R O C Z N . PZH , 2000, 51, N R 3, 307-311 M A Ł G O R Z A T A M. D O BRZYŃ SK A S P R A W O Z D A N IE Z E S Z K O L E N IA N A U K O W E G O N A T O - A D V A N C E D S T U D Y IN S T IT U T E p t. „ H U M A N B I O M O N I T O R I N G A F T E R E N V I R O N M E N T A L A N D O C C U P A T I O N A L E X P O S U R E T O C H E M IC A L A N D P H Y S IC A L A G E N T S ” (T u rc ja, 23.09-3.10.1999)
Zakład Ochrony Radiologicznej i Radiobiologii Państwowy Zakład Higieny,
00-791 Warszawa, ul. Chocimska 24, Kierownik: dr К A. Pachocki
W k w ietn iu 1949 r. w W a sz y n g to n ie z o sta ł p o d p isa n y P a k t P ó łn o c n o a tla n ty c k i. W ciągu 50 la t istn ien ia, N A T O o d e g ra ł w aż n ą ro lę w u trz y m a n iu b e z p ie c z e ń stw a w re jo n ie E u ro -A tla n ty c k im . P o z a k o ń cz en iu zim nej w ojny P a k t P ó łn o c n o a tla n ty c k i u tw o rzy ł n o w ą E u ro -A tla n ty c k ą R a d ę W sp ó ln o ty (E u ro -A tla n tic P a rtn e r s h ip C o u n c il - E A P C ) ja k o fo ru m dla k o n su ltac ji i w sp ó łp racy p o m ię d zy k ra ja m i członkow skim i i p a rtn e rs k im i. O b e c n ie d z ia ła ln o ść n au k o w a w sp ie ra n a je s t w ra m a c h P ro g ra m u N a u k o w eg o N A T O u tw o rz o n e g o w 1958 r. i p ro w a d z o n a w ra m a c h E A P C . K o m ite t N au k o w y N A T O przyłączył się d o o b ch o d ó w 50 lecia P a k tu P ó łn o c n o a tla n ty c k ie g o o rg a n iz u ją c N A T O -A d v a n c e d S tu d y I n s titu te nt. „ H u m a n B io m o n ito rin g a f te r E n v i ro n m e n ta l a n d O c c u p a tio n a l E x p o su re to C h e m ic al a n d P hysical A g e n ts ” , k tó ry o d b y ł się w d n . 23.09. - 3.10.1999 r. w m iejscow ości T e k iro v a -A n ta ly a w T u rcji. Je g o d y re k to r e m była d r D ia n a A n d e rso n z T N O -B IB R A (W ie lk a B ry ta n ia). W skład K o m ite tu O rg a n iz a c y jn e g o w chodzili ta k ż e d r R a d im Sram (C zechy), d r A li K arakaya (T u rc ja ), d r P atrick O ’N e ill (U S A ), D r R obert B o s ( H o la n d ia ), d r M arcello L o tti (W ło ch y ).
D zie się cio d n io w y k u rs p rz e z n a c z o n y był głów nie dla nau k o w có w ze sto p n ie m d o k to ra . K o m ite t O rg a n iz acy jn y n a p o d sta w ie d o ro b k u n a u k o w e g o w y b rał o k o ło 70 słuchaczy z k rajó w cz łonkow skich o ra z p a r tn e rs k ic h N A T O . A u to rk a sp ra w o z d a n ia z n a la z ła się w ich g ro n ie . O so b o m tym sfin an so w a n o p o b y t ze śro d k ó w N A T O S cie n tific a n d E n v iro n m e n ta l A ffa irs D ivision. W N A T O -A d v a n c e d S tu d y In s titu te u czestn iczy ło o k o ło 100 o só b z o k o ło 30 krajów . W ygłoszono 40 w ykładów (4 0 -6 0 m in u to w y c h ), słu c h ac ze k u rsu p rze d staw ili 20 k o m u n ik a tó w u stnych (15 m in u to w y c h ) o ra z 43 p la k aty , p o n a d to 19 a u to ró w p la k a tó w z o stało w ybranych d o d o d a tk o w e j u stn e j p re z e n ta c ji w yników . N a z a k o ń c z e n ie słu c h a c z e o trzym ali św iadectw a uczestn ictw a.
T e m a ty k a k u rsu dotyczyła n a ra sta ją c e g o w o sta tn ic h la ta c h p ro b le m u zw ią za n eg o z n ie k o rz y stn y m i e fe k ta m i zd ro w o tn y m i w n a s tę p stw ie n a ra ż e n ia lu d zi n a czynniki c h e m ic z n e i fizyczne. C e le m N A T O -A d v a n c e d S tu d y I n s titu te było sp o tk a n ie n a u kow ców z różn y ch dzied zin , ta k ic h ja k toksykologia, b io c h e m ia , b io lo g ia m o le k u la rn a , cy to g e n e ty k a , m u ta g e n e z a i n a u k i b io m e d y cz n e o ra z p re z e n ta c ja i p rz e d y sk u to w a n ie
w yników b a d a ń dotyczących tej te m aty k i. W ykłady, k ró tk ie w y stą p ien ia u s tn e o ra z p la k a ty p re z e n to w a n e p rz e z słuchaczy k u rsu dotyczyły z a ró w n o b io m o n ito rin g u p a cjen tó w i o só b n a ra ż o n y c h zaw odow o n a czynniki m u ta g e n n e , ja k i b a d a ń la b o ra to ry j nych n a z w ie rzętac h .
U sz k o d z e n ie D N A , innych m a k ro m o le k u ł, tk a n e k i o rg a n ó w w n a s tę p stw ie ś r o d o w iskow ej i zaw odow ej ekspozycji n a szkodliw e czynniki m o g ą o d gryw ać w a ż n ą ro lę w inicjacji o ra z w rozw oju n o w otw orów . B iologiczne, ch e m ic z n e i fizyczne czynniki m u ta g e n n e m o g ą te ż o d gryw ać isto tn ą ro lę w etio lo g ii innych c h o ró b . M u ta c je m o g ą z d a rz a ć się z a ró w n o w k o m ó rk a c h som atycznych, ja k i rozro d czy ch . Je ż e li w y stę p u ją w k o m ó rk a c h ro zro d cz y ch ich re z u lta te m je s t n ie p ło d n o ść lub z a p ło d n ie n ie z m u to w a nych k o m ó re k , co p ro w a d z i d o p o ro n ie ń lub u sz k o d z e ń p ło d ó w . M u ta c je w k o m ó rk a c h so m aty czn y ch m o g ą p o w o d o w ać ró ż n e efe k ty b io lo g iczn e, w za le żn o śc i w ja k im o k re sie życia o n e n a s tą p ią . Je śli n a s tą p i o n a w życiu płodow ym p ro w a d zi d o te ra to g e n e z y lub in d u k c ji n o w o tw o ró w . Je śli k o m ó rk i so m a ty c zn e są u sz k o d z o n e w o k re sie późn iejszy m r e z u lta te m je s t tra n s fo rm a c ja no w o tw o ro w a. K a n c e ro g e n e z a i m u ta g e n e z a są zło żo n y m i p ro c e sa m i, w k tó ry ch g ra ją ro lę ró ż n e czynniki, a końcow y e fe k t zw iązany je s t z ich ak u m u la c ją .
W ięk sz o ść w ykładów zw ią za n a była z b e z p o śre d n im n a ra ż e n ie m lu d zi n a ró ż n e czynniki g e n o to k sy c z n e w m iejscu p racy i w śro d o w isk u n a tu ra ln y m . N a w stę p ie o m a w ia n o za sa d y tzw. d o b re j p rak ty k i la b o ra to ry jn e j i k linicznej o ra z m e to d y k ę b a d a ń z u d z ia łe m zdrow ych o ch o tn ik ó w . P ro b le m y te p rze d staw ili d r D. A n d e rso n i p ro f. К Butterw orth (W ie lk a B ry ta n ia).
D r A . A u tio (S z w a jc aria) p rz e d sta w ił d efin icje różn y ch typów b io m a rk e ró w z a p r o p o n o w a n e p rz e z K o m ite t ds. M a rk e ró w B iologicznych w Z d ro w iu Ś rodow iskow ym A m e ry k a ń sk ie j A k a d e m ii N a u k /N a ro d o w y K o m ite t B adaw czy (T h e C o m m ite e o n B iological M a rk e rs in E n v iro n m e n ta l H e a lth o f U S N a tio n a l A c a d e m y o f S c ie n c e /N a tio n a l R e s e a rc h C o u n c il). N a le ż ą d o nich: b io m a rk e ry ekspozycji, e fe k tu i w rażliw ości. B io m a rk e ra m i ekspozycji m o g ą być su b sta n c je p o z a u stro jo w e w ew n ą trz sy stem u , p r o d u k t in te ra k c ji p o m ię d z y obcym i i w ew n ętrzn y m i sk ła d n ik a m i w sy stem ie b iologicznym zw ią za n e z n a ra ż e n ie m . D o b io m a rk e ró w e fe k tu zalicza się w skaźniki e n d o g e n n e g o sk ła d n ik a sy stem u b io lo g icz n eg o m ie rz o n e g o p rz e z zd o ln o ść fu n k c jo n a ln ą sy stem u lub zm ie n ia ją c e sta n sy stem u , ro zp o z n aw aln y ja k o o sła b ie n ie fu n k cji lub sc h o rz e n ie . B io m a rk e ra m i w rażliw ości są w skaźniki sp e cja ln ej w rażliw ości system u w yzw alane w w yniku n a ra ż e n ia n a czynniki ze w n ętrzn e .
D r D. A n d e rso n (W ie lk a B ry ta n ia ) p rz e d sta w iła rys h istoryczny b a d a ń m o n ito rin g o wych. N ajw cześniej w p ro w a d z o n ą (la ta 60) i n ajczęściej sto so w a n ą w b io m o n ito rin g u m e to d ą je s t o c e n a a b e rra c ji ch ro m o so m o w y c h w lim focytach ludzkich, a je d n y m z p ie r w szych p rz e b a d a n y c h w te n sp o só b zw iązków był b e n z e n . P o b ie ra n ie krw i ob w o d o w ej u w aż a się za n a jb a rd z ie j ety cz n ą i nieinw azyjną m e to d ę b a d a n ia w pływ u różnych czynników n a o rg a n iz m ludzki. L im focyty są długożyjącym i k o m ó rk a m i, w k tó ry ch n ajcz ęśc iej o b se rw u je się zm iany p o d w pływ em n iek o rzy stn y ch czynników , a w y stą p ie n ie a b e rra c ji c h ro m o so m o w y c h uw aża się za p ro g n o sty k przyszłych n o w o tw o ró w . B a d a n ia p ro w a d z i się n ie k ie d y ta k ż e n a k o m ó rk a c h n asie n ia , n a b ło n k a i łożyska. N iec o p ó ź n ie j w p ro w a d zo n y m i m e to d a m i są w ym iana c h ro m a ty d sio strz an y c h , te s t m ikro- ją d ro w y , m u ta c je h p rt, a o s ta tn io te st k om etkow y, k tó ry je s t w ysoko o c e n ia n y i r e k o
N r 3 Sprawozdanie ze szkolenia naukowego 309
m e n d o w a n y p rz e z specjalistó w . W ykłady n a te m a t b io m o n ito rin g u wygłosili m . in. d r W. A u (U S A ), d r R. S ra m (C zech y ), d r M . L o tti (W ło ch y ), d r J. T im b ell (U S A ), d r E. M o u sta c c h i (F ra n c ja ). P rz e d sta w io n o m iędzy innym i w yniki b a d a ń p rac o w n ik ó w n a r a żon y ch n a p ro d u k ty ro p y n afto w e j, ze szczególnym u w zg lę d n ie n ie m b e n z e n u ; r o b o t nik ó w ro ln y ch (pestycydy), p rac o w n ik ó w przem y słu m e b lo w eg o i tw orzyw sztu czn y ch (sty re n ), m e c h a n ik ó w sa m o ch o d o w y c h (a ro m a ty c z n e w ęg lo w o d o ry policy k liczn e i gazy sp a lin o w e). K ilk a p ra c p o św ię c o n o ekspozycji n a b u ta d ie n o ra z n a ra ż e n iu p e rs o n e lu m e d y c z n e g o n a ró ż n e czynniki (p ro m ie n io w a n ie jo n iz u ją c e , leki p rze ciw n o w o tw o ro w e , iz o flu ra n - p e rs o n e l b lo k u o p era cy jn e g o , tle n e k ety le n u - p e rs o n e l sterylizujący). P o n a d to p rz e d sta w io n o w yniki b io m o n ito rin g u p o p u la c ji za m ie szk u jąc ej o k o lic e p o li g o n u n u k le a rn e g o w S em ip a ła ty ń sk u , lik w id ato ró w aw arii w C z arn o b y lu o ra z ch o ry c h n a n o w o tw o ry leczonych p ro m ie n io w a n ie m jo n izu jący m i le k am i cytostatycznym i.
N a s tę p n ą g ru p ę stanow iły w ykłady d o ty czące b a d a ń zw iązanych z ek sp o zy cją m ężczyzn n a czynniki m u ta g e n n e i m ożliw ością p rz e n o sz e n ia ew e n tu a ln y c h m u ta c ji n a p o to m stw o . W ykłady w ygłosili m .in. d r D. A n d erso n (W ie lk a B ry ta n ia ), d r A . W yrobek (U S A ), d r J. B o n d e ( D a n ia ), d r H. N orppa (F in la n d ia ). N ajczęstszym m a te ria łe m d o św iad czaln y m w te g o typu e k sp e ry m e n ta c h są myszy la b o ra to ry jn e . W c ze śn ie j p o z n a n o efe k ty d z ia ła n ia różn y ch czynników n a sam ice, u ich p o to m s tw a o b se rw o w a n o te ra to g e n e z ę i k a n c e ro g e n e z ę . O s ta tn io je d n a k stw ie rd z o n o , że d w u k ro tn ie w ięcej m u ta c ji p rze n o szo n y c h je s t p rz e z m ę sk ie k o m ó rk i ro zro d cz e. U p o to m s tw a e k s p o n o w an y ch sam có w i n ie ek sp o n o w a n y ch sam ic m o g ą p o jaw ić się d o m in u ją c e m u ta c je le ta ln e , w ady w ro d z o n e , c h o ro b y g en e ty c zn e o ra z now otw ory. P o d cza s ekspozycji n a czynniki m u ta g e n n e n a s tę p u je u sz k o d ze n ie D N A w k o m ó rk a c h ro zro d cz y ch sa m c a i a n o m a lie c h ro m o so m ó w p rz e n o sz o n e są d o zygot. M e c h a n iz m m o le k u la rn y te g o p ro c e s u n ie je s t d o b rz e p o z n a n y , p ew n ą ro le m o g ą odgryw ać ta k ż e czynniki e p ig e n e - tyczne. E k sp o zy c ja sam ców lu b sam ic n a czynniki szkodliw e m o ż e p o w o d o w ać u ich p o to m s tw a w y stę p o w a n ie ta k ich w ad ja k w odogłow ie, ze w n ątrzm ó zg o w ie , ro zsz cz ep p o d n ie b ie n ia , k arło w a to ść, p rz e p u k lin ę p ęp k o w ą , o b rzę k i. N ie k tó re z tych a n o m a lii m o g ą w ystąp ić ta k ż e u ludzi. W ia d o m o , że ta k ie czynniki ja k p a le n ie p a p ie ro só w lub c h e m io te ra p ia p o w o d u ją u sz k o d z e n ie ch ro m o so m ó w n asie n ia . U ludzi liczba p le m nik ó w o ra z ich ja k o ść (m o rfo lo g ia i ruchliw ość) są biologicznym i w sk aź n ik a m i fu n k c jo n o w a n ia ją d e r , blisko zw iązanym i z p ra w d o p o d o b ie ń stw e m zajścia w ciążę. W o sta tn ic h d z iesięcio lec iac h za o b se rw o w a n o , że śro dow iskow a d łu g o trw a ła eksp o zy cja n a n isk ie daw ki su b sta n c ji toksycznych p o w o d u je p o g o rsz e n ie ja k o ści n a s ie n ia . C h o ro b a m i g e nety czn y m i, k tó re są sp o w o d o w a n e p rz e z u sz k o d z e n ia m ęsk ich k o m ó re k ro zro d cz y ch są c h o ro b a D o w n a , c h o ro b a Prader-W illego, re tin o b la sto m a . S ą o n e w ynikiem z a p ło d n ie n ia k o m ó rk i jajo w ej p rz e z p le m n ik zaw ierający u sz k o d zo n y m a te ria ł genetyczny. W n o rm a ln y c h w a ru n k a c h selekcji nie p o w in n o d o te g o dojść, gdyż w p rz y p a d k u d u żej k o n c e n tra c ji p le m n ik ó w m a le je o d s e te k a n o rm a ln y c h k o m ó re k , a le w p rz y p a d k u zm n ie jsz o n e j liczby p le m n ik ó w je s t to m ożliw e. S tw ie rd z o n o ta k ż e w ysoką cz ęsto ść sp o n ta n ic z n y c h p o ro n ie ń p ło d ó w , w p rzy p a d k u gdy u ojców o b se rw o w a n o w ysoką cz ęsto ść zm ian m o rfo lo g iczn y ch p lem ników . O s ta tn io p o tw ie rd z o n o zw iązek p o m ię d z y a b e rra c ja m i c h ro m o so m o w y m i w n asien iu a o b u m ie ra n ie m p ło d ó w w e w czesnych e t a p a c h rozw oju. T a część k u rsu in te re so w a ła a u to rk ę sp ra w o z d a n ia n a jb a rd z ie j, p o n ie w a ż była z w ią za n a z te m a ty k ą p re z e n to w a n e g o p rz e z n ią p la k a tu pt. „ M a le -m e d ia te d F I
effe c ts in m ice su b c h ro n ic ex p o sed to low d o se s o f X -ray s” . P re z e n to w a n e w yniki dotyczyły in d u k c ji d o m in u jąc y ch m u ta cji letaln y ch o ra z w ad w ro d z o n y ch u żyw ego p o to m s tw a sam có w e k sp o n o w a n y ch co d z ie n n ie , 5 dni w ty g o d n iu p rz e z 8 tygo d n i n a m a łe d aw ki p ro m ie n io w a n ia X (0,05 G y lu b 0,10 G y). W ż a d n e j z g ru p d o św ia d c z a l nych n ie stw ie rd z o n o n ie p ło d n o śc i sam ców an i z m n iejszo n e g o o d s e tk a cięż arn y ch sam ic. W g ru p ie n a p ro m ie n ia n e j c o d z ie n n ie d aw k ą 0,10 G y stw ie rd z o n o z m n ie jsz e n ie liczby żywych p ło d ó w o ra z zw iększony o d s e te k (2 0 % ) d o m in u jąc y ch m u ta c ji letaln y ch . P o n a d to w o b u g ru p a c h dośw iadczalnych o b se rw o w an o z n a c z n e zw ię k sz en ie o d s e tk a p ło d ó w o b u m a rły c h w k ró tc e p o im p lan ta cji i zre so rb o w a n y ch . N ie stw ie rd z o n o n a to m ia st zw ięk szo n ej częstości w y stę p o w a n ia p ło d ó w z w ad a m i rozw ojow ym i. P la k a t s p o t k a ł się z z a in te re s o w a n ie m u cz estn ik ó w k u rsu o ra z w ykładow ców , a p ro w a d zą cy sesję p la k a to w ą d r A n d r e w W yrobek z U S A w ybrał go d o p re z e n ta c ji u stn e j.
A u to r k a sp ra w o z d a n ia uw aża z o rg a n izo w an ie N A T O - A d v a n c e d S tu d y I n s titu te nt. „ H u m a n B io m o n ito rin g a f te r E n v iro n m e n ta l a n d O c c u p a tio n a l E x p o su re to C h e m ical a n d P hysical A g e n ts ” z a b a rd z o c e n n ą inicjatyw ę, k tó ra przyczyniła się d o in te g ra c ji n au k o w c ó w z k rajó w członkow skich i p a r tn e rs k ic h N A T O . U d z ia ł w k u rsie był o k a z ją d o p rzy sw o je n ia now ych w iad o m o ści n a te m a t m o n ito rin g u b io lo g icz n eg o w p o p u la c ja c h lu d zk ich n a ra ż o n y c h śro d o w isk o w o i za w o d o w o n a czynniki m u ta g e n n e . Bliski k o n ta k t p o m ię d z y w ykładow cam i i słu c h ac za m i p ozw olił n a liczn e dyskusje i w y m ia n ę p o g lą d ó w z n au k o w c am i z różnych o śro d k ó w . Był ró w n ież o k a z ją d o n a w ią z a n ia i p o d trz y m a n ia k o n ta k tó w m ię dzynarodow ych.
U cz estn icy k u rsu w yrazili c h ę ć w zięcia u d ziału w p o d o b n y m s p o tk a n iu w przyszłości. M . M . D o b r z y ń s k a
NATO - AD VA N CED STUD Y INSTITU TE
„H U M A N B IO M O N ITO R IN G A FT E R EN V IR O N M EN TA L AND O C C U PA TIO N A L EX PO SU R E TO CH EM ICA L AND PHYSICAL A G EN T S”
(Turkey, 23 Sept.-3 Oct. 1999)
Summary
The NATO Science Programm e joining in the celebration of 50th Anniversary o f Founding of the NATO by organisation of NATO Advanced Study Institute „Human M onitoring after Environmental and Occupational Exposure to Chemical and Physical Agents”, which was held in Tekirova-Antalya (Turkey), Septem ber 23-O ctober 3, 1999. The director of ASI was dr Diana Anderson from TN O -BIBR A (UK). The members of Scientific Organizing Com m ittee were also dr R. Sram (Czech Republik), dr A. Karakaya (Turkey), Dr P. O ’Neill (USA), dr R. Bos (Netherlands), dr M. Lotti (Italy).
It was a high-level tutorial course for scientists at the post-doctoral level from NATO countries and from NATO Cooperation Partner countries. NATO-ASI attended about 100 scientists from about 30 countries. T here were 40 lectures, 20 oral presentations and 43 posters presented, 19 authors o f posters were invited to additional short oral presentations.
Subject of course concerned undesirable effects of chemical and physical agents on human health. The aim of NATO-Advanced Study Institute was the meeting of scientists working in different fields of science to present and discuss the knowledge and recent developm ents in the field o f human monitoring.
The majority of lectures concerned about biomonitoring of people exposed to genotoxic agents at work place and environment. Dr A. Autio (Switzerland) presented definitions of
N r 3 Sprawozdanie ze szkolenia naukowego 311 different kinds of bim arkers proposed by The Com mittee on Biological M arkers in Environ m ental Healths of USA Academy of Science/National Research Council. D r D. Anderson (UK) introduced history of biomonitoring. The main lecturers on this topic were dr W. A u (USA), dr R. Sram (Czech Republik), dr M. Lotti (Italy), dr J. Timbell (USA), D r E. Moustacchi (France). The following group of lectures presented by dr D. Anderson (UK), dr A. Wyrobek (USA), dr J. Bonde (D ennm ark), dr H. Norppa (Finland) was regarded to m ale-m ediated mutagenic effect in offspring induced by genotoxic physical and chemical agents. This part of course was the most interesting to the author of this report. She has presented the poster „M ale-m ediated F I effects in mice subchronic exposed to low doses of X-rays”.
The author of this report found NATO-ASI as very fruitful initiative for scientific view-ex- change between scientists from NA TO countries and for NATO Cooperation P artner countries.
