sw y ch posiadłości, tzw . k lu cza lu b aw sk ieg o , b ył w ła d cą św ie c kim i n ie p ła c ił Z ak o n o w i d a n in . S p ra w o w a ł sąd o w n ictw o I in s ta n c ji w s p ra w ach k a rn y c h , a II in s ta n c ji w sto su n k u do sąd ó w ław n ic zy c h 40. W 1251 ro k u b isk u p H e id en re ic h o b ra ł C hełm żę n a sto licę k a p itu ły d iec ez ja ln e j " .
W C hełm ży z n ajd o w a ł się z am ek b isk u p i (nie zachow any), a le b isk u p i rz ad k o w n im rezy d o w ali. Ich re zy d e n cją p ra w d o p o d o b n ie już od połow y X III w ie k u sta ła się L u b aw a — stolica b isk u p ieg o k lu cza lu b a w s k ie g o 48. B isk u p i c h a r a k te r m ia sta zn alazł o d z w ierc ie d len ie w h e rb ie i pieczęci L u b aw y . P ie rw sz a z n a n a pieczęć L u b aw y , pochodząca z X IV w ie k u , w y o b ra ża fig u rę b isk u p a w o rn a cie z in fu łą i p a sto ra łe m , sto jąceg o m ięd zy dw om a d rz ew a m i — liścia sty m i sz p ilk o w y m (lipą i jo d łą ) 4S.
P rz y ję c ie c h rz tu było zap e w n e w s trz ąs em p o lity czn y m i o d e g rało n ie m ałą ro lę w ro z w o ju L u b aw y . G ró d p le m ie n n y P ru s ó w (Sasinów ), ja k im b y ła L u b a w a p rz e d c h rztem , m u siał się zap ew n e w czasach C h ry s tia n a i och rzczo nego S u rv a b u n o zn aczn ie ożyw ić. W p o c zą tk o w y m o k resie m is ji p ru s k ie j C h ry s tia n a L u b a w a b y ła p ra w d o p o d o b n ie o śro d k ie m jego d ziałalności. C h ry s tia n jak o b isk u p p ru s k i n ie d z ia łał sam , a le m ia ł do po m o cy całą e k ip ę s°. Z ap e w n e s ta r a ł się on p o d n ieść k u ltu rę L u b a w y i jej o kolic 61. L u b a w a m ia ła sp rz y ja ją c e w a ru n k i do w y tw o rz en ia się tu o śro d k a h a n d lu . W jed n e j z b u li p ap ież z ak a za ł przyw ozić do P ru s p o g ań sk ich sól, żelazo i b r o ń 52. Być może L u b aw a p o śred n iczy ła w h a n d lu m ięd zy ziem ia m i p o lsk im i i p ru s k im i n a ty m te re n ie . Z ap e w n e w ów czas p o w sta ł tu ta j ta rg , o k tó ry m m a m y w z m ian k ę z 1260 ro k u 5S.
Z działaln o ścią a d m in istra c y jn o -p o lity c z n ą b is k u p a C h ry stia n a łączy się tak ż e rozciągnięcie n a zw y w łości lu b a w sk ie j n a dalsze te r e n y “ .
Z ap ew n e już p rz e d p o d ziałem P ru s n a d iecezje p o jęcie ziem i lu b a w sk ie j ro zszerzy ło sw ój zasięg te ry to r ia ln y 55.
P o c h ry stia n iz a c ji m u sia ły się je d n a k n a p la n p ie rw sz y w y su n ą ć fu n k c je m ilita rn e L u b aw y . W p ołożeniu m is ji p ru s k ie j zaszły isto tn e zm iany. M ian o w icie od la t 1216— 1217 zaczęły się n a ja z d y p o g ań sk ich P ru s ó w n a ziem ie
44 P r . U B , B d . 1, H . 1, n r 166. 45 P r . U B . B d . 1, H . 1, n r 9, 16/7 o r a z 14, 18 i 59. 46 M a te r ia ł y d o m o n o g r a f i i g e o g r a fi c z n o - g o s p o d a r c z e j C h e ł m ż y , о р г . W . J a n k o w s k a , J . M a - c h in k o , W a r s z a w a 1964, s. 10. 47 I b id e m . 48 I b id e m , s. 12 o r a z S. K u j o t , D z i e je P r u s K r ó l e w s k i c h , t . 1, s s . 763, 392; S G K P , t. 5, s . 385. 49 M . G u m o w s k i, P ie c z ę c ie i h e r b y m ia s t p o m o r s k i c h , T o r u ń 1939, s. 110. 50 Z o b . S. M . S z a c h e r s k a , O p a c tio o o lito s k ie , s. 933; J . P o w ie r s k i , N a m a r g i n e s i e , s. 250. 51 J . H e is e , o p . c it ., s. 524, 635; W e d łu g h i p o te z y A. K a r b o w i a k a b i s k u p C h r y s t i a n m ia ł t u t a j z a ło ż y ć s z k o łę m i s y j n ą d l a n a w r ó c o n y c h P r u s ó w . (A . K a r b o w i a k , S z k o ł y D i e c e z j i C h e ł m i ń s k i e j w w i e k a c h ś r e d n i c h , R o c z n ik i T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o w T o r u n i u , R. 6, 1899, ss. 12 n ., 76 n). 52 P r . U B , B d . 1, H . 1, n r 25. 53 U C , ПГ 59. 54 Z o b . w y ż e j s . 4—5 n in ie j s z e g o a r t y k u ł u o r a z J . P o w ie r s k i , S t u d i a , s. 73. 55 I b id e m .
153
lu b a w sk ą i c h ełm iń sk ą M, co zm usiło C h ry s tia n a do z o rg an izo w an ia w y p ra w y krzyżow ej ” . B ra k ź ró d eł n ie p o zw ala stw ierd zić, czy te n a ja z d y d o tk n ę ły bez p o śred n io L u b aw ę. G ró d lu b a w sk i m u siał b y ć je d n a k d o b rze um ocniony. P ie rw sz o rzę d n ą ro lę w ro z w o ju L u b aw y m u sia ły ró w n ież o d g ry w ać fu n k c je re lig ijn e L u b a w y po c h ry stia n iza cji. W ed łu g zapisów k ościelnych p ierw szy d re w n ia n y kościół w zniesiono tu w 1233 r o k u 58. B yć m oże był to tzw . kościół ta rg o w y — ecclesia fo r e n s is 5S. W czasie d ru g ieg o p o w stan ia p ru sk ie g o kościół ów został p ra w d o p o d o b n ie z b u rzo n y 60.
W d o k u m en cie b isk u p a O tto n a z 13 k w ie tn ia 1326 ro k u je s t m ow a o p rz e zn aczen iu z dochodów m ia sta trz e c h w ia rd u n k ó w dla lu b a w sk ic h księży, k tó ry c h w ro k u 1260 b y ło około dziesięciu. N ależ eli oni z ap ew n e do d w o ru b iskupiego. N ie w iadom o, ilu k sięży było w L u b a w ie w 1326 ro k u , tzn. w ted y , k ied y w y sta w io n o ów d o k u m e n t6I.
P ra w d o p o d o b n ie w 1333 ro k u rozpoczęto b u d o w ę now ego, m u ro w an eg o już kościoła p o d w ezw an ie m św . A n n y (farnego) w s ty lu g o ty c k im 62, zaś b isk u p IV ikbold (1363— 1383) o p o d al z am k u b iskupiego, zb u d o w an eg o z cegły w p o c zą tk a c h X IV w ie k u (budow ę jego rozpoczęto w 1301 r . ) M, w zniósł w 1366 ro k u k ap licę pod w e zw a n ie m św . M ichała i J a n a “ .
II
W yznaczenie L u b a w y n a sied zib ę b isk u p ó w c h ełm iń sk ic h sta n o w iło k o le jn y , w ie lk i p rzeło m w ży ciu osady. B yło w ażn y m e ta p e m w pro cesie tw o rz e n ia się m ia sta . N ie w ą tp liw ie za p o d jęc iem ta k ie j d ecy z ji p rz e m a w ia ły w zg lęd y p o lity czn e i gospodarcze. Z L u b a w ą z w iązan y b y ł p ie rw sz y b isk u p P ru s , C h ry stian . Z L u b a w ą w ią za ły się też p o c zą tk i c h ry s tia n iz a c ji P r u s 65. W połow ie X III w ie k u m u sia ła być ona już zn aczn y m o śro d k iem m ie jsk im i o b ro n n y m , g d y ż in aczej b isk u p H e id en re ic h (1245— 1263) nie o b ra łb y jej
56 P r . U B , B d . 1, H . 1, n r 233; D o k u m e n t y k u j a w s k i e i m a z o w ie c k ie p r z e w a ż n ie z X I I I w ., w y d . B. U la n o w s k i, A r c h i w u m K o m i s j i H i s to r y c z n e j , t. 4, K r a k ó w 1888, n r 11, s s. 157 n .; G . L a b u d a , P o l s k a i k r z y ż a c k a m i s ja , ss. 266—275; J . P o w ie r s k i , S t o s u n k i, ss. 150 n ,; t e n ż e , S t u d ia , s. 12. 57 D u s b u r g , S . 126. 58 V i s i t a t i o n e s E p i s c o p a t u s C u l m e n s i s , s s. 328 n .: E c c le s ia p a r o c h i a l i s s i t a i n p r o x i m o a r c is , c u iu s f u n d a m e n t a e p is c o p i C u l m e n s i s i e c e r u n t e r e x e r u n t q u e a b a n n o 1233, s e d q u a s s a ta d e i n d e c r e b r o f la g r a n t i b u s b e llis e t a f f l i c t a , p l u r i m a m p r i s t i n a e m a j e s t a t i s j a c t u r a m s u b ii t; S G K P , t . 5, s. 385; G. L ie k , o p . c it ., s . 362: E c c le s ia A r c J ii p r e s b y t e r a lí s L u b a v i e n s i s t i t u l i S . A n n a e , l a te r it ia e s t e t c e ls a t u r r i i n s i g n it a , c u j u s f u n d a m e n t a j e c e r u n t E p i s c o p i C u l m e n s e s ( L u b a v la e n im e s t R e s id e n t ia e t S e d e s I l l u s t r i s s i m o r u m E p i s c o p o r u m C u l m e n s i u m ) e r e x e r u n t q u e a b a n n o 1233, lo n g a 50, la ta 25 c ir c i te r c u b it o r u m . 59 Z o b . K . M a le c z y ń s k i, o p . c it ., s. 58. 60 D u s b u r g , s . 126; S. K u j o t , K to z a ło ż y ł p a r a fi e w d z i s i e j s z e j d i e c e z ji c h e łm iń s k ie j ? cz. 2, T o r u ń 1905, s. 243. 61 U C , n r 155 i 217. J e d n y m z e ś w i a d k ó w w s p o m n ia n e g o d o k u m e n t u b i s k u p a O t t o n a b y ł p l e b a n J a n . 62 G . L ie k , o p . c it ., ss. 88, 346 і 361; J . H e is e , o p . c it ., s s. 634, 648, 657 і 703. 63 S G K P , t. 5, s . 385. 64 U C , n r 789; J . F a n k i d e j s k i, U tr a c o n e k o ś c i o ł y i k a p li c e w d z i s i e j s z e j d i e c e z j i c h e ł m i ń s k i e j , P e l p l i n 1880, ss. 126 n .; G . L i e k , o p . c it ., ss. 453 п .; S H -G , s. 68. 65 R . T h ie l, D ie b i s c h o e f li c h e L ö b a u , w : D ie P r o v in z W e s t p r e u s s e n i n W o r t u n d B ild , B d . 2, 1915, S S . 418—423.
154
jak o sw o je j sied zib y z ap ew n e już od 1254 r o k u 66. O ty m , że L u b aw a n a j p ó źn iej w 1260 ro k u istn ia ła już jak o o śro d e k h a n d lo w o -rz e m ie śln ic zy — c e n tru m ziem i lu b aw sk iej — św iad czy n iezbicie d o k u m e n t k o m tu ra k ra jo w ego H a rtm u n d a G u n te ra z 8 m aja 1260 ro k u , k tó r y w y m ien ia fo r u m L u b o v ie 67. D o k u m e n t pow yższy w sp o m in a tak ż e o d ro d ze b ieg n ą ce j z ta rg u lu b aw sk ieg o , b ędącego w łasn o ścią b isk u p a ch ełm iń sk ieg o , do rz ek i D rw ęcy. D roga ta zap ew n e sp e łn ia ła d u żą ro lę w h a n d lu z p lem io n am i p ru sk im i. Ja n u sz B ien iak w y k a za ł istn ie n ie społeczn o -g o sp o d arczy ch p o w ią za ń te re n ó w po obu stro n a c h D r w ę c y os. W cześniejszych w z m ia n ek o ta rg u w L u b aw ie n ie spo ty k am y . T arg te n w y s tę p u je jako in s ty tu c ja d aw n o już is tn ie ją c a 09. M ożna p rzypuszczać, iż istn ia ł on już w czasach księcia S u rv a b u n o . W zw iąz k u z ty m w u rz ą d z e n ia c h targ o w y c h n a le ż y szu k ać zaw iązk ó w o rg a n iz ac ji m ie jsk iej L u b aw y . T a rg za czasów b isk u p a H e id en re ic h a tw o rz y ł jed en ze sk ła d n ik ó w p ra w a b isk u p ieg o w L u b aw ie. T en m onopol ta rg o w y zo stał odziedziczony po u s tro ju p le m ie n n y m P r u s ó w ,0. Z ta r g u c ze rp ał zyski b isk u p n a k ła d a ją c za p ew n e n a p rzy w o żący ch to w a ry o p ła ty ty p u celnego. A b y o d pow iednio fu n k cjo n o w ać , m u siał ta r g p o siad ać u sta lo n ą o rg a n iz ac ję w p o staci w y z n a czonych p rzez w łaśc ic ie la ludzi, o d p o w ied zialn y ch za bezp ieczeń stw o u czestn ik ó w 71.
Ja k o in s ty tu c ja p ra w a p u b liczn eg o m u siał m ieć ta r g sp e c ja ln e sąd o w n ic tw o, n a d k tó ry m n a d z ó r sp ra w o w a ł w p ołow ie X III w ie k u zap ew n e bisk u p . W szyscy bez w y ją tk u u c ze stn ic y ta r g u p o d leg a li są d o w n ic tw u so łty sa b is k u piego, tzw . ius fo ri, k tó re j w y ro k i m ia ły szy b k ą e g zek u cję 72. B ow iem fo ru m oznaczało n ie ty lk o ta rg , a le tak ż e sąd. N a d an ie p ra w a n iem ieck ieg o ta rg o w i i osadzie ta rg o w e j w L u b aw ie p raw d o p o d o b n ie oznaczało lik w id a c ję osobnego sąd o w n ictw a targ o w eg o , tzn. stw o rz en ie jed n o liteg o o k rę g u sądow ego w całej L u b aw ie 7S.
U san k c jo n o w an ie istn ie jąc eg o już u k ła d u sto su n k ó w go sp o d arczy ch i sp o łecznych w L u b a w ie m ogło w ięc m ieć już m iejsce w czasach b isk u p a H e id en reich a. T a rg (fo ru m ) i o sad a ta rg o w a (locus fo ren sis) p o łączy ły się zap ew n e w je d n ą całość z w an ą c iv ita s fo re n sis — L u b a w a 74. S o łty s b isk u p i m ógł zatem stosow ać n a ta r g u p ra w o n iem ieck ie, a w ięc ta k ie sam o p raw o , w e d łu g k tó reg o sądzono n a ta rg a c h m ie jsk ich . Ju ż p rz ed d ru g im p o w sta n iem p ru sk im (przed 1263 r.) otoczono osad ę ta rg o w ą w L u b aw ie u m o cn ie n ia m i z ie m n o -d re w n ia - n y m i 75. M im o w ięc b ra k u fo rm a ln y c h p ra w m ie jsk ich (p rzy w ilej lo k ac y jn y zaginął) L u b aw ę w połow ie X III w ie k u m ożna już u w a ża ć za m iasto . P ra w d o
66 S . K u j o t , D z i e je P r u s K r ó l e w s k ic h , cz. 1 d o r o k u 1309, T o r u ń 1914, s . 892. 67 U C , n r 5 9 : --- in v i a a n t iq u a , q u e d i r e c t e d u c i t a f o r o L u b o u i e a d D r i u a n z a m , e t i t e m α f o r o p e r p a r t e m e iu s d e m v i e e t p e r s e m i t a m u s q u e a d f i n e m l a c i . 68 J . B i e n ia k , S t u d ia , ss. 27 n ., 33—35 i 49. 69 Р о г . К . M a le c z y ń s k i, o p . c it ., s s. 39 n . 70 U C , n r 59. Р о г . К . B u c z e k , T a r g i i m i a s ta n a p r a w i e p o l s k i m , W a r s z a w a 1964, s. 38. 71 I b id e m o r a z E . R o z e n k r a n z , P o c z ą t k i i u s t r ó j m i a s t P o m o r z a G d a ń s k i e g o d o s c h y ł k u X I V s tu l e c ia , G d a ń s k 1962, s s. 145 n. 72 K . B u c z e k , o p . c it ., s. 51. 73 Р о г . K . B u c z e k , o p . c it., s. 56 o r a z E . R o z e n k r a n z , o p . c it ., s s. 146, 224. 74 I b id e m . 75 D u s b u r g , s . 126; p o r ., K . M a le c z y ń s k i, o p . c it., s. 35 o r a z T . L a l ik , S t a r e m ia s to w Ł ę c z y c y . P r z e m i a n y w o k r e s i e p o p r z e d z a j ą c y m l o k a c j ę — s c h y ł e k X I I i p o c z ą te k X I I I w . , K w a r t a l n i k H i s to r i i K u l t u r y M a t e r i a l n e j , R. 4, 1956, n r 4, s s. 640 n .
155
p o dobne w y d a je się p rzy p u szc zen ie, iż L u b a w a m ogła o trzy m ać p ra w a m iejsk ie w la ta c h p ięćd ziesiąty c h X III w ie k u od p ierw sze g o b isk u p a ch ełm iń sk ieg o , H eid en re ic h a . T w ierd z e n ie ta k ie m ożna by o p rzeć n a in n y ch p rz esła n k ac h , k tó re o m ów im y poniżej.
B isk u p H e id en re ic h zn a n y b y ł jak o d o sto jn ik a k ty w n y i p rzed sięb io rczy . Z ało ży ł m ięd zy in n y m i w 1252 ro k u k a p itu łę p rz y zb u d o w an e j k a te d rze w C h e łm ż y 7β. W y staw ił d o k u m e n t lo k a c y jn y (nie zachow any) d la C hełm ży. W ciągu sw ojego d łu g ieg o p a n o w an ia (18 lat) z rea lizo w ał w iele ze sw oich zam ierzeń .
N iew y k lu czo n e, iż re z y d u ją c w L u b aw ie p rzez n a d a n ie p ra w m ie jsk ich d o ty ch czaso w ej osadzie ta rg o w e j chciał n a d a ć jej p e w ien sp le n d o r i znacze n ie o ra z u sa n k c jo n o w ać p ra w n ie istn ie ją c e s ta tu s quo. L u b aw ę jak o m ia sto w połow ie X III w ie k u w y m ie n ia ją tak ż e in n e w z m ia n k i źródłow e. N a p rz y k ła d w o k resie d ru g ieg o p o w s ta n ia P ru s ó w L u b a w a b y ła d w u k ro tn ie św ia d k iem zacięty ch bojów , a w 1260 ro k u alb o k ró tk o p o tem n a je c h a li ziem ię lu b aw sk ą S u d a w o w ie 77, k tó rz y zd o b y li i zb u rzy li doszczętnie m iasto i d re w n ia n y z am e k (c a stru m et c ivita tem . ) 7B.
W y raz civ ita s n a le ż y tłu m a cz y ć jak o m iasto w a r o w n e 79. L u b a w a b y ła w ięc otoczona w p ołow ie X III w ie k u u m o cn ie n ia m i zie m n o -d re w n ia n y m i, a m oże n a w e t już m u ra m i o b ro n n y m i. W zm ian k a o civ ita s św ia d czy o is tn ie n iu i fu n k c jo n o w a n iu m ia s t a 80. N ależy w ięc sądzić, iż L u b aw a w połow ie X III w ie k u m ia ła now ą, z a p lan o w a n ą fo rm ę p rz e strz e n n ą . M iasto zaa d a p to w a ło z ap ew n e z a s ta n y u k ła d osadniczy.
B ędąc n a p o g ra n ic z u m a z o w iec k o -p ru sk im m u s ia ła L u b a w a w X III w ie k u p e łn ić p rzed e w szy stk im fu n k c je m ilita rn e . K ilk a la t pó źn iej po w s p o m n ia n y m już n a p a d z ie p ru s k im z ja w ili się (w 1263) 81 n a ziem i lu b a w s k ie j N a ta n - gow ie w ra c a ją c y pod w odzą H e n ry k a M onte z ziem i ch ełm iń sk iej. N ied alek o od L u b aw y doszło p rz e d 12 lip ca 1263 ro k u do b itw y z p ościgow ym od d ziałem k rzy żack im , w czasie k tó re j K rz y ża c y p o n ieśli k lęsk ę 82. K ro n ik a rz o p isu jąc tę b itw ę nie w sp o m in a o zb u rze n iu L u b aw y . P ra w d o p o d o b n ie leż a ła ona jeszcze w g ru z a c h po n ap ad z ie S u d a w ó w (z około 1260 r . ) 83. P rz y o p isach d alszych
76 S . K u j o t , D z i e je P r u s K r ó l e w s k i c h , t . 1, s s. 885 n . ; D i e c e z j a c h e łm iń s k a . Z a r y s h i s t o r y c z n o - s t a t y s t y c z n y , P e l p l i n 1928, s. 16; A . M a ń k o w s k i, K a p i t u ł a k a te d r a l n a c h e łm iń s k a o d r. 146G d o 1821, z a p i s k i T N T , t. 5, 1920, n r 2, s. 74. 77 J . H e is e , o p . c it ., s. 636. 78 D u s b u r g , s . 126: — — S u d o v i t e c u m m a j o r i e x e r c i t u , q u a m u n q u a m u i s u s f u i t in P r u s s ia , i n t r a v e r u n t t e r r a m L u b o v i e e t c a s t r u m e t c i v i t a t e m e j u s d e m n o m i n i s f u n d i t u s d e s t r u x e r u n t ; G . L ie k , o p . c it ., s. 51 u s t a l i ł z b u r z e n i e L u b a w y n a r o k 1269 b e z w ię k s z e g o u d o k u m e n t o w a n i a ; D ie K r o n i k e v o n P r u z i n l a n t , S R P , B d . 1, s . 473 p o d a j e : ---z u j u n g i s t s i b u r g u n d e , s t a t v o r t e r b t i n o u c h L u b o w g e n a n t ; D ie ä l te r e H o c h m e is te r c h r o n ik , b e a r b . M . T o e p -p e n , S R P , B d . 3, s. 5 7 3 ; i n d e n s e lb e n c z e i t e n c z o g e n d y S u d a w e n m i t e y n e m g r o s s e n h e r e c z u r L o u b a w u n d e g e w o n n e n d y b u r g u n d S t a d . (Z o b . J . P o w ie r s k i , P r z y c z y n y i p o c z ą t e k s o ju s z u p o m o r s k o - p r u s k i e g o w X I I I w i e k u , A c t a B a l ti c o - S la v ic a , t. 6, 1968, s s. 204—207; t e n ż e , C h r o n o lo g ia s t o s u n k ó w p o m o r s k o - k r z y ź a c k i c h w la ta c h 1236—1242, K o m u n i k a t y M a z u r s k o - - W a r m i ń s k ie , 1970, n r 2, s s . 186 n ., 189 n ). 79 K . B u c z e k , o p . c it ., s. 34. 80A . B e r d e c k a , N o to e l o k a c j e m i a s t k r ó le t o s k i c h w M a ło p o ls e e to l a t a c h 1333—1370. C h r o n o lo g ia i r o z m i e s z c z e n ie , P r z e g l ą d H is to r y c z n y , t. 65, 1974, z. 4, s. 594. 81 J . H e is e , o p . c it ., s . 636. 82 C a n o n ic i S a m b i e n s is , S R P , B d . 1, ss. 112, 113. Z o b . K . B u c z e k , G e o g r a f i c z n o - h i s to r y c z n e p o d s t a w y P r u s W s c h o d n i c h , T o r u ń 1936, s. 56. 83 J . H e is e , o p . c it ., s. 636.
156
w a lk L u b aw a tak ż e nie je s t w z m ia n k o w a n a w źró d łach . P ra w d o p o d o b n ie do czasu stłu m ie n ia p o w s ta n ia P ru s ó w (1283) w ziem i lu b a w sk ie j, ja k rów nież w p o łu d n io w ej części ziem i c h e łm iń sk ie j, n ie p o ja w ia li się n o w i osadnicy, co z ap ew n e zn acznie u tru d n ia ło o d b u d o w ę L u b a w y 84. W zw iązk u z ty m jej znaczenie jak o o śro d k a m ie jsk ieg o b y ło p ra w d o p o d o b n ie w ty m czasie n ie w ielkie.
P o stłu m ie n iu p o w s ta ń p ru sk ic h p o łu d n io w o -w sch o d n ie części ziem i lu b a w sk ie j i c h ełm iń s k ie j b y ły n a raż o n e z kolei n a n a ja z d y L itw in ó w . W la ta c h 1301— 1302 u d e rz y li oni n a ziem ię lu b aw sk ą ; z b u rzy li w iele w iosek i u p ro w a d zili dużo m ie s z k a ń c ó w 85. Ź ró d ła n ie p o d a ją , czy L u b aw a d oznała w ów czas jak ic h ś zniszczeń. W 1330 ro k u n a L u b aw ę n a p a d li L itw in i, ale z o stali o d p a rc i p rzez b isk u p ieg o w ó jta L u b aw y , J a n a z D y r 86. P ra w d o p o d o b n ie d ru g ie p o w sta n ie p ru sk ie zniszczyło w y k szta łc o n y o śro d e k m ie jsk i w L u b aw ie. L o k acja zaś z p o c z ą tk u X IV w ie k u d o ty cz y ła już d ru g ie j fazy „ m iejsk iej h is to rii” L u b aw y ; po zniszczeniach z o k re su p o w sta ń p ru sk ic h po 1260 ro k u 87 trz e b a by ło b ow iem m iasto n a now o lokow ać.
P o d su m o w u ją c pow yższe u w a g i n a le ży stw ie rd zić, że L u b aw a b y ła za cza sów b isk u p a H e id en re ic h a w a ro w n ą o sadą ta rg o w ą o c h a ra k te rz e m ie jsk im i rz ąd z iła się p ra w e m n iem iec k im . S ąd o w n ic tw o i pieczę n a d n ią sp ra w o w ał so łty s b isk u p i. W ed łu g n ie u d o k u m e n to w a n e g o źródłow o stw ie rd z e n ia V ossber g a L u b a w a w 1269 ro k u p o sia d ała już w ła sn ą pieczęć 88.
L u b aw a zo stała lo k o w a n a jak o m iasto d u ch o w n e i sta n o w iła w łasność p ry w a tn ą b isk u p ó w c h ełm iń sk ich . M iasto b y ło o śro d k iem w y tw ó rczo ści rze m ieśln iczej i h a n d lu . T w orzyło ry n e k lo k aln y ziem i lu b a w s k ie j (targ), będ ąc zapleczem g o sp o d arczy m i u słu g o w y m re z y d e n c ji b isk u p iej. S tan o w iło je d n o cześnie ośro d ek a d m in istrac y jn o -g o s p o d arc zy m a ją tk ó w ziem sk ich b isk u p ó w c h ełm iń sk ich . J a k o m iasto p o g ran iczn e i siedziba b isk u p a L u b a w a p ełn iła w ażn e fu n k c je m ilita rn e , s tą d m u siała być o d pow iednio u m ocniona.
III
N ad an ie m ia s tu sa m o rzą d u p ra w a ch ełm iń sk ieg o i p rz y w ile jó w h a n d lo w y ch n a stą p iło d o p iero w p ierw sz e j połow ie X IV w iek u . B ył to już o sta tn i e ta p fo rm o w an ia się L u b aw y jak o m ia sta , tzw . lo k acja w sensie p ra w n y m . S ta n o w iła o n a n a jw y ż szy e le m e n t w ro zw o ju m ia sta p rzez w y o d rę b n ien ie o b szaru m ia sta z a d m in is tra c ji i sąd o w n ictw a b is k u p ie g o 89.
84 I b id e m . 85 I b id e m . 86 D ie C h r o n i k W ig a n d s v o n M a r b u r g , S R P , B d . 2, s s . 467 n .: P r o c e s s e p o g a n i c o n tr a L o - b o w o p i d u m , u b i c iv e s e r a n t i n a v i s a t i , p e d e s t r e s i m p u g n a n t o p í d u m e t c i r c u m c o m b u r u n t ; s e d D o m in u s p r e s e r v a v i t c iv e s , e t c i v i t a t i s m a n s i t in ta c t a . A d v o c a t u s e p is c o p i f r a t e r J o h (a n n ) d e D y r , a u d i ta d e d i c t a o b s id i o n e e t t e r r e L o b o o ie n s is v a s ta c i o n e , i n v i n d i c t a m s u m p t is s e c u m X L v i r i s , i n v a s i t p o g a n o s , q u i j u s s u r e g is sic im p u g n a b a n t o p i d u m . 87 U C , n r 217; J . H e is e , o p . c it ., s. 636; S H -G , s. 69. 88 T . V o s s b e r g , G e s c h ic h t e d e r P r e u s s i s c h e n M ü n z e n u n d S ie g e l, B e r li n 1843, t a b i . X IV , n r 19 ( p ie c z ę ć L u b a w y z 1269 г.). 89 S. P i e k a r c z y k , S t u d i a z d z i e j ó w m ia s t p o l s k i c h го X I I I —X IV го., W a r s z a w a 1955, s s . 25 n .; B. Z i e n t a r a , P r z e m i a n y s p o łe c z n o - g o s p o d a r c z e i p r z e s t r z e n n e m i a s t w d o b i e l o k a c j i, w : M ia s ta f e u d a l n e w E u r o p i e ś r o d k o w o - w s c h o d n i e j, T o r u ń 1974, s s. 7—10.
157
N a p o czą tk u X IV w ie k u re z y d u ją c y w L u b aw ie b isk u p H e rm a n n (1303— 1311) p rz y w ile je m fu n d a c y jn y m n a d a ł m ia stu 100 w łó k z ie m i90. D o k u m en t te n n ie zach o w ał się. T ru d n o stw ierd zić, czy b y ł to p rz y w ile j lo k a c y jn y czy też jego w zn o w ien ie. W zm ian k ę o n a d a n iu L u b aw ie 100 w łó k ziem i przez H e rm a n n a z n a jd u je m y w p rz y w ile ju p óźniejszego b isk u p a O tto n a z 13 k w ie t nia 1326 r o k u 91, w k tó ry m m ow a je s t ró w n ie ż o ty m , że ow e 100 w łó k b isk u p H e rm a n n n a d a ł m ieszczanom lu b aw sk im n a p ra w ie c h ełm iń sk im " . Z h isto rii p o w sta n ia śre d n io w iec zn y c h m ia s t w iadom o pow szechnie, że n a d a w a n ie p ew n eg o o b szaru ziem i n a stęp o w a ło zw y k le p rz y re d ag o w a n iu p ierw sze g o a k tu lo k acy jn eg o lu b jego o d n o w ien iu " . G d y b y d a ro w izn a ta k a n a s tą p iła w lata ch d ziew ięćd ziesiąty ch X III w iek u , m ożna b y ją u z asa d n ić zniszczeniem i s t r a tam i, jak ie m iasto poniosło w czasie p o w s ta ń p ru sk ic h . N a d an ie n a to m ias t 100-w łókow ego te r y to r iu m ja k o m a te ria ln e zabezpieczenie m ieszk ań có w L u b a w y św iad czy ło b y o ty m , iż a k t b isk u p a H e rm a n n a b y ł p rz y w ile je m lo k a c y j n y m . W k a żd y m ra zie w y d a je się n ie u leg a ć w ą tp liw o ści, że L u b a w a o trz y m ała p rz y w ile j lo k a c y jn y n a p o c zą tk u X IV w ieku.
N ad an ie u p o sażen ia m ia stu n a stą p iło w ięc dość późno. N astę p ca H e rm an n a , b isk u p O tto (1323— 1349), p rz y w ile je m z 13 k w ie tn ia 1326 ro k u og ran iczy ł a re a ł n a d a n y m ieszczanom lu b a w sk im p rz ez b isk u p a H e rm an n a , zm n iejszając u p osażenie ze 100 do 20 w łók, położonych m ię d zy w ejściem s tru m y k ó w S a n d e li i Je sio n k i, o d m ie rzo n y c h ta k ż e n a p ra w ie c h e łm iń s k im 9i.
Ś w iad czy ło b y to z jed n e j s tro n y o ty m , że L u b aw a z tru d e m d źw ig ała się po o k re sie d łu g ic h w a lk p ru sk o -k rz y ż a c k ic h i n a ja zd ó w lite w sk ich , z d ru g ie j zaś stro n y , iż n a d a n ie b isk u p a H e rm a n n a było sk ie ro w a n e w s tro n ę szczątk o w ej z a p e w n e g m in y m ie jsk ie j, jaką; b y ła L u b a w a u sc h y łk u X III w ieku. P rz y w ile j lo k a c y jn y H e rm a n n a m ógł być zate m p ro g ra m e m w y staw cy , m a jąc y m n a celu p rz y sp iesze n ie ro z w o ju m ia sta . N a d an ie b o w ie m 100-w łókow ego up o sażen ia p o d u p a d łe m u m ia s tu w sk azy w ało b y , iż m iało ono w łaśn ie c h a ra k te r p ro je k tu (p ro g ram u ) ro zw o ju L u b aw y .
P raw d o p o d o b n ie m iasto nie by ło w sta n ie w p e łn i w y k o rz y stać ow ych 100 w łó k n a d a n y c h p rzez H e rm an n a , sk o ro b isk u p O tto o g ran ic zy ł n a d a n y a r e a ł do 20 w łók. P r o je k t b is k u p a H e rm a n n a n ie zo stał w p e łn i zrealizo w an y zap ew n e w w y n ik u za łam a n ia się a k c ji k o lo n iz a cy jn ej w ziem i lu b a w sk ie j w p o c zą tk a c h X IV w iek u .
Je d n ą z p rzy czy n tego s ta n u rzeczy b y ły n a ja z d y L itw in ó w . J a k w yżej w spo m n ian o , L itw in i w la ta c h 1301— 1302 u d e rz y li n a ziem ię lu b aw sk ą , gdzie zb u rzy li w iele w io sek i u p ro w a d z ili d u żą liczbę ludności. N a w e t jeśli sam a L u b a w a nie do zn ała p o w ażn iejszy c h zniszczeń w czasie ty c h n a ja zd ó w , to
90 U C , n r 2 1 7 : --- c e n t u m m a n s o r u m e id e m n o s t r e c i v i t a t i o lim p e r d i c t u m f r a t r e m d o
m i n u m H e r m a n ů m e p is c o p u m a s s ig n a t o r u m .
91 I b id e m . 92 U C , n r 217.
93 P o r . o d n o w i e n ie p r z y w i l e j u m ia s ta b is k u p i e g o C h e łm ż y w 1547 r . p r z e z b i s k u p a c h e ł m iń s k ie g o T i d e m a n a G ie s e , w : Z i e m i a c h e ł m i ń s k a w p r z e s z ło ś c i. W y b ó r t e k s t ó w ź r ó d ło w y c h p o d r e d . M . B is k u p a , T o r u ń 1961, n r 50 o r a z D z i e je C h e ł m n a i j e g o r e g io n u , p o d r e d . M . B is k u p a , T o r u ń 1968, s. 114. 94 U C , n r 2 1 7 : ---s i b i / a c t a m a s s i g n a v im u s v i g l n t i m a n s o s s i t u a to s i n t e r S a n d a l a m e t J e s s in a r iv u l o s a s c e n d e n d o e t e t i a m m e n s u r a to s i u r e C u l m e n s i c u m o m n i u s u / r u c t u p e r p e t u o l i b e r e p o s s i d e n d o s d e d i m u s p r o r e c o m p e n s a ti o n e c e n t u m m a n s o r u m e id e m n o s tr e c i v i t a t i o l i m p e r d i c t u m f r a t r e m d o m i n u m H e r m a n n ů m e p is c o p u m a s s ig n a t o r u m — —.
158
jej d a lszy ro zw ó j siłą rzeczy zo stał zah am o w an y , b ow iem k o n se k w e n cją znisz czeń w o je n n y ch okolic L u b a w y b y ł z a p e w n e o k reso w y u p a d e k g o sp o d a rk i to w a ro w o -p ie n ięż n ej, a co za ty m id zie — n ied o ro zw ó j ry n k u w e w n ę trz n e g o , k tó ry b y ł jed n y m z w a ru n k ó w k o n ieczn y ch dla ro zw o ju k a żd eg o m ia s t a “5. O stateczn ie w ięc m ia sto zostało w 1326 ro k u zabezpieczone m a te ria ln ie o bsza rem 20-w łókow ym .
A k cję k o lo n iz a cy jn ą w okół L u b a w y p o d ję to szerzej po n o w n ie w la ta c h d w u d z iesty c h i trz y d z ie sty c h X IV w ie k u (za rząd ó w b isk u p a O tto n a ) ao.
W czasach b isk u p a O tto n a założono w ieś B yszw ałd. W p rz y w ile ju tegoż bisk u p a m ow a jes t o n a d a n iu w si 70 w łók, z tego 7 o trz y m a ł sołtys, k tó ry p o b ierał tak ż e trze ci grosz z k a r sąd o w y ch . P o n a d to o trz y m a ł on in n e u p r a w n ien ia S7.
W ieś Z w in ia rz założył z n a d a n ia b isk u p a O tto n a K o n ra d H a m m e r 38. P rz y w ile je m z 7 cze rw ca 1325 ro k u b isk u p n a d a ł Ja n ie m u (Jani) 16 w łó k ziem i w W iśniew ie z w szelk im i p rzy n ależn o ściam i i k o rzy ścia m i z z as trz eż e n iem obow iązku sta w a n ia do słu żb y w o jsk o w ej w le k k ie j zbroi i n a w ła sn y koszt do o b ro n y z am k u lu b aw sk ieg o 89.
W 1346 ro k u b isk u p O tto n a d a ł b racio m Je d ik e i B a rtło m ie jo w i 40 w łó k w G rab o w ie i 4 m o rg i łą k n a d D rw ęcą, tak ż e z o b o w iązk iem słu żb y w o jsk o w e j 10°.
W a k c ji osad n iczej tego o k re su n ie ty lk o lo k o w an o now e w sie i z a tw ie r dzano d a w n e w łasności, ale p rzed e w szy stk im przenoszono n a p ra w o c h e ł m iń sk ie. B isk u p O tto n a d a ł je w ielu w siom w tzw . k lu czu lu b aw sk im . O trz y m a ły to p ra w o m ięd zy in n y m i H arto w iec, B yszw ałd, Ł ążyn, S zczep an kow o, Z łotow o, P rą tn ic a , Z w in ia rz, R ożental, K a zan ice 1CI.
S y tu a c ja chłopów n a te re n ie d ó b r b isk u p stw a c h ełm iń sk ie g o b y ła znacznie lepsza niż ta m , gdzie p o d leg ali oni b e zp o śred n io a d m in is tra c ji k rzy żack iej. Z ak o n nie w trą c a ł się do p o d d an y ch b isk u p ich . L epsze w a ru n k i życia sp ra w iły , że w b isk u p ie j części ziem i lu b aw sk iej w y stą p iło zjaw isk o lu d n y c h w si ch ło p skich, rz ad k o sp o ty k a n e w p a ń stw ie zakonnym . L iczba m ieszk ań có w w a h a ła się w n ich w g ra n ic ac h od 500— 1500 osób. Do ta k ic h w si n a le ż a ły K azan ice, Ł ążyn, P rą tn ic a , R ożental, Z łotow o i in n e 182. P o d o b n ie lu d n e w sie w y s tę p o w a ły w ty m czasie n a W a rm ii b isk u p ie j o raz w o k o licach S z tu m u (P om ezania) 10S.
E fek tem m ięd zy in n y m i ro zw o ju o sad n ictw a i g o sp o d a rk i to w a ro w o - -p ien ięż n e j w ziem i lu b a w sk ie j za rząd ó w b isk u p a O tto n a b y ło znaczne
oży-95 J . B a s z k ie w ic z , P o w s t a n ie z j e d n o c z o n e g o p a ń s tw a p o l s k i e g o n a p r z e ł o m i e Х Н І i X I V w i e k u , W a r s z a w a 1954, s s. 105 n n .; S. P i e k a r c z y k , o p . c it ., s s . 25 n n . 96 H is to r ia P o m o r z a , p o d r e d . G . L a b u d y , t . 1 d o r o k u 1466, cz. 1, P o z n a ń 1969, s. 616. 97 D o k u m e n t p o w y ż s z y n i e p r z e c h o w a ł s ię w o r y g in a l e , le c z w a k c ie k o n f i r m a c y j n y m b i s k u p a D z i a ły ń s k i e g o z 20 V I 1640, d r u k w : Z a p i s k i T N T , t. 6, 1923, z. l, s s. 3 n. 98 U C , n r 253; P r . U B , cz. 4(1346—1351), w y d . И . K o e p p e n , n r 505; z o b . t a k ż e W . K ę t r z y ń s k i, O l u d n o ś c i p o l s k i e j го P r u s ie c h ., s . 64. 99 Z a p i s k i T N T , t. 6, 1923, Z . 2, 3, S S . 36 n. 100 U C , n r 248; G . L ie k , o p . c it ., s . 560. 101 РГ. U B , B d . 1, H . 4, n r 498, 499, 500, 502, 503, 504, 505, 506, 507. . . . . 102 JVoioe M ia s to . Z d z i e j ó w m i a s ta i p o w i a tu , O ls z ty n 1963, ss. 38 nl 103 B . L e ś n o d o r s k i , D o m in i u m w a r m i ń s k i e (1243—1569), P o z n a ń 1949, s s. 86 n n .; H is to r ia P o m o r z a , t. 1, cz. l , s. 458; M . R o m a n , O s a d n i c tw o i s t o s u n k i w ła s n o ś c i o w e w P o m e z a n i i b is k u p i e j o d k o ń c a X I I I d o p o ł o w y X V w i e k u , Z a p i s k i H i s to r y c z n e , t. 37, 1972, z. 1, s s. 25 n .
159
w ien ie gospodarcze L u b aw y . Ś w ia d czy o ty m chociażby p rz y w ile j w sp o m n ia n eg o b isk u p a z 13 k w ie tn ia 1326 ro k u , k tó ry b y ł jednocześnie w a żn y m m o m e n te m dla d alszego ro zw o ju m ia sta , a zw łaszcza d la ro zw o ju rzem iosła lu b aw sk ieg o . B isk u p „ p ra g n ą c m ia stu L u b aw ie i jego m ieszkańcom obfitsze łas k i sp ro w ad z ić ” 104 n a d a l m ieszczanom lu b aw sk im p ra w o p o sia d an ia ja te k rzeźniczych, ła w p ie k a rsk ic h i s z e w s k ic h 105. Z ezw olenie n a p o sia d an ie ław (bud) n a ry n k u (targ o w isk u ) rzeźnikom , p iek a rz o m i szew com m iało w ielk ie znaczenie w życiu h a n d lo w y m L u b aw y . R o zw in ął się h a n d e l m ięsem , pieczy w em i o buw iem . P oza ty m b u d y (ław y) słu ż y ły do sp rzed aży , zaku.pu, p rz e ch o w y w an ia to w a ró w n a d i pod ziem ią z z ap e w n ien ie m m ia s tu p ły n ąc y ch stą d k orzyści i czynszów . J a tk i rzeźnicze b y ły je d n y m z tra d y c y jn y c h elem en tó w ta r g u w śre d n io w iec zn y m m ieście I06. B isk u p z a strz eg ł sobie połow ę u z y sk i w a n y ch dochodów z k ra m ó w m ięsn y ch , o b u w n ic zy ch i p iek a rn ic z y c h o raz ze w sp o m n ian y ch 20 d a ro w a n y c h łan ó w *°7.
W czasie d n ia targ o w e g o ry n e k lu b aw sk i zaw sze b y ł w y p e łn io n y b a r w n y m i k rz y k liw y m tłu m e m sp rz e d a ją c y c h i k u p u jąc y ch . T a rg i o d b y w a ły się w k a ż d y p o n ied z iałek i p iąte k . Poza ty m w ciągu ro k u o d b y w a ły się tu za p ew n e d w a w ielk ie ja rm a rk i, p o d o b n ie ja k w C hełm ży 108 czy też w C h e łm n ie 10s. H a n d el lo k aln y d o sta rcz ał m iodu, w osku, fu te r, soli, m ięsa, śledzi, n a rzęd zi itp. B y ły tu zap ew n e tak ż e to w a ry z b y tk u , ja k tk a n in y , ozdoby, korze nie, b ro ń itp . 41°.
Z ty tu łu u z n an ia zw ierz c h n ic tw a b isk u p ieg o m ieszczanie lu b aw sc y p łac ili 3 w ia rd u n k i (ferto n es) d e n a ró w w o biegow ej m onecie. B isk u p p rz ezn aczy ł tę k w o tę n a eg zek w ie i „ d a ry d u c h o w n e ” d la k ap ła n ó w , k tó rz y za to m ieli w L u b aw ie o d p ra w iać m sze za p o p rz e d n ik ó w i n a stęp c ó w b isk u p a O tto n a m . R ozw ój g o sp o d arczy pozw olił tak ż e n a tw o rz en ie p o d sta w u stro jo w y c h m ia sta za b isk u p a O tto n a 112.
L u b aw a , p o dobnie ja k b isk u p ia C hełm ża, b y ła lo k o w an a n a p ra w ie c h eł m iń sk im 113. P rz y w ile j lo k acy jn y , ja k w spo m n ian o , n ie zach o w ał się. N iem n iej je d n a k w p rz y w ile ju b isk u p a O tto n a z 13 k w ie tn ia 1326 ro k u sp o ty k a m y w z m ia n k ę o w cze śn iejszy m n a d a n iu m ia s tu p ra w a c h ełm iń sk ieg o U4. P on ad to
104 U C , n r 2 1 7 : --- c u p i e n t e s c i v i t a t e m n o s tr a m L u b o w a c c i v e s e iu s d e m u b e r io r i g r a tia l i b e r t ä r e . 105 I b i d e m : --- a d i ic i e n t e s p r e d i c t i s n o s tr i s c i v i b u s m a c e l la c a r n iu m , s c a m p n a s iv e b a n k o s p a n u m e t c a lc e o r u m i n i b i f a c e r e e t h a b e r e . 106 P ó r . S t u d i a i m a t e r i a ł y d o d z i e j ó w P ia s e c z n a i p o w i a t u p i a s e c z y ń s k i e g o , p o d r e d . J . A n t o n i e w ic z a , W a r s z a w a 1973, s. 73. 107 U C , n r 2 1 7 : ---r e t e n t a n o b i s s a lu a m e d i e t a t e o m n iu m f r u c t u u m e t p r o v e n t u m , q u i p e r c i p i p o t e r u n t d e e i s d e m . 108 Z o b . p r z y w il e j m i a s t a C h e łm ż y , w : Z i e m i a c h e łm iń s k a , s . 126. 109 D z i e je C h e ł m n a , s . 122. 110 G . L ie k , o p . c it ., s. 320. U l U C , n r 217: i t r e s f e r t o n e s d e n a r i o r u m u s u a li s m o n e t e p o s t p e r c e p t i o n e m s u i p r i m i c e n s u s d e d i c t a l i b e r t a t e p r o x im o a n n o s u b s e q u e n t i e t d e i n c e p s s i n p u l is a n n i s e r o g a r e p e r p e t u o t e n e a n t u r , q u o s .q u id e m t r e s f e r t o n e s i n d o n a s p i r i t u a l i a d u x i m u s c o n v e r t e n d o s . 112 O d 1325 r . b i s k u p i a L u b a w a m ia ł a k o n k u r e n t a , k t ó r y j e d n a k n i e o k a z a ł s ię g r o ź n y , w ty m ż e r o k u b o w i e m K r z y ż a c y c h c ą c p r z e c i w d z ia ł a ć r o z w o jo w i L u b a w y z a ło ż y li N o w e M ia s to ( D u s b u r g , s. 193; z o b . S . K u j o t , K t o z a ło ż y ł p a r a fie , s s. 219 n .). 113 Z o b . w y ż e j p r z y p i s 92 i 93. 114 U C , n r 2 1 7 : ---d a n t e s n i h i l o m i n u s d i le c ti s n o s t r i s c iv i b u s p r e n o ta t is , u t i ń h iis e t o m n ib u s 'su is l ib e r ta t ib u s e t c iv i ta t e n o s tr a p r e d ic t a i u r e C u l m e n s i p e r p e t u o l ib e r e p e r f r u a n t u r .
