Lietz, Zygmunt
"Hugo Haase Demokrat und
Revolutionär. Aus dem
Amerikanischen übersetzt von
Arthur Mandel", Kenneth R. Calkins,
Berlin 1976 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 519-522
R ecenzje i om ówienia 5 1 9
to p rz e c e n ił jeg o z asłu g i. B ądź co b ąd ź b ez obozu „G azety O lsz ty ń sk iej” ks. B a rczew sk i n ie w y p ły n ą łb y n a p rzy w ó d cę ru c h u p o lsk ieg o n a p o czątk u X X w ie k u . S p ra w ie p o lsk iej n a W arm ii B arczew sk i b y ł p o trz e b n y p rzed e w szy stk im d late g o , iż b y ł k sięd zem , a le ru c h p o lsk i, ja k w sk az u ją la ta 1885— 1905, ro z w ija ł się i bez n ieg o .
P o p raw m y tu d w ie u s te rk i rzeczow e. N ie b y ło „ re je n c ji w sch o d n io p ru s k ie j” , a ty lk o p ro w in c ja w sch o d n io p ru sk a, a n i te ż „ n ad p re z y d e n ta re je n c ji” . N ie o d b y w ały się w y b o ry do „ P a rla m e n tu P ru s k ie g o ”, a ty lk o do P a rla m e n tu R zeszy (R eich stag ).
O czyw iście ty c h k ilk a u w ag n ie p o m n iejsza w a rto śc i św ie tn eg o szk icu b io g raficzn eg o o ks. B arczew sk im , n a jp e łn ie jsz e g o z d o ty ch czas m i zn an y ch . O g ro d ziń sk i n ie ty lk o p o d su m o w u je sta n w ied zy o n im , a le p rz y ta cz a k ilk a n o w y ch dow odów n a to , iż ks. B arczew sk i je d y n ie ze w zględów tak ty c zn y c h p rz ez d łu ższy czas p o p ie ra ł p o lity k ę C e n tru m , sta n o w iąc jeg o sk rz y d ło n a j b a rd z ie j p o lsk ie. P rz e su w a te ż o fic ja ln e p rz ejśc ie k s. B arczew sk ieg o do ru c h u p o lsk ieg o z 1908 ro k u n a p rzeło m la t 1906/1907. O g ro d ziń sk i b a rd zo m ocno u w y p u k la zależność B arczew sk ieg o od k u rii fro m b o rsk ie j, co k ręp o w ało jeg o sw obodę ru c h u w sp ra w ie p o lsk iej. O g ro d ziń sk i n ie d o strz eg ł je d n a k p ew n y ch w a h a ń w p o stę p o w a n iu ks. B arczew sk ieg o w la ta c h 1899— 1903. N ow ym szcze gółem w b io g ra fii B arczew sk ieg o , w y d o b y ty m p rz ez O g ro d ziń sk ieg o , je s t to , że w ro k u 1923 proboszcz b rą sw a łd z k i s ta ra ł się p rz en ieść do S k arszew n a P o m o rzu .
K siążk a z ao p a trz o n a z o stała w in d ek s g eo g raficzn y o raz sło w n iczek w y razó w g w aro w y ch , w y d o b y ty ch z tek stó w B arczew sk ieg o . Słow niczek) te n , b a rd zo p o trze b n y , o p raco w ała A n n a P o sp iszy l. C ałość z o stała w y d an a s ta ra n n ie i e stety c zn ie. B ędzie o n a stan o w ić d u żą pom oc w p o p u la ry z a c ji d ziejó w W arm ii p rzeło m u X IX i X X w iek u .
Ja n u sz J a siń sk i
K e n n e t h R . C a l k i n s , H u g o H a a s e D e m o k r a t u n d R e v o l u t i o n ä r . A u s d e m A m e r i k a n i s c h e n
ü b e r s e t z t v o n A r t h u r M a n d e l , B e r l i n 1976, C o l l o q i u m V e r l a g , s s . 244.
K siążk a a m e ry k ań sk ieg o h isto ry k a K e n n e th a R . C a lk in sa , p ro fe so ra K e n t S ta te U n iw e rsy te t w sta n ie O hio je s t p ierw sz ą p ró b ą b io g ra fii H u g o n a H aase, czołow ego d ziałacza n iem iec k iej so c jald e m o k ra cji. W sw ych w ie lo le tn ic h b a d a n ia c h o p a rł się a u to r te j b io g ra fii n a sp u ściz n ac h po czołow ych d ziałacza ch so cjald em o k raty czn y ch , zg ro m ad zo n y ch w A rc h iv d e r so zialen D e m o k ratie b ei F o rs c h u n g s in s titu t d e r F rie d ric h E b e rt S tiftu n g w B o n n -B ad G odesb erg , w B u n d e sa rch iv w K o b len cji i M ięd zy n aro d o w y m In sty tu c ie H isto rii S połecz n e j w A m ste rd am ie. W y zy sk ał ró w n ież g e n e ra lia A rch iw u m M in iste rstw a S p ra w Z ag ra n icz n y ch w B onn, d o ty czące so c jald e m o k ra cji i sto su n k u N iem iec do R o sji R a d zie ck iej, d ru k o w a n e sp ra w o z d an ia ze zjazd ó w so c jald e m o k ra cji, p ro to k o ły Z a rz ą d u SP D i z p o sied zeń p a rla m e n tu R zeszy.
Z a b ra k ło w k re ś le n iu te j b io g ra fii ze w sze ch m iar c en n y ch m a te ria łó w źró d ło w y ch zg ro m ad zo n y ch w W ojew ódzkim A rch iw u m P ań stw o w y m w O l
5 2 0
sz ty n ie ’, k tó re p o zw o liły b y n a c h a ra k te ry s ty k ę H aaseg o w szkole śre d n ie j i n a U n iw e rsy te cie K ró lew ieck im , zn an y ch ze sw ej zachow aw czej p o staw y . W c h a ra k te ry sty c e o k re su m ło d zień czeg o p o d staw o w y m źró d łem d la C a lk in sa b y ły w y d an e w 10 la t po śm ierc i w sp o m n ien ia sy n a H ugo H aaseg o , E rn sta , C a lk in s w sp o m in a w p raw d zie, że H aase w y ra s ta ł w a tm o sfe rze n iem iec k iej lew icy . L ew ica ta , do k tó re j n a le ż e li ró w n ież Jo h a n n Ja c o b y i J u liu s R u p p , p rzeszła ju ż w m ięd zy czasie do szereg ó w so cjald em o k raty czn y ch . H aase d o j rz ew a ł ideow o sto p n io w o , a to d zięk i k o n tak to m z lib e ra ła m i, a n a stę p n ie w w y n ik u p rzy n ależ n o śc i do W olnego Z w iązk u S tu d en ck ie g o , w k tó ry m sk u p ia ły się osoby o ró żn y ch p o g ląd ach p rz ec iw staw n y ch do n a cjo n a listy c zn y c h b u rsc h e n sch a ftó w . W reszcie d u ży w p ły w n a k sz ta łto w a n ie jeg o p o g ląd ó w m ia ło u czestn ictw o w z e b ra n ia c h ro b o tn ik ó w i rz em ieśln ik ó w (G odau, S ch u lz i in n i). N ie m ożna ró w n ież po m in ąć jeg o z ain tere so w a ń u czeln ian y ch . D opiero n a ty m tle m ożem y zrozum ieć z a in te re so w a n ie H aaseg o d la p ra c M ark sa i in n y ch teo re ty k ó w so cjalizm u .
O sobną k a rtę sta n o w iła jeg o ad w o k ack a p ra c a zaw odow a ja k o o b ro ń cy b ied o ty , p ra c y so c ja ld e m o k ra ty cz n ej, w o ln o ści zgro m ad zeń , so c jald e m o k ra ty c z n y ch d z iałaczy (N ow ogrodzki i to w arzy sze, W ilh elm a L ie b k n e c h ta i in n y ch ) ta k w sp ra w a ch cy w iln y ch ja k i k a rn y ch . S p ra w y te z a ła tw ia ła jeg o k a n c e la ria ad w o k ack a w sp ó ln ie z A . P lew em w K ró lew cu p rz y L an g g asse 7. N a tę stro n ę jeg o p ra c y zaw odow ej, k tó ra sp la ta ła się w sposób isto tn y z d z ia ła l n o ścią sp o łeczn ą i p o lity c zn ą , zw ró cił C a lk in s zb y t n ik łą u w ag ę w sto su n k u do w ag i teg o z ag a d n ien ia 2. W ogóle n ie w y d o b y ł a u to r ro li S P D w P ru s a c h W sch o d n ich o raz p o zy cji, ja k ą o d g ry w ał H aase w ty m ru c h u w la ta c h osiem d z ie sią ty c h i d z ie w ię ćd z ie sią ty c h X IX w iek u . Je g o p rz em y śla n e o cen y sy tu a c ji m ięd zy n aro d o w ej i w e w n ę trz n e j N iem iec n a z ja zd ach p ro w in c jo n a ln y ch S P D P ru s W sch o d n ich i Z ach o d n ich z asłu g u ją , m oim zd an iem , n a w ięk szą u w ag ę 3. B ez zn ajo m o ści w y stą p ień H aaseg o n a o g ó ln o k rajo w y ch z ja z d a c h p a rty jn y c h , n a p o sied zen iach p a rla m e n tu począw szy od 1897 r . do 1906, 1912— 1919 tru d n o zrozum ieć, n ie o b ezn an em u z p ro b le m a ty k ą c z y te ln ik o m , p o w o łan ie ra p te m teg o p ro w in c jo n a ln eg o d ziałacza w 1911 ro k u n a d ru g ieg o p rzew o d n icząceg o Z a rz ą d u G łów nego SP D w B e rlin ie . C alk in s p o d k re śla, że n ie is tn ie je m ożli w ość n aszk ico w an ia ro li H aasego jak o w sp ó łp rzew o d n icząceg o szczeg ó ln ie od 1913 ro k u , po śm ierc i A u g u sta B eb la, g d y w zarząd zie p rzew ag ę zy sk a li re - fo rm iści sk u p ie n i w o k ó ł F rie d ric h a E b e rta . T en b ra k o ceny sk rz y d ła re w iz jo n isty czn eg o , c en tro w eg o i lew icow ego i ro li, ja k ą w p a rtii o d g ry w a ł H aase, n a le ż y do słab szy ch stro n te j k siążk i. J a k p o d k re śla a u to r, H aase ja k o w sp ó ł p rzew o d n iczący p a r tii i p rzew o d n iczący je j fra k c ji p a rla m e n ta rn e j c h cia ł być n ie ty lk o p rzy w ó d cą jed n eg o z w yżej w y m ien io n y ch k ieru n k ó w , co w k o n se k w e n c ji p ro w ad ziło do p ró b g o d zen ia d w u sk ra jn y c h k ie ru n k ó w i zajm o w an ia sta n o w isk a n ie ty le p o n a d p a rty jn e g o — ja k pisze C a lk in s — ale cen tro w eg o .
1 W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w O l s z t y n i e , U n i w e r s y t e t K r ó l e w i e c k i , X X V H / 1 /1 3 4 , 195, 292, 319 o r a z „ D e r S o z i a l i s t i s c h e r A k a d e m i k e r . O r g a n d e r S o z i a l i s t i s c h e n S t u d i e r e n d e n u n d S t u d i e r t e n d e u t s c h e n Z u n g e ” . B e r l i n 1896, s . 254 w s p o m i n a r ó w n i e ż o k o n t a k t a c h H a a s e g o z e s t u d e n t a m i . 2 S t a a t l i c h e s A r c h i v l a g e r , G ö t t i n g e n , O b e r p r ä s i d i u m K ö n i g s b e r g , R e p . 2 I — I I , T i t . 30 i 40 n r 29 v o l . 4, D i e p o l i t i s c h e Ü b e r w a c h u n g d e r p o l i t i s c h e n V e r e i n e n . 3 Z e n t r a l e s S t ą a t s a r c h i v M e r s e b u r g , I I H i s t o r i s c h e A b t e i l u n g , P r e u s s i s c h e s M i n i s t e r i u m d e s I n n e r n , R e p . 77, T i t . 40, 43 i C B S .
Recenzje i om ówienia 52 1
Z n ak o m ite b y ły oceny H aasego im p e ria liz m u w ie lk ic h m o ca rstw i p rz y g o to w a ń w o jen n y ch , ja k ie z ary so w ały się w okół k ry z y su b a łk a ń sk ie g o i m a ro k a ń sk ieg o . N ie u leg a w ątp liw o ści, w św ie tle b a d a ń C a lk in sa , że ja k n ik t in n y zro zu m iał on to n ieb ezp ieczeń stw o .
A u to r p rz e d s ta w ił sta n o w isk o H aaseg o n a k o n fe re n c ja c h m ięd zy n aro d o w y ch , a szczególnie n a k o n fe re n c ji w B azy lei w 1913 ro k u , k tó re j m a n ife st b y ł w y k ła d n ią jeg o c ałe j a n ty w o je n n e j k a m p a n ii w czasie I w o jn y św ia to w e j. W o d p o w ied zi n a z a rz u ty k o a lic ji rząd o w ej, iż SP D chce w y zy sk ać w o jn ę do re w o lu c ji sp o łeczn ej, H aase n ie zg odził się n a w e t n a s tr a jk g e n e ra ln y k lasy ro b o tn ic z ej sk ie ro w a n y p rzeciw k o w o jn ie. Je d n a k ż e w czasie n ieo b ecn o ści E b e rta , H aase w y d a ł odezw ę p o tę p ia ją c ą szo w in izm a u s tria c k i i w zy w ającą rz ą d n iem iec k i do o p a m ię ta n ia . R ząd lic z y ł n a to , że w iększość frak cji^ SP D p o p rze jeg o w n io sek o k re d y ty w o jen n e. P o d y sk u sji w iększość fra k c ji opo w ie d zia ła się za rząd em . P o d p o rząd k o w ał się w ięk szo ści p a rty jn e j i o d czy tał d e k la ra c ję SP D p o tę p ia ją c ą je d y n ie w o jn y zdobyw cze, co w y w o łało now e za m ieszan ie w p a rtii. W zgląd n a jed n o ść p a rtii, ja k p o d k re śla ł a u to r, zad ecy d o w a ł, iż n ie d oszło od ra z u do o tw a rte g o k ry z y su p a rty jn e g o . S łu szn ie p o d k re ś lił C a lk in s, iż p o d ję ta p rzez H aasego w p a rla m e n c ie k ry ty k a b y ła n ie ty le k ry ty k ą n iem ieck ieg o im p e rializm u , co m ilita ry z m u i w y p ły w ała z m o ty w ó w h u m a n ita rn y c h . N iem n iej tru d n o ty c h p o g ląd ó w n ie u zn ać za p a c y fi sty czn e. W p rz ec iw ie ń stw ie do d w u sk ra jn y c h sta n o w isk E d u a rd a D aw id a i W ilh elm a L ie b k n e c h ta u w a ż ał on za c el p a r tii d z ia ła n ie n a rzecz p o k o ju a n ie id en ty fik o w a n ie p a rtii z n aro d em czy te ż d ążen ie do re w o lu cji. Z u w ag i n a lep ie j zach o w an ą b azę źró d ło w ą ta p o w o ln a e w o lu c ja p o g ląd ó w z arz ąd u SP D z o stała p e łn ie j p rz ed sta w io n a i to p o zw o liło au to ro w i n a u w y p u k le n ie ew o lu cji p o sta w y H aasego. S y tu a c ja H aaseg o ja k o p o śre d n ik a p o m ięd zy s ta n o w isk am i so c ja lp a trio tó w i so c jalre w o lu cjo n istó w n ie b y ła ła tw a . Ja k o adw o k a t m u siał z ała tw ia ć p o n a d to w ie le in te rw e n c ji w o rg a n ac h rząd o w y ch , w oj sk u , cen z u rze w sp ra w a ch sw y ch członków . N aw et jeg o p rz ec iw n ic y o k re śla li H aaseg o ja k o n iew ia ry g o d n eg o ju ry s tę i re ż y se ra . D zięk i jeg o ta k ty c e n ie do szło w ów czas do ro z ła m u z in s p ira c ji p ra w icy (S ch eid em an n , E d u a rd D avid). L iczba o p o zy cji lew ico w ej w c ią g u p a ru m iesięcy (1914/15) p o d w o iła się i z n a laz ła p o p arcie H aasego. To d ało m u a su m p t do w ie lu w y stą p ień n a w iecach a n ty w o je n n y c h , zw łaszcza g d y p o z n ał p la n y a n e k sy jn e R zeszy. W yd an ie w sp ó ln ie z E. B e rn stein e m i B. K a u tsk y ’im odezw y N a ka z c h w ili sta ło się d la p ra w ic y o k a zją do p o zb aw ien ia go k iero w n ic tw a w fra k c ji S P D w p a rla m e n cie. K ied y SPD n ie u d a ło się zm usić rz ą d u do p o rz u ce n ia p lan ó w a n ek sy jn y c h , a p ra w ic a co raz o tw a rc ie j p o p ie ra ła rz ą d , u z n ał H aase, że n ie is tn ie je ju t ż ad n a m ożliw ość do u ra to w a n ia jed n o ści p a rtii i d late g o d o p ro w ad ził do ogłosze n ia o d rę b n ej d e k la ra c ji m n iejszo ści SPD . D oszło w ów czas do o tw a rte g o ze rw a n ia z w ięk szo ścią (po d eb acie w p a rla m en c ie w d n iu 24 m arc a 1916 r.) i u tw o rzo n o S o c jald e m o k ra ty cz n ą W sp ó ln o tę P ra c y , a p ó źn iej N iezależn ą SP D (U SD P) z H aase n a czele. Je g o n iezd ecy d o w an ie n ie zo stało w sposób n a le ż y ty w y d o b y te p rzez am ery k ań sk ieg o b ad acza. P ro g ra m now ego rz ą d u złożonego z so c jalistó w w iększości i n iezależn y ch so cjald em o k rató w , ja k słu sz n ie o cen ił C alk in s, n ie m ożna n azw ać rew o lu cy jn y m . H aase p rz e ją ł re s o rt sp ra w z a g ra n iczn y ch , k tó ry m i to sp ra w a m i zajm o w ał się w p a r tii od w ie lu la t. A u to r w sk azał słu szn ie n a słab o ść p o zy cji H aasego i jeg o dw óch k o leg ó w w now ym
5 22
rz ą d z ie o p an o w an y m p rzez re fo rm istó w . L eg ity m izm now ego rz ąd u , h am o w a n ie rew o lu cy jn y ch p o czy n ań ra d ro b o tn ic z o -żo łn iersk ic h , b o jk o to w an ie w n io s k u H aasego o so c ja liz a c ji p rz em y słu , to głów ne, m oim zd an iem , „ za słu g i” teg o rz ą d u . H aase b y ł zw o len n ik iem n a w iąz an ia sto su n k ó w z R o sją R ad zieck ą, co n ie oznacza, że o p o w iad ał się za ra d ziec k im i ro z w iąz an ia m i u stro jo w y m i. N a tle sto su n k u p a r tii d o a rm ii doszło do k ry z y su n a jp ie rw w rz ąd z ie p ru sk im . W k ró tce w y stą p ili N iezależn i z rz ą d u R zeszy.
O sta tn ie stro n ic e k sią żk i z o stały p o św ięcone ro li U SPD w o p o zy cji i p ró b ie oceny sy lw e tk i H ugona H aase p rzy ró w n y w an eg o do J a u rè s a . P ró b a ta w y p a d ła n ie p e łn ie . N ie u ra to w a ły je j w yp o w ied zi trz e c h a m e ry k a ń sk ic h p ro feso ró w , k tó re ra cz e j d o ty czy ły jeg o ży cia ro d zin n eg o , a n ie H aaseg o jak o d ziałacza sp o łeczn o -p o lity czn eg o . K siążk ę z am y k a ją p rz y p isy i w y k az lite ra tu ry ΐ źró d eł. P ie rw sz a p ró b a b io g ra fii H u g o n a H aase, a czk o lw iek n ie p e łn a , u k a z u je p rz ez p ry z m a t jeg o ży cia, ja k d alece zró żn ico w an e b y ły d zieje ru c h u so c jald e m o k ra ty cz n eg o w N iem czech w ilh elm iń sk ich .
Z y g m u n t L ietz
W i k t o r S t e f f e n , M o j a d r o g a p r z e z ż y c i e , O l s z t y n 1976, P o j e z i e r z e , s s . 210.
O lszty ń sk ie w y d aw n ictw o „P o jez ierze” o k a zu je żyw e z ain tere so w a n ie d la lite ra tu ry p a m ię tn ik a rsk ie j w y chodzącej spod p ió ra osób, k tó re chociaż po części w ią za ły sw ój ży w o t z d z ie jam i teg o re g io n u . S ięg a p rz y ty m n ie ty lk o do w sp o m n ień ju ż w cześn iej sp isan y ch , a le czasam i s ta ra się in sp iro w a ć po w sta n ie n ie k tó ry c h k siążek . M ożliw ości ta k ic h d z ia ła ń je s t w iele. P rz y k ład e m w zb o g acen ia m em u a ry sty k i zw iązan ej z ty m reg io n em je s t o m aw ian y tom p ió r a W ik to ra S te f fe n a . A u to r, w yw odzący się z w ie lo d z ie tn e j ch ło p sk iej ro d z in y w a rm iń sk ie j, od n a jm ło d sz y ch la t b y ł w y ch o w y w an y w d u c h u p a trio ty cz n y m , w a tm o sferze trw a łe g o p o lsk o -n iem ieck ieg o k o n flik tu narod o w o ścio w eg o . Za p o lsk ą p rzy n ależn o ść n a ro d o w ą p ła c ił u p o k o rzen iam i ju ż w la ta c h szk o ln y ch . N au k i zaczął p o b ierać w szkole n iem iec k iej, lecz m a tu rę , po k ilk u la ta c h n a u k i w szkole p o lsk iej, zd aw ał ju ż w n ie p o d le g łe j P o lsce. T ak że i stu d ia w yższe (fi lo lo g ię k lasy czn ą) u k o ń czy ł n a u n iw e rsy te c ie p o lsk im — w P o z n a n iu . T ru d n o ści czy n io n e ze stro n y n iem iec k iej, k ło p o ty ekon o m iczn e pow odow ały, że b y ła to n ie ła tw a d ro g a. D ecy zja o p rz y ję c iu p rz ez W ik to ra S te ffe n a o b y w a tel stw a p o lsk ieg o u ła tw iła m u s tu d ia . Z ad ecy d o w ała je d n a k o jeg o p ó źn iejszy ch lo sach . C hociaż c a ła ro d z in a S te ffe n a p o zo stała n a W arm ii, jeg o zw iązk i z o j czy sty m i ziem iam i m u siały się ro zlu źn ić. P o w iązan e z o stały z p ań stw o w o ścią p o lsk ą. D la a b so lw e n ta filo lo g ii k lasy czn ej u n iw e rsy te tu p o zn ań sk ieg o , u ta le n to w an eg o b ad acza z am b icjam i n au k o w y m i, p o siad ająceg o o b y w atelstw o p ol sk ie , n ie m o g ła się zn aleźć p ra ca n a ro d zim ej W arm ii pod rz ą d a m i n iem iec k i m i. To zad ecy d o w ało o d alszy ch lo sach W ik to ra S te ffe n a , o p o w iązan iu go p rz ed e w szy stk im ze śro d o w isk iem p o zn ań sk im , chociaż w jeg o ży cio ry sie b y ły ró w n ież la ta spędzone w w o jsk u , w o flag u , zaś po II w o jn ie św ia to w e j n a u n i w e rsy te c ie w ro cław sk im , a i ta k ż e u n iw e rsy te c ie lip sk im .
P rzed m io tem re la c ji S te ffe n a są p rz ed e w szy stk im jeg o d o św iad czen ia z o k re su stu d ió w , p ra c y zaw odow ej, p o b y tu w o flag u . N ależy w spom nieć, że
